Онно эрэ илиибэр тугу тутан олорорбун өйдөөбүтүм. Ытыспар ыга туппут кыракый саппыйабын муннубар даҕайан сыллаан ылбытым. Туох эрэ олус сылаас төбөм оройуттан тилэхпэр тиийэ сүүрбүтэ, сүрэҕим ыарыылаахтык ыга кымаахтаабыта. Харахпар ийэм, аҕам, балтыларым, эбэм эмээхсин көстүбүттэрэ, муннубар түптэ, саҥа тыллан эрэр хатыҥ сэбирдэҕин сыттара биллибитэ, кулгаахпар бииргэ үөрэммит оҕолорум айдааннара охсуллан ааспыта
Биирдэ өйдөммүтүм: хараҕым уу-хаар баhыллан ытаан сыҥырҕыы олорорум
Табаарыстарым, дойдутун ахтылҕанын таhаардын диэн буолуо, ким да кэлэн мэhэйдэспэтэҕэ. Мин килэччи көрөн өөр да өр сыппытым. Элбэҕи санаабытым быhыылааҕа да, биири дьэҥкэтик өйдөөбүтүм: мин бу үтүгэнтэн хайаан да дойдубар тыыннаах төннүөм диэн. Уонна олус кытаанахтык утуйан хаалбытым.
Түhээн Бүлүү эбэбэр сөтүөлээн чомполоно сылдьарым: дойдум күнэ сырылаччы тыгара, мин олус дьоллоохтук күлэ-күлэ ууну ытыhынан таhыйан ыhыахтанарым
Ити күнтэн ылата мин кынаттаммыт курдугум Өйүм-санаам дьэҥкэрэн, күүспэр күүс эбиллэн, саллаат олоҕун араас моhолун этэҥҥэ туораан испитим.
Кандагар чугаhыгар баар кыракый кишлагы ылыыга олус кырыктаах кыргыhыы буолбута. Командирбыт кыргыhыы ортотугар өстөөх буулдьатыгар табыллан суох буолбута. Командира суох хаалбыт саллааттар чыhыыра ибиирэн олорор буулдьа ардаҕын анныгар төбөтө суох хаалбыт дьон кэриэтэ этибит.
«Дуухтар» тугу гыналларын кэтэhэ сыттахпытына, арай дэриэбинэ диэкиттэн ып-ыраастык нууччалыы:
Сынки, родные, вперед! диэн дьахтар хаhыыта иhиллибитэ.
Умса түhэн, сыаптаан сытар саллааттар кэккэлэрэ биирдэ өрө үллэх гыммыта да, бары ойон туран ытыалыы-ытыалыы иннибит диэки түhүнэн кэбиспиппитин өйдөөбөккө да хаалбыппыт. Кыл түгэнигэр кишлагы атаакалаан ылбыппыт. Ол курдук биhиэхэ «Төрөөбүт дойду», «Сойуус» диэн өйдөбүллэр олус күүстээхтэрэ. Кэлин билбиппит, били хаhыытаабыт дьахтар бу кишлакка оҕолорго нуучча тылын үөрэтэ сылдьар эбит этэ. Сааhыра барбыт, олохтоох тыллаах-өстөөх дьахтар биhиэхэ «Родина-мать зовет!» диэн былакаат уобараhа буолан көстүбүтэ. Дьылҕа ханнык ыйааҕа, олох ханнык суола кинини итиччэ ыраах тэлэhиппитэ буолла?
Ити кэнниттэн, биир сарсыарда утуйа сыттахпына, ким эрэ ыарыылаах баҕайытык уолукпуттан өрө ыйаан таhаарбыта.
Көрбүтүм ыга кыыhырбыт сирэйдээх полкам командира Ничепуренко маат-муут бөҕөтүн түhэрэн, миигин сахсыйа турара. Казармалары кэрийэ сылдьан, мин аhаҕас уолукпун көрөн тохтообут этэ.
Сволочь, травкой увлекаешься? Идиот, знаешь кто ты после этого? дии-дии миигин саппыйам быатыттан тардыалаабыта.
