Дьэ, барытыгар кэм мин буруйдаах буолан иһээхтээтэҕим. Оттон били Тойбо бухатыыр баара дии, ханна тиийдэ?
Тойбо? Аа, Тейвонен ийэтин илдьэ өссө эрдэ, мин Мииринэйгэ барарым саҕана, 1962 сыллаахха, дойдулаабыта. Аймахтарын буланнар, хорошо устроились, он там женился, кучу детей-богатырей народил, назло всем. Даа, үссэнэн абыранаары, муустаах өрүс ньалыар уутугар бииргэ күөгүлүүр доҕорум Пярно Тейвонен быдан муударай буолан таҕыста ээ Дьылҕа тиксиһиннэрдэҕинэ, көрсүөм диэн эрэнэбин.
Оччоҕо билигин да сулумаххын дуу?
Мантан тиийбитим үһүс сылыгар биир кыыһы ойох ыла сылдьыбытым. Ол эрээри, өр олорботохпут. Светлана детдомҥа үөскээбит буолан, майгыта-сигилитэ атына, дьиэтээҕи нус бараан олоҕу сатаан тэрийбэт этэ. Арахсыбыппыт. Таҥара оҕону биэрбэтэҕэ. Алта сыллааҕыта оҕолоох огдообону ылбытым. Регина диэн, медсиэстэрэ. Сэрии саҕана оҕо сылдьан эмиэ онно хоту олорбут, онтон Кангаласка кэлбит. Ыалдьан балыыһаҕа сыттахпына, билсэн холбоспуппут. Уола Альбертас быйыл Армияҕа барда. Ону кыахтаах эрдэххэ, төрүт дойдутун булларан, олохтоон кэбиһээри, аны сайын көһөргө сананныбыт. Сөбүн хоту дойдуну, киэҥ Сибиири кэрийдибит диэн буолла. Онон, Матрена-ам, соҕуруу, ээ, соҕуруу да буолуо дуо, тус арҕаа баран эрэбин. Аны көрсөр биллибэт.
Барбыт киһи баран эрдэҕиҥ, урут да кэлэ-билсэ турбутуҥ баарай?
Эттэххин да, кэм чугас этим буоллаҕа, өйдүү-саныы сырыттаҕым.
Һэ-һэ, албына диэн, төрүт быркыта суох сүтэн хаалан баран, хата, кини саныы сылдьыбыт аатырда дии ийэм күлэр. Онтон ыйытар: Дьэ, онон букатын баран эрдэҕиҥ.
Оннук. Ол иһин, бу сирэй көрсөн быраһаайдаһыам диэн, Дьокуускайдыыр сылтаҕы булан, анаан-минээн кэллим. Төннөрбөр самолеттаныам, ыраах айаны тулуйбаппын. Ахтарым буолуо, бу тымныы Саха сирин, хараҕым уута тохтубут, чугас дьонум көмүллүбүт, эдэр сааһым ааспыт дойдутун. Аҕам Аарон хайа эрэ лааҕырга, балтым Эстер-Либа, кыракый Либузя Булуҥ Тиит Арыытыгар, ийэм Катарина Покровскайга сытан хааллахтара Ол эрээри, бэйэм оннубар биир тыыннаах дууһаны хааллардаҕым дии, Катарину нашу, «нашу» диэн чиҥэтэ-чиҥэтэ эттэ. Өйдөөн кэбис, кыысчааныам, биһиги тоҕо уонна хайдах манна кэлбиппит туспа кэпсээн. Ону билэ да сатыыр наадата суох, улааттаххына, хойутун-хойут баҕар билиэҥ, баҕар суох. Ол эрээри, биири өйдөөн кэбис, эн аҕаҥ, ол аата мин, хаамаайы буолбатахпын, дьон