Ыһыах күнэ үүннэ. Бары онно кутулуннубут. Мин дьиэбэр сылдьаары үлэбин бүтэрэ-оһоро охсон бөһүөлэккэ эрдэ киирдим. Өрүүскэ кыыһы доҕор оҕо оҥоһуннум. Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көрдөххө, сабыс-саҥа баҕаналар биир кэккэнэн кырыласпыттара, боробулуохалара күн уотугар күлүмүрдэспиттэрэ, урут оннугу харахтаабатах киһиэхэ, дьиктитэ да, сонуна да сүр! Кэлбитим, дьонум иккиэн бааллар, аҕам оронугар кэтэх тардыстан сытар, ийэм таһырдьа хоспох оһоҕор килиэп буһара сылдьар. Аҕыйах кырбас эт буһарбытын уонна собо үөлбүтүн хоторо уурбут. Хоноһолордонон, күн аайы килиэптиир үһү. «Тук» буолбат диэн алаадьылаабат эбит. Били уот дьоно суохтар, оҕолорго сирдэтэн Сыгытыы үрэҕэр сөтүөлүү барбыттар.
Сайыҥҥы ампаарга олохтоотубут. Бэрт көрсүө-сэмэй барахсаттар, имиритэн-хомурутан аһыыллара-сииллэрэ үчүгэйэ, «пасыыбалара-добуруолара» элбэҕэ, киһи эрэ үөрэ-көтө буобардыыр дьоно, доҕор, диэн ийэм өссө хайҕааһыннаах.
Өрүүскэм дьээбэлиир: «Тыый, Дьэбдьиэ нууччалыы саҥарар буолкун дуу?» диир. Ону: «Аны дьон истэригэр инньэ диэҥҥин ийэм эрэйдээҕи күлүүгэ ыытаайаххыный», диэммин мөхтүм. Өрүүскэ биһикки дьиэҕэ киирэн, бырааһынньыкка барар баарысыналар быһыыларынан, дьон кэлэ илигинэ сууна-тараана оҕустубут. Ийэм хоноһолордоннум диэтэҕэ, дьиэтин ып-ыраас гына сиппийбит, истиэнэҕэ оскуома саайан, хантан ылбыта буолла, хаһыат иилбит, аны мин ааҕар кинигэлэрбин, ол да соччо элбэҕэ суох, долбуурга сааһылыы уурталаабыт. Сотору дьоммут кэлэн ампаарга ааспыттара көһүннэ. Тойбо диэннэрэ чахчы бухатыыр көрүҥнээх, сып-сырдык баттахтаах, мап-маҥан киһи эбит, аргыый аҕай хааман баадаҥныыр. Хата, хайдах эрэ, баччыр оҕону улаатыннаран кэбиспит курдук. Биирдэстэрэ киэҥ харахтаах, өрүкүйэ сылдьар кугас баттахтаах орто уҥуохтаах киһи эбит. Туох эрэ көрдөөҕү кэпсиир быһыылаах, күлэ-күлэ айаҕа хам буолбат, түргэн-түргэнник быһыта баттаан хамсанар. Өрүүскэм, ол иннинэ хантан тыыннаах нууччаны харахтаабыта баарай, айаҕын атыаҕынан атан баран дьон түннүк аннынан ааһан ампаарга киириэхтэригэр, ампаар аана сабыллыар диэри батыһа көрөн турда. Мин да киниттэн соччо хаалсыбатым быһыылаах.