Быам солко буолан моонньубар быhа кииртэ да, хата быстыбатаҕа.
Баарбын-суохпун былдьатан эрэр киhи, дьэ өйдөнөн, төттөрү тардыалаhан чиччигинээбитим, кэлэҕэйдии-кэлэҕэйдии быhаарааччы буолбутум:
Э-э-это не ты-ты-травка, э-это земля, зы-зы-земля, земля, ну это почва
Какая такая почва? Сними немедленно!
Мин туох иhин устар санаам суоҕа, мүччү туттаран туора ойбутум.
Ванёк, объясни ты толком, что у тебя? Отдай сюда! айдааҥҥа үмүөрүспүт саллааттар ортолоруттан сержаным кыттыспыта.
Ни за что! Бу мин буорум, это моя земля, это моя эльгяйская земля! Никому её не отдам! мин ыксаан саппыйабын устан кэннибэр туппутум.
А ну, покажи! полк командира илиитин ууммута.
Мин саараан баран, быстыам дуу, ойдуом дуу, биэрдэҕим дии.
Только обратно верните диэхтээбитим.
Он ещё тут условия диктует! Ну и порядки у вас! Ничепуренко ылан быаны өhүлэ тардан, тарбаҕын төбөтүнэн буорбун кымыстаан ылан, муннугар даҕайбыта, ытыhыгар кутан имиппитэ, онтон тылын төрдүгэр ууран амсайан көрбүтэ.
Өйдөөбөтөхтүү мин диэки чыпчыҥнаабыта:
И, правда, земля! Откуда она у тебя и зачем?
Это мне одноклассницы из Союза отправили, диэт, мин саппыйабын ылаары тарбачыспытым.
Сержаным урут түhэн эhэ охсон ылбыта уонна:
Эх, ты У тебя земля Союза, и ты молчал? Ну, якут, ты даешь! А если тебя убьют, наша земля духам попадет? Нетушки, дорогой, эта святая земля Союза должна охраняться всеми, а не одним Иваном Тыасытовым, диэбитэ.
Мин сүрдээҕин хараастыбытым да, тула эргийбит табаарыстарым харахтарын көрөн тохтообутум.
Ол көрүүгэ араас баара: сөҕүү-махтайыы, ордугурҕааhын, кэлэйии Бары ити кып-кыра эрээри, олус улахан суолталаммыт саппыйаны ылан көрүөхтэрин баҕарбыттара. Буор буортан туох уратылаах буолуой? Афганистан буоруттан атына суоҕа буолуо да, ити аҕыйах кымаах буор бүтүн Сойуус суолталаммыта. Ол Сойууска мин Сахам сирэ эрэ киириэ дуо
Биир сүбэнэн саппыйаны сейфэҕэ хатаабыттара.
Ол күнтэн ылата блокпостарынан тарҕаhар саллааттар докумуоннарын туттарар кэмнэригэр саппыйаны ылан илииттэн илиигэ бэрсэн эргитэр идэлэммиттэрэ. Ким оннук өй укпута буолла, ол оннук кэhиллибэт ытык үгэс буолбута.
Ити сиэри-туому толорон баран, биhиги отделение биир күн сэттис нүөмэрдээх блокпоска олорбут саллааттары солбуйа барбыппыт. Ол дьуhуурустубаҕа сатамматахпыт. Дуухтар биhиэхэ саба түспүттэрэ. Түүн да, күнүс да сынньалаҥ биэрбэккэ, имири эhэр санаалаах кэлэн түhэ турбуттара. Тиhэх Полетаев биhикки хаалбыппыт. Мин атахпар бааhырбытым. Полетаевым барахсан ытыалаhарын быыhыгар кэлэн миэхэ көх-нэм буолара. Бүтэhигэр:
Ванёк, кажется назад нам путь заказан, не забудь оставить последнюю пулю себе диэхтээбитэ.