курдук дьонноох этим, киһи тэҥинэн үлэлии-хамсыы сылдьабын. Бу Бүлүү түбэтигэр уонна Мииринэйгэ электроэнергия сайдыытыгар күүспүн харыстаабатым. Эн онон киэн туттуохтааххын, дьоһуннук сананыахтааххын. Эрэнэбин, үөрэниэҥ, үлэһит буолуоҥ, дьон кэккэтигэр тахсыаҥ. Олоҕуҥ суолугар үгүс киһини көрсүөҥ, араас омугу кытары алтыһыаҥ, оччоҕуна, «эһэм 1941 сыл сааһыгар диэри Шауляй куоракка олорбут доктор Аарон Файнберг, аҕам Мииринэйи, ГЭҺ-и тутуспут энергетик Ноэль Файнберг» диэн кыбыстыбакка, киэн тутта этэр буолаар. Киһи кимин, дьиҥэ, омуга быһаарбат, киһи быһыытынан хайдаҕа, дьэ, ол быһаарар. Биир ырыаны ыллыым эрэ, оҕо эрдэхпинэ, дьонум бырааһынньыкка бары түмүстэхтэринэ, ол ырыанан үҥкүүлүүр буолаллара. Дьээдьэ Гершель куоҕаҥныы-куоҕаҥныы скрипкаҕа тардан сыыйара, ийэм пианиноҕа охсуолуура дьэ уонна бары сарын-сарыннарыттан ылсан үҥкүүлээн бараллара. Биһиги, оҕолор, да маппаппыт. Мин, оччолорго сэттэлээхпин, Рудерманнар кыыстара Алтаны уонна ыалбыт уола Шолому кытары киирэбин. Иккилээх Либузя үҥкүү тэтиминэн ытыһын таһына-таһына, эргичиҥнээн, атылаас былаачыйата лаглаарыйар. Тула музыка, үөрүү-көтүү Өрүү оннук салҕанан бара туруон курдук Ол бэйэбит ким хоту, ким геттоҕа Мм-м аҕам куолаһын оҥоһунна, көхсүн этиттэ. Иһиттэн бэрт дириҥ дорҕооннору таһааран, оргууй аҕай саҕаланан сыыйа күүһүрэн, хамсаныылаах үҥкүү эрчиминэн сайдар ырыаны ыллаан барда:
Ээх, куолаһым куһаҕаныгар эбэн, тылын да умнубуппун. Ийэм хоту кэлэн баран, бу ырыаны санаата түстэҕинэ, муунтуйдаҕына, айаҕын иһигэр киҥинэйэн ыллыыра. Оччоҕуна, сэргэхсийэргэ дылы буолара. Оттон мин бүгүн, төрөппүт эт-хаан оҕобун кытта көрсүбүт өрөгөйдөөх кэммэр соруйан ыллаатым Дойдуга тиийдэххэ, быһыы-майгы, өй-санаа төрүт атын буолан, иккистээн көскө тиийбит дьон курдук буолабыт эрэ, хайыыбыт Уруккуттан туох да хаалбатаҕа сыттаҕа Ол туһугар кыһалыннахтара даҕаны, силистиин ылҕаан, төрдүттэн түөрэ сүргэйэн, ордубуту тэпсэн
Аҕам ити этэрин ис дьиҥин мин, чахчыта, тугу даҕаны өйдөөбөтөҕүм. Ол эрээри, кини көрсүбүт олоҕор киһи ылбычча сатаан, кыайан быһаарбат, туох эрэ ынырык кистэлэҥэ баарын дууһам хайа эрэ түгэҕинэн сэрэйбитим. Кэпсэтэрбит быыһыгар хаартыска көрдөрбүппүт. Мин детсакка, оскуолаҕа, ийэм пиэрмэҕэ дьахталлары кытары түһүтэлээбиппит син элбэх этилэрэ. Аҕам эһээлээх эбэм хаартыскаларын көрөн үөрдэ.