Аспытын тардан, бары остуолу төгүрүччү олорон аһаатыбыт. Аҕам оҕонньор: «Ас-саан баран, ыс-сыах бардаа», диэн «нууччалаабытын», дьоммут үөрэ-көтө: «Да-да», дэстилэр. Нууччаларбытын Өрүүскэ биһикки онно тутан олорон, дьэ, үчүгэйдик көрдүбүт. Кыыһым бухатыыры көрө-көрө: «Сирэйэ маҥаныын, быллаҕарыын!» дии-дии күлэн быччыгынаан сүгүн да аһаабата. Ыксаан, тоҥолохтоон буойдум. Эдэрдэр, миигиттэн биэс-алта сыл аҕа быһыылаахтар. Били «саха бааһынайа быһыылаах» диэбит киһим төрүт да атын сирэйдээх-харахтаах буолан таҕыста. Кугас баттахтаах, киэҥ бөлтөркөй харахтаах, тоҥсоҕор муруннаах, кэтит таныылаах. Нууччаттан атыны билбэт буоламмын, хайа омугун сатаан быһаарбатым. Уолум кистии-саба одуулаһарбын сэрэйдэ, тугу эрэ дьээбэлээҕи санаан мүчүҥнээн иһэн, аны кыбыһынна быһыылаах, «кулук-халык» тутунна. Онтон хайдах эрэ биир түгэҥҥэ харахтарбыт харсыһа түстүлэр. Дьэ, доҕоор, хараҥа күөх харахтары уун-утары көрөн таалбыт курдук олордум. Сити кэмтэн ыла олоҕум устатын тухары ол түгэҕэ биллибэт дириҥ харахтар батыһа сырыттахтара дии.
Ол эн айбыт аҕаҥ Найыл этэ. Ити эрээри, эн арыыйда кэлин баар буолбутуҥ. Оччолорго уот лииньийэтэ дэриэбинэни тилэри тардыллан, дизель туруоруллан, хотоҥҥо кытары уоттанан, аны пилорамаланан сайдыы бөҕөтө буолбуппут. Онно барытыгар били Тойботунаан элиэктирик уонна мончуор буолан кэлэ-бара сылдьыбыттара. «Кырдьаҕастаргар этиэххэ, билиниэххэ, холбоһон ыал буолуохха», диирэ, манна олохсуйан олоруох да курдук туттара. Ону, хайдах эрэ, дьоммор тылым тахсан эппэт этим. Өссө бүтэһик сырыытыгар: «Алмаас көстүбүт сиригэр куорат тутуллар буолбут, онно үлэҕэ кэпсэттим, барыс», диэбитэ. Мин дьоммун ханна быраҕан барыахпыный уонна ол саҥа сиргэ, араас омук ортотугар тугу үлэлээн-хамсаан, хайдах сатаан сылдьыахпыный, нууччалыы «чуорду» да билбэт үөрэҕэ суох дьахтар. Арай, кырдьык илдьэн баран, ханна эрэ быраҕан кэбистин? Нууччаны батыһан кый бырах барсан баран, сатаан олорбокко арахсыбыт эбэтэр суккуруур тыыннара эрэ ордон дойдуларын булбут дьахталлар оччолорго да бааллара. Испин ынаппытынан хааллаҕым дии. Кини барбыта. Эн төрөөбүтүҥ.
Дьонун туһунан быһыта-орута кэпсииринэн өйдөөн хаалбыппынан, сэрии саҕана соҕурууттан кэлбиттэр эбит. Бииргэ төрөөбүт иккиэлэрэ үһү. Аҕата ханна эрэ өлбүт. Дойдуларыттан элбэх буолан, ол иһигэр били Тойбо дьоно эмиэ көһөн кэлбиттэр, хоту муора кытыытыгар тиийбиттэр. Ийэтэ балык собуотугар үлэлээбит, кини онно оскуолаҕа үөрэммит, балта тиийдэхтэрин дьыл ыалдьан өлбүт. Сэрии кэнниттэн Бокуруобускайга кэлбиттэр. Оскуоланы онно бүтэрбит, салгыы Дьокуускайга туох эрэ үөрэҕэр үөрэнэн иһэн бырахпыт. Ийэтэ өлбүтүн көмөн баран, уоттарга үлэҕэ киирэн, илин тыаҕа сылдьыбыт, онтон биһиги оройуоммутугар кэлбит. Ол быыһыгар эмиэ да «аҕам быраас этэ, дойдубутугар үчүгэйдик олорбуппут» диирэ. «Оччо быраас эрдээх эрээри, ийэтэ тоҕо манна кэлэн балыкка үлэлээтэҕэй?» диэн дьиктиргиирим. Уопсайынан, кини олоҕор өйдөөбөтүм элбэх этэ, ааһа баран, сымыйалыыр дуу дии саныырым. Төһө да сахалыы быһыта-орута саҥардар уонна утарынан билсиигэ дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэс-сайаҕас да курдук буоллар, биһигиттэн төрүт атын майгылаах-эйгэлээх омук буолара биллэрэ. Миэхэ сүрдээх үчүгэй этэ, туох диэн үҥсэргиэмий. Ол эрээри, сорох-сороҕор биир сири тобулу одуулаан, кытаанах баҕайытык туттан соҥуоран олордоҕуна, хайдах эрэ атыҥырыы саныырым. «Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, ким диэн ааттыыргын бэйэҥ билээр, оттон кыыс буоллаҕына, мин ийэм аатын биэрээр» диэбитин иһин, эйигин Катя диэн ааттаабытым. Онон, сэрии-сут саҕана хантан эрэ кый ыраахтан кэлэн уҥуоҕа Өлүөнэ кытылыгар хаалбыт Катарина диэн омук дьахтарын сиэнэ, саха оҕото Хотууна баар буолбутуҥ.