Түүнү быhа ытыаласпыта, сарсыарданан ах барбыта
Мин да ботуруоннарым бүппүттэрэ, атын сиртэн баран көрдүүр кыах суоҕа. Автомат саабын биирдиилээн ытарга туруоран баран, түөспэр ууран сыппытым. Төhө өр сыппытым эбитэ буолла, билбит суох Дуухтар бары өллүлэр диэн тыас хомуммуттара быhыылаах. Уум суоҕа, тамаҕым хатара сүрдээҕэ, сотору-сотору өйбүн сүтэрэрим.
Өйдөнөн кэллэхпинэ, амырыын хартыына этэ. Ип-итии, ол дойду күнэ олох киhи оройугар тыгара Аттыбар табаарыстарым өлүктэрэ истэрэ сараччы үллэн, бэйэлэрэ өhөччү көҕөрөн, сыт-сымар, дьүhүн-бодо буолан сытаахтыыллара. Аата-ахсаана суох сахсырҕа үөрэ сааҕыначчы көтөрө.
Ол сытан туох ааттаах улахан сахсырҕата үрдүбэр ыйанна диэн санаалаах өйдөнөн кэлбитим: биhиги вертушкабыт кэлэн олороору салбахтарынан сапсына турара. Тыыннаахпын биллэрээри илиибинэн сапсыйа сатаабытым да, сэниэ суоҕа. Туох баар күүспүн мунньунан, автомат саабын халбары анньан ыга туппут тардарбын бэрт эрэйинэн төлөрүппүтүм. Син өйдөөн көрбүт этилэр.
Ити кэннэ Ташкеҥҥа госпитальга биирдэ өйдөммүтүм. Арыый буолан баран, тумбочкам үрдүттэн саппыйабын булан ылбытым
Били мааҕын солуута суох тылга тииhэн, күлэн саhыгыраhа олорбут кыргыттар ах барбыппыт. Уйбаанчыкпытын саҥа көрбүттүү одууласпыппыт. Сэнии көрбүт кыракый Уйбаанчыкпыт олоҥхо бухатыыра буолан тупсан, киэркэйэн көстүбүтэ.
Уолбут ырбаахытын тимэҕин сүөрэн, киртийэн өҥө-түүтэ биллибэт буолбут саппыйаны хостоон Эльвираҕа ууммута.
Эльвира саҥата суох ылан икки илиитинэн хам тутан олорбохтообута уонна миэхэ ууммута. Ити курдук остуолу эргитэн саппыйаны хаhаайыныгар төнүннэрбиппит.
Уйбаанчык ылан, моонньугар төттөрү кэппитэ, тимэхтэммитэ, куйах кэппит бухатыыр курдук түөhүн имэриммитэ, мичээрдээбитэ уонна:
Аны, кыргыттаар, эhиги кэпсээҥ Сахам сирин сонунун! диэбитэ.
Ыалдьыт
Ыраахтан хантан эрэ тохтоло суох тырылыыр телефон тыаhа улааттар улаатан субу кулгаахпар тиийэн кэлэргэ дылы гынна. «Оо, дьэ, саатар өрөбүлгэ утуталлара баҕалаах»
Уум быыhынан, харахпын аспакка эрэ, телефонум туруупкатын харбыалыыбын, нэhиилэ таба тутан кулгаахпар таҕайабын.
Алло, алло Айыына?! Өссө да утуйа сытаҕын дуо?! Тур, тур! Пора, красавица, проснись, навстречу утренней Авроре звездою севера явись Тыл институтугар үлэлиир дьүөгэм Сардаана биир тыынынан элбэх-элбэҕи кутан-симэн кэбистэ.
Сардаана Ильинична, мин бүгүн сокуонунан көрүллүбүт өрөбүл күнүм. Баhаалыста, утута түс мин өссө да утуйар баҕалаах утарылаhан көрөбүн.
Суох, суох. Сатаммат Тура оҕус! Вопрос жизни и смерти Айыынчык, чыычаах, турууй. Чэйиий, абыраатаххына эн эрэ абырыыгын Мин дьүөгэм миигин алдьархайга бырахпаат, хайаан да көмөлөhүө Сардаана албыннаспыт куолаhа улаатан кэллэ.