Үтүөкэн дьон этэ, оҕолорун курдук көрөн үчүгэйдик олордубуттара. Ийэбин сүтэриэхпиттэн, олус аймана сылдьыбытым. Күн сиригэр күндүтүк саныырым туох даҕаны хаалбатаҕа, сатахха, наар бииргэ суулаһан сылдьыбыт дьоммут, Рохлиннар, Эйдеманнар, оччолорго бары дойдуларыгар төннүбүттэрэ, кыаммат кырдьаҕастар, тулаайах ыччаттар хаалбыппыт. Мин, төрүт да кыыл барыах дууһа, манна үчүгэй сыһыаны көрсөн, киһитийбитим, олоххо тардыстар буолбутум. Ол иһин, бу кырдьаҕастары өрүү махтана саныыбын, диэтэ.
Кырабар иккиэн түспүт хаартыскабытын көрдөөн ылла. Ийэм ону «кэбиис, туох абааһы хап-хара дьонун хаартыскаларын илдьэ сылдьарый диэн, ойоҕуҥ күнүүлээн хайа тардан кэбиһиэ» диэн биэримээри гыммытын, холку баҕайытык: «Мин Альбертас аҕатынаан түспүтүн алдьата иликпин ээ», диэн кэбистэ. Былырыын, ахсыс кылааска үөрэнэ сырыттахпытына, Бүлүү куоратыттан фотограф кэлбитигэр, дьүөгэбин кытары оҥостон ахан түспүт, олус табыллыбыт хаартыскам баара. Ону көрө-көрө, Таайа: «Хотууна, эн олох чыыстай омук кыыһа буолан түспүккүн. Сирэйиҥ маҥана (фотограф сырдык уоту утары тыктарбыта), хараҕыҥ киэҥэ (көрүөхпүнэн көрбүтүм ахай), баттаҕыҥ будьурхайа (киэргэнэн, бугудьууланыы кытаанаҕа буолбута), муннууҥ-муннуҥ (кыратык кырыыбалыы туттан олорбутум)! Үүт-маас били сурунаалга «Христос норуокка кэлиитэ» ойууга баар, ууттан тахсан эрэр оҕо курдуккун», дии-дии, кыргыттары дэлби өрүкүппүтэ. Омуннаах өттүлэрэ библиотекаҕа ол сурунаалы була ыстаммыттара. Школьнай формалаах, маҥан фартуктаах, пионерскай хаалтыстаах бэлтэспит кыргыттар сүр боччумнаахтык туттан түспүт ол «күлүкпүтүн» ийэм этиитинэн, суруктаан-бичиктээн бэлэхтээбитим. Аҕам хаартыскалары кумааҕы илииһинэн кичэллээхтик суулаан, тирии бартыбыалын иһигэр туспа паапкаҕа уган кэбиспитэ.
Түөртүүр саҕана дьоно кэлбиттэрэ. Саха киһитэ Михаил Семенович Чурапчыттан төрүттээхпин, Ноэль Аароновиһы кытары бииргэ үлэлиибин, доҕордуубут диир. Айаҥҥа фотоаппараттаах сылдьар эбит, биһигини үһүөммүтүн уонна миигин аҕабын кытары хаартыскаҕа түһэрдэ. «ГЭС кылаабынай энергетигэ аҕалаах кыысчаан, дьэ, үөрэххин кытаат», диэтэ. Оттон ыалдьыппытыгар сөмүйэтин чочоҥнотто: «Маннык алмааһы саһыара сылдьаргын төрүт биллэрбэт эбиккин ээ, вот хитрец». Онуоха хардата: «Алмаас үрэх баһыттан булуллар уонна кырыыланан-чочуллан бриллиант буоллаҕына эрэ киэҥ сиргэ тахсар», диэн буолла. Арахсарбытыгар аҕам ийэбин уонна миигин, иккиэммитин олбу-солбу сыллаан ылла, хараҕын уутун сотунна.
Бу уол бачча сааһыгар диэри уйанын, ийэм кэмчиэрийбиттии симиктик күлэ хаалла. Оттон ааны сабан тахсыбыттарын кэннэ атахтара чигдигэ «куучур-хаачыр» тыаһаан ыраата турбутун, массыына аана «лип» гына сабыллаат, айаннаан бирилээбитин иһиллээн саҥата суох турда.