Оттон дьонуҥ, эһэм аах, ону хайдах көрсүбүттэрэй?
Аҕам бастаан улаханнык кыыһырбыта: «Оҕом курдук санаан маанылаабыт киһим, уучча ыта, тэпсэн бардаҕын көр! Баара буоллар, ытан кэбиһиэм этэ», диэмэхтээбитэ. Ону быһаардаҕым дии, иккиэн сөбүлэспиппитин, өссө миигин «холбоһуохха» диэбитин, илдьэ бараары гыммытын, кинилэри санааммын аккаастаабыппын кэпсээтим. «Сөбүлээбэт буоллаххытына, тахсаммын быаланан өлүөм», диэн дэлби куттаатым. Ийэм ытыы-ытыы иккиэммитин ааттаата: «Айыыһыт маанылаабытын киэр анньымыахха, аньыыга-хараҕа кииримиэххэ, киһи оннугар киһи буоллаҕа», диэтэ. Сыыйа уоскуйан, эйэлэспиппит. Аҕам: «Ууччаҕа уччуйан, ханна эрэ тиксэн-түгэнэн эстэрээппэлээн сордонуоҥ кэриэтин, манна, төрөөбүт балаҕаҥҥар оҕоҕун мэтээл оҥостон олор», диэтэ. Дьэ, туһугар кытаанах соҕус быһаарсыы этэ. Найыл эрэйдээх онно баара буоллар, бостуой, быстахха былдьанан хаалыах эбит. Эһэҥ эйиэхэ бастаан сыстыбатаҕа, кэлин, ханна бараахтыай, сыыйа убанан, оҕоргуур буолбута.
Үһүйээн курдук истибит аҕабын биирдэ эрэ көрбүтүм. Тохсус кылааска үөрэнэ сырыттахпына кэлэн барбыта. Олунньу ый ортото этэ. Ол күн бүтэһик бэһис уруогунан физкультура буолбута. Кыһыҥҥы бытарҕан тымныы аҕырымнаан, халлаан сылаанньыйа быһыытыйан, хайыһарга бастакы дьарык саҕаламмыта. Физкультура учуутала Иван Васильевич ханна эрэ барардаах буолан, биһигини биир биэрэстэҕэ сүүрдэн баран, эрдэ ыыталаабыта. Ханна да үөрэнэ сырыттахха, баҕар оскуолаҕа буоллун, баҕар университекка буоллун, кыратык да эрдэ бүтэр улахан үөрүү. Онон биһиги да ол сиэриттэн туораабакка, барбах эрэ ырыанан анньан, кылааһынан аргыстаһан дьиэлээтибит.
Хайа, Катя, эн дьиэҕэр массыына турар дии, Дося саҥа аллайа түһэр.