Оо, татат, ол туох алдьархайа буолла? Бэҕэhээ киэhээҥҥэ диэри бары этэҥҥэ курдук этибит дии?
Айыночка, били дьоппуон профессор туhунан кэпсиир этим дии. Ол киhи атын дьоппуону илдьэ кэлбит. Суол инженера үhү. Биhиги бэйэбит киhибитин хайдах көрсөрү барытын былааннаабыппыт. Онтон бу дьоппуон биhиги институппутугар олох сөп түбэспэт соруктаах. Ону-маны сыҥалаан көрдүбүт да, туохха да буолуммат. Вредный такой, киhини адьас өйдөөбөт барахсан. Эппитин этэ турар. Непрошеный гость и ещё лезет в чужой монастырь со своим уставом! Бастатан туран, тыа ыалын билсиэн баҕарар үhү. Иккиhинэн, «зимник» диэн туох суолун көрүөн баҕарар үhү. Айыынчык, күн-ый буол, эhиги дьиэҕит наhаа үчүгэй дии, бэйэтэ музей курдук батта уонна Даниилыҥ инженер дии. Туох эрэ уопсай кэпсэтии тахсыаҕа. Көрдөhөбүн, ыалдьыттат. Онтон кэлин мин эн ханнык баҕарар көрдөhүүгүн толоруом. Айыына, кытаатыый
Айуу-айа, олорбуппут сыччах Ол хаhан?
Бүгүн, икки чааска тахсыахпыт
Оо, барахсан, мин ол электровеник үhүбүн дуо, дьоппуон баара?! Хаhан дьиэбин сууйан-сотон ас астыахпыный? Суох, суох, олох табыгаhа суох, саатар бэҕэhээ киэhэ этиэҥ этэ буо.
Айыын, онтон мин эйиэхэ эркин курдук эрэнэр буолан эрийдим ээ. Бээhээ букатын хойут кэлбиттэрэ. Сарсыарда көрсөн айманныбыт. Көмөлөспөтөххүнэ иэдээн, институт, что там институт, Саха сирин аата түhэр буоллаҕа дии, Сардаана куолаhа ытыахча буолла.
Оо, дьоппуон кыыhа, бүт, бүт. Сах сиэтин, кэллин, кэллин. Хайдах эбит көрсөр инибит.
Ой, Айыночка, как я тебя люблю. Вот это моя подруга Сардаана долгуйдаҕына нууччалыыра элбиир.
Ол омук эристиинэ тугу аhыыра буолуой?
Ээ, тугу барытын сиэ. Мин маамабар медовай торт буhартардым. На десерт ону илдьиэм. Иккигэ тиийиэхпит, пока, пока, Сардаана, уhаатахпына аны эргийэн кэбиhиэ диэтэ быhыылаах, туруупкатын тилир гына ууран кэбистэ.
Ити аата утуйан бүттүбүт Мин өссө да туруохпун баҕарбакка сымнаҕас суорҕаммын бүрүнэ тардынабын.
Утуппатылар дуу? Даниил киирэн аргыый аттыбар сытар.
Кини киhи турбута быданнаабыт. Тымныы чэбдик салгынынан илгийэр. Субу таhырдьаттан киирбит быhыылаах.
Мин хаарбын күртүм, муус киллэрдим. Таhырдьа үчүгэйэ сүрдээх, күн да күн буолбут.
Даниил, икки чааска дьоппуону көрсөр үhүбүт. Сардаана Ильинична көрдөстө. Хоспохтон убаhа иhин, хаанын киллэрэн буhар эрэ.
Киллэрэрин киллэриэм, ол гынан баран буhарбаппын. Миисэ мууhун тиэйсиэх буолбутум, Даниил дьээбэлээн тыбыс-тымныы илиитин суорҕан анныгар угар.
Мин уум букатыннаахтык көтөр, күлэ-күлэ суорҕаммын тэбиэлиибин диэн, оронтон сууллан түhэбин. Сыттыкпын ылан, Даниилы быраҕабын. Киhим ойон туран, күлэ-күлэ таhырдьа куотар. Бүттэ. Биир көмөлөhөөччү куотта. Чэ, буоллун Кыыспын туруоран көмөлөhүннэриэм.