Барда. Көр, оҕолооҕун син саныыр эбит ээ. Барахсаммын ньии Кырдьык барсыбытым буоллар, ама да мин буолларбын ити бэйэлээх киһини кытары сатаан олоруом суоҕа үһү дуо? Үйэм тухары сопхуос хотонугар булкуллуо суох этим, кэбирээтэ, куолаһа титирэстээтэ, хараҕа ууланна. Ээ, чэ, аастаҕа эбээт. Уой, хата хотоммор хойутаабыппын дии, сыллыый, бара охсуум.
Аҕам ити кэлэн барыытын туһунан дэриэбинэ дьоно билэ-истэ охсубут этилэрэ. «Хотууна аҕата били манна «Ильич уотун» аан бастаан киллэрбит киһи эбит ээ, билигин ГЭС энергетигэ, үөрэх-хаар бөҕөлөөх мааны киһи буолбут». Ол быыһыгар сорохтор: «Бу кыыстан атын оҕото суох үһү даа? Мотуруус, дьэ оччоҕуна, сэрэн! Дьэбириэй диэн киитэрэй омук, ити соруйан кэлэн барар. Бачча улааппыт, бэйэтин хаана баһыйбыт бэлэм оҕону, «үөрэттэриэм эҥин» диэн, онон-манан албыннаан, аны былдьаан ылаарай», диэн түөрүйэлээн, ийэм эрэйдээх сүрэҕин-быарын быллыгыраталлар, килбик тапталын кэмчи үөрүүтүн үрэйэллэр
Кини ол кэннэ кэлэ сылдьыбатаҕа. Эппитин курдук, ити сыл сайыныгар соҕуруу барбыт этэ. Эһиилигэр, сааскы уһун өрөбүл саҕана, бэрт ыраах сиртэн биһиэхэ сурук тигинээн кэлбитэ. Дойдуларыгар этэҥҥэ олохсуйан эрэллэрин, кэргэнинээн иккиэн үлэ булбуттарын, квартира атыыласпыттарын туһунан кэмчи кэпсээнинэн саҕаламмыт сурук үгүс тыллара миэхэ анаммыттар. Былырыын манна кэлэ сылдьыбытын куруук долгуйа ахтар эбит. «Кыысчааныам, эн олоххор инники сыалыҥ үчүгэй киһи буолуу, талбыт идэҕинэн төрөөбүт дойдугар сулууспалааһын, сөбүлүүр киһигин кытары олоххун холбоон, ыал ийэтэ буолан, удьуор быстыбатын хааччыйыы», диэбит. Саха сирин ыччаттара ордук хото Ленинград, Калининград, Рига, Вильнюс институттарыгар үөрэнэллэрин уонна мин онно тиийдэхпинэ, билсэ-көрсө туруохпутун быһаарбыт. «Регина иккиэҥҥитигэр итии-истиҥ эҕэрдэ ыытар», диэн суругун түмүктээбит уонна туспа бандеролунан хаартыска ыытарын эппит.