Көрбүтүм, олбуорбут таһыгар ГАЗ массыына кэлэн турбут. Тыый, ким кэллэҕэй? Бу кыһын Туллуктаах ийэлэрэ ыалдьыбытыгар оройуон балыыһатыгар сопхуос дириэктэрин массыынатынан илдьибиттэрин санаан куттанным. Аны ийэм эрэйдээх туох эрэ буолла дуу? Чугаһаан көрбүппүт, төрүт хайабыт да харахтаан көрбөтөх техниката буолла, кабинатын ааныгар эмблемэ-бичик бөҕөлөөх, «ВилюйГЭС-энерго» эҥин диэн. Тыый, кимнээх буоллахтарай? Аргыстарым салгыы ааһа турдулар, мин олбуорбар киирдим. Хайыһарбын күүлэҕэ уура туран иһиттэхпинэ, иһирдьэ дьон саҥата добдугурас. Хаарбын тэбэнэн дьиэҕэ киирэбин.
Тыа ыалын дьиэтигэр оччолорго туһунан куукуна диэн суох. Киирэ түһээти кытары оһох. Ону биир өттүнэн таҥас ыйыыр уонна суунар сир. Утары түннүк аннынан остуол турар. Бэйэтэ да кыракый остуолбутун толорон ийэбин кытары үс киһи, икки нууччаны кытары биир саха киһитэ, эбиэттии олороллор. Мин киирэн «здравствуйте» диэн дорооболоһобун. Таҥаспын устан, соммун, бэргэһэбин ыйаан, суумкабын ууран балачча хаһыспахтыы туран кэпсэтэллэрин истэбин.
тогда, здесь было немноголюдно, жили в юртах, диэн кэпсиир сааһырбыт көрүҥнээх харатыҥы нуучча киһитэ. Ол кэмтэн төһөлөөх сайдыы барбытый?
Ноэль Ааронович, манна уот линиятын аан бастаан эһиги тартаххыт дии, эдэр нуучча уола тойуу саахары чэйгэ уган оборорун быыһыгар ытыктабыллаахтык ыйытар. Первопроходцы в освоении Севера.
Оо, даа, работа была тяжелая. Куда ушли те годы молодые? кэпсии олорооччу туран миэхэ утары кэллэ, олуттаҕастык сахалыы ыйытта:
Катаринагын даа?
Ыһы, диэбиппэр, бокуой биэрбэккэ, ыга кууһан, сүүспүттэн сыллаан ылла.
Мин «уой» диэт, илиибинэн хаххалыы туттан иһэн, «куттаныма, сыллыый, ити аҕаҥ ээ», ийэм саҥатын истэммин холкутуйабын. А-ҕ-а-м? Тугуй ол, кимий ол? Хантан, хайдах уонна тоҕо? Ийэбиттэн ураты өссө ханнык эрэ үһүс киһи баар буолуохтааҕын, атын оҕолор аҕалаахтарын көрөр буоламмын, биллэрбин даҕаны, оннук чуолаан миэхэ уонна илэ-чахчы баарын өйүм хоппот эбит. Далбааран хаалабын.
На улице такой мороз, а ей жарко, каково? киһи киэн туттубуттуу дьонун диэки көрөр, хайыһардаан тириппитим көстө сырыттаҕа.
Мин остуол диэки эргиллиибэр сирэйбин дьэ өйдөөн көрөн, олорооччулар соһуйан өрө көтө түһэллэр. Чочумча саҥа суох. Онтон:
Дьэ, манна чахчы да үчүгэйдик «үлэлээбит» эбиккин ээ, Аароныч, дочь-то ну, надо-же, как две капли водыте же ясные глаза, тот же знаменитый файнберговский нос, диэтэ сахата.
Вот так номер, нуучча уола итэҕэйбэтэх быһыынан бастаан ийэм диэки, онтон саастаах киһи диэки олбу-солбу көрө олордо.
Ийэм биһикки ити түгэни кэлин саныы-саныы күлэрбит. Мэлдьи көрөр киһилэрэ ханна эрэ ыраах тыаҕа, үрэх баһыгар бүгэн олорор саха дэриэбинэтигэр оҕолооҕо буолуо диэн түһээн да баттаппатах буолуохтаахтар. Дьээдьэлэрэ да кэлэн иһэн «оннуктаахпын» диэн төрүт эппэтэх, көннөрү «эдэрбэр үлэлии сылдьыбыт сирбэр таарыйан ааһыахха» диэбит эрэ быһыылаах. Дьэ, төһө эрэ соһуйдулар.
Ну-с, достаточно. Вы Семеныч, с Владиком куда-нибудь
Понятно-понятно, саха киһитэ тута өйдөөн уолунаан хомунар аакка бардылар. Баһыыбаларыҥ. Спасибо, хозяйка, за хлеб-соль.
Вас совсем оставить здесь или прийтиво-сколько? тахсаары туран дьоно ыйыппыттарыгар киһибит «вечером» диэн хаалла.
Ити ханналаатылар? ийэм остуолун хомуйа туран ыйытар.
Михаил Семенович эрэллээх киһи, булан сылдьыа.
Ийэм ити икки ардыгар остуолун иккистээн тардан, аны үһүөн олордубут. Дьээдьэ Ноэль миигин кытта сэргэстэстэ. Бу убаабыт кугас баттахтаах, кэтит таныылаах, сүһүөхтээх муруннаах, этэргэ дылы төрүт торулуур «тоҥ» киһи миэнэ айбыт аҕам эбит буоллаҕа.
Хайа, Катарина, үөрэх хайда-ах? минньигэс баҕайытык саҥаран ыйытар. «Хайа» диирэ «ха-я» диэн иһиллэр.
Үчүгэй, диибин миин иһэрим быыһыгар.
Ол аайы, харса суох аһаан-сиэн бордурҕаппаппын. Айахпын мээнэ тыаһаппат буола сатыыбын, ньуоскабын, домоводство уруогар үөрэппиттэрин санааммын, бэркэ сэрэнэн тутабын. Быһата, ийэ тарака Хотууната омук киһитэ аҕабар «Катарина» буолан хаалбыппынан, боччумнаахтык уонна культурнайдык тутта-хапта сатыыр санаа киирдэ. Ол туораттан олуона соҕустук көстөрө буолуо диэммин, аны испэр күлэ саныыбын.
Ха-сыс класс?
Тохсус, девятый, бэйэм да билбэппинэн тоҕо эрэ нууччалаан саайабын.
Салгыы кэпсэтии икки тылынан булкуллар. Ийэм биһикки нууччалыы, кини сахалыы мөлтөхтүк саҥарабыт даҕаны, онно эрэ кыһаммакка, харса суох балкыһан, хата кимнээҕэр өйдөһөр курдукпут. Бастаан кэмчиэрийбитим ааһан хаалар, дьээдьэ Ноэль даҕаны киһини симитиннэрбэт, бэрт судургу майгылаах буолан биэрдэ.
Эһиил оскуоланы бүтэрэр эбиккин. Ханна үөрэнэ барар былааннааххыный, туох идэни талан эрэҕин?
Быраас буолуом.
Оҕом ити кыра эрдэҕиттэн баҕата, ийэм киэн тутта кыбытар.
Быраас даа? дьээдьэ Ноэль соһуйар. Мин дьонум эмиэ доктордар этилэрэ. Бэйэлэрэ бас билэр клиникалаахтара. Ыраах, төрүт дойдубутугар Шауляйга Эһэм гарнизон лекара эбитэ үһү. Эн, кинилэр сиэннэрэ, эмиэ доктор буолуоҥ Воистину, хаан хаалбат, удьуор быстыбат. Сир уһугар да тиийэн баран, дьүһүн да кубулуйан туран, баар буола турабыт, чахчы долгуйбут көрүҥнэннэ, куолаһа титирэстээтэ. Өйдүүбүн ээ, эриллэн түһэр кирилиэһи, аҕам кабинетын көмүс чаһытын пенснетин. Ол күндү да буолара
Аҕам, аны мантан антах наар «аҕам» диирим, ийэбиниин кэпсэтиитэ маннык буолла.
Найыл, мин эйигин өссө мантан тиийээт да кэргэннэнэн, оҕолонон-урууланан ырааттаҕа диибин ээ, диир ийэм.