Ол бандероль уһаабатаҕа, сотору кэлбитэ, арыйбыппыт, бэрт кичэллээхтик сууламмыт хас даҕаны хаартыска баара. Иккитэ халыҥ хордуоҥҥа сыһыарыллыбыт, былыргы ательеҕа оҥоһуу, биир соторутааҥҥы соҕус эрээри, түһэриитэ мөлтөх буолан, болоорон хаалбыт уонна иккитэ били былырыын кэлэ сылдьан түһэртэрбит хаартыскалара. Кэннигэр «Семейный сбор. Справа за плечом у деда мои родители, слева, в матроске я, а с бабушкой Либузя. За бабушкой дядя Гершель с женою. 1940 год. Шауляй» диэн быһаарыы суруктаах хаартысканы көрөбүт. Маҥнайгы кэккэҕэ саха дьахтарыныы бэрт намылхай, номоҕон көрүҥнээх сааһырбыт түөтэ олорор. Эбэтэ. Хохуукка курдук мап-маҥан биирдээх-иккилээх кыысчааны, Либузяны көтөхпүт. Чээн, барахсаны да! Кинини кытары хара көстүүмнээх дьоһумсуйа туттубут икки аҕамсыйбыт киһи сэргэстэспит. Үрдүк сэлээппэлээхтэр, сабыстыгас хойуу хаастаахтар, сэбирийэн түспүт уһун бытыктаахтар. Ортокута эһэтэ, онтон бу абаҕата буолуо», ийэм быһаарар. Эһэлэрин уҥа өттүгэр кэргэнниилэр тураллар. Эр киһи кылгас хара баттаҕын кэннин диэки ньалҕаарыччы тарааммыт, маҥан хаалтыстаах, хара көстүүмнээх, илин сиэбиттэн сыапачыка сабырыйан түспүт. Дьахтар киэнэ талыыта-талбата, кэрэтэ кинини кытары сэргэстэспит. Туруору саҕалаах кылабачыйан көстөр хараҥа былаачыйалаах, түөһүгэр броштаах, санныгар эриллэн түспүт хойуу суһуохтаах, төбөтүн кыратык кынтаччы туттубут, уоһун аҥаар уһугунан мичээрдээбит. Ийэтэ Катарина, аҕата Аарон. Оттон бэйэтэ? Ээ, бу. Эһэтин аттынан матроска көстүүмнээх биэстээх-алталаах уолчаан чоҕулуччу көрөн турар. Хаҥас диэки дьээдьэ Гершеллээх. Төгүрүк иилээх ачыкылаах, будьурхай кугас баттахтаах эр киһи оройугар кыра төгүрүк бэргэһэни ууруммут, хара көстүүмүн таһынан кылбаа маҥан шарфигы түһэриммит. Кэргэнэ буоллаҕа, аттыгар сэргэхтик сэгэлдьийбит эдэр кыыс турар. «Мааны, үөрэхтээх да дьоннор эби-ит, айабыын. Бу кырдьаҕастарын көрүүй, чахчы ытыктанар, сис ыаллар буолуохтаахтар. Ол сэрии саҕана ыһылыннахтара», ийэм аһынан үөһэ тыынар. (Дьиэ кэргэни ааһан, бүтүн дойдуну, омугу үрэйбит ытылҕаҥҥа сэрии эрэ буолбакка, атын ынырыктаах сыһыан эмиэ сабыдыаллаабытын биһиги оччолорго төрүт билбэт этибит).
Иккис хаартыскаҕа наар оҕолор түспүттэр. Боччумнаахтык туттубут соломо кугас төбөлөөх, мап-маҥан алын кылаас үөрэнээччилэрин ортолоруттан хара баттахтаах Ноэли начаас булан ылабыт. Оттон били болоорон хаалбыт хаартыска куоппуйа эбит, кэннигэр «Покровск, 1952 год» диэн суруктаах. Кимнээхтэри эрэ кытары дьиэ иһигэр түспүттэр. Ноэль 18-таах хастаах быһыылаах, хап-хатыҥыр, үлэһит-хамначчыт көрүҥнэммит, боростуой сибиитэрэлээх. Ийэтэ, били талба-мааны дьахтар барахсан, ыран-дьүдьэйэн, баттаҕа убаан, сирэйэ харааран, кыччаан, хараҕа ыраах чөҥөрүйэн, мунна эрэ тоҥсойон хаалаахтаабыт. Баара-суоҕа 12 эрэ сыл иһигэр! «Кыһалҕа бөҕө кыһайан маннык көрүҥнэннэҕэ» диэн быһаарабыт. Астаах остуол тула сүрдээх иллээх-эйэлээх дьиэ кэргэн үөрэ-көтө олорор. Саас ортолоох саха дьахтара уонна кини бараллаата дьэбириэй киһитэ эт тутан мытырыйан эрэр сиэнчэр кыыһы ортолоругар уктубуттар. Бу былырыын манна түспүт күлүкпүт. Онтон манна аҕабын кытары түспүппүн, кини олорор, мин турабын.