Хантан? Эн барсыбатаҕыҥ дии. Маҥнайгы сылларга кыыс да аҕыйах этэ, сытыы уолаттар мэлдьи тайҕаҕа сылдьар киһиэхэ тииһиннэрбэттэр. Бастаан наар линия тардыытыгар сылдьыбытым. Сайыҥҥы куйааска-кумаарга, кыһыҥҥы тостор тымныыга тимир боробулуоханы кыһыл илиибитинэн таҥан сордонорбут. Сатаабат да буолан уонна сөптөөх тэрил да кэмчитинэн хаста-хаста үлтү түһэн диэн токка да оҕустаран доруобуйабын сүтэрэн, 44 сааспар бу ыарыһах буолан олордоҕум. Оччолорго, билиҥҥи курдук, элбэх техника суох, үлэҕэ куттал суох буолуутун тэрийии мэлигир. «Маннык кэмҥэ диэри бачча усталаах линия тардыллыахтаах» диэн буолар. Бүттэ. Бара тураҕын. Алмаас куората, онтон ГЭС Ону «уһун солкуобайы» эрэ эккирэтэн сылдьар курдук араастаан саныахтара турар Төрдүттэн түөрэ сүргэйиллибит үүнээйи буоламмын, ханна түбэһэрбинэн, оннубун була сатыыр кыһалҕаҕа сылдьан хагдарыйан эрдэҕим.
Ээ, эрэйдээҕим сыыһын даа, ийэм аһынан ымманыйар, онтон манна кэлиэххин. Аскын-таҥаскын син тэрийэр этим буолбат дуо?
Эйигин эргэ таҕыстаҕа, миигин давно-о и совсе-ем умуннаҕа-а дии саныырым. Онтукам төрүт да тахсыбатах эбиккин дии. Таах да эн барсыбытыҥ буоллар, ыал-ыал курдук бэрт баҕайытык олоруо этибит. Ыаллары өйүүллэрэ, бастаан бараакка туспа хос, онтон дьиэ элбээн истэҕин ахсын, квартира биэртэлииллэрэ. Оттон сулумахтар эрэйдээхтэр сылы-сыллаан уончалыы буолан балааккаҕа, хоско кыбыллан, хомнуо-хойут эрэ үчүгэйгэ тиксэр буоллахпыт. Интернациональнай дьиэ кэргэннэр бөҕө үөскээбиттэрэ, билигин да элбэхтэр. Өссө ол муода курдук, норуоттар доҕордоһууларын быһыытынан пропагандаланар. Молдаванка саха уолугар, украинка татаарга эргэ тахсыбыттара, литовец нууччаны, финн кореянканы, белорус бурятканы ойох ылбыттара.
Тыый, үгүс да омук баар эбит. Хайдах кэпсэтэн, быһаарсан сылдьалларый? ийэм биһикки сөҕөбүт. Мин санаабар баҕас, омуктар бары, ити киинэҕэ көстөрүн курдук, национальнай таҥастарын кэтэн сылдьаннар, бэйэлэрин эрэ тылынан кэпсэтиэхтээхтэр.
Нууччалыы буоллаҕа эбээт, бары иллээх, биир тэҥ бырааптаах сэбиэскэй омуктар. Эн да биһикки кинилэртэн итэҕэс буолуо этибит дуо, ама? Бу кыыһы таһынан, хас да уолу төрөтүөҥ этэ, тымныыны тулуйар, кыһалҕа тирээтэҕинэ, бултаан да айахтарын булунар, доруобай, чэгиэн дьону кыра Ноэли, Рэби, Мотелени. Оччолорго саҥа ыал буолбут уолаттар билигин хайы-сах улааппыт оҕолорун батыһыннара сылдьалларын көрдөхпүнэ, ымсыырабын эрэ. Матренаны сайылыгыттан күүспүнэн да илдьэ кэлбэккэбин диирим. Ньир бааччы олорбутум буоллар, ыалдьыам суоҕа этэ. Да-а, барсыбатаҕыҥ