Аа-дьуо хомунан хоспуттан тахсыбытым, Ксюшам таҥнан, бараары турар.
Хайа-а, ханна бардыҥ?
Куоракка, маама, умуннуҥ дуо? Бүгүн физикаҕа МГУ-лар консультациялара дии.
Ээ, арба, чэ, кытаат, сүүр. Күнүс ханна эмэ булгуччу аhаар, мин сөбүлэhэ охсобун, эбии харчы биэрэбин. Быйыл оскуоланы бүтэрэр киhи киин сир дьонун сүбэлэрин-амаларын, такайыыларын мүччү тутуо суохтаах
Тыа ыалыгар ыалдьыт хаhан баҕарар күндү. Хайдах да ыалдьыты айах тутан, маанылаан көрсөн, кэпсэтэн-ипсэтэн атаарар саха дьонун ытык үгэhэ. Ону кэспэтэххэ сатанар. Мин тугу гынарбын төбөбөр сыымайдыыбын. Тиэстэ охсон гаас оhоҕум үрдүгэр уурабын. Убаhам иhин, хаанын, ойоҕоhун буhара уурабын. Бэйэм суунабын-тараанабын, дьиэбин сотон ылабын. Хомунан бүтэрим саҕана тиэстэм тахсар, бэрэскилээн сырылатабын, салаат оҥоробун.
Үчүгэй да дьахтарбын! Биир чааска ыалдьыты көрсөргө, ох курдук оҥостон, кустук курдук куоhанан, бэлэм буолабын. Сыныйан остуолбун одуулуубун. Барыта бэлэм курдук. Муус маҥан сабыы, саҥа биилкэ-ньуоска, саамай харыстыыр көмүс дуйдаах фарфор сервиhим. Санаам буолбат, дьоппуон бүлүүдэтэ эмиэ баар буолуохтаах эбит диэн, кыыhым астыы үөрэппит сушитын дуу, роллытын дуу оҥорорго сананабын. Тиритэн-хорутан, сушибын нэлэгэр тэриэлкэҕэ тэлгэтээппин кытта массыына бээҕиниирэ иhиллэр. Барахсаттар, отой чопчу дьон эбит. Фартукпун уста-уста ыалдьыттарбар утары сүүрэбин.
Айабыан, дьоппуоннарга да улахан дьон бааллар эбит! Киhибит икки миэтэрэлээх быhыылаах. Өрө түөhүллэн киирбитигэр адьас дьиэм кытта намтаабыкка дылы буолла.
Дьонум үhүөлэр: Сардаана, дьоппуон, тылбаасчыт. Английскайдыы быhаарсаллар эбит.
Хелло, май нейм ис Айыына, диибин, английскайдыы тылым саппааhа бүтэн, саалаҕа ыҥыртыыбын.
Акакамура-сан, дьоппуон тоҥхоҥнуур.
Саҥа дьиэлээх киhи быhыытынан дьоһумсуйа соҕус туттан дьиэбин кэрийтэрэбин. Киирии хоско улар быhыылаах мас тоhоҕоҕо ыйанан турар дэйбиири ылан, дьоммун сапсыйабын. Тылбаасчыт Дина үөрэр. Тугу эрэ саха үгэhин туhунан кэпсиир быhыылаах. Мин биир-биир хосторбун кэрийтэрэн, хайдах былааннаан, хас сыл туттан дьиэбитигэр киирбиппитин кэпсиибин. (Тустаахха ыарахан этэ дьэ, дьиэ туттуох диэтэххэ) Дьоппуон тугу эрэ өйдөөбөт. Хат-хат ыйытар.
Дина быhаара сатаан баран, миэхэ эргиллэр:
Бу киhи бэйэбит туппуппут дииргитин өйдөөбөт, итэҕэйбэт Архитектордар, тутааччылар дуо диир. Учуутал уонна инженер диирбин итэҕэйбэт.
Сайдыылаах дойду киhитэ хамнаhа үрдүгэ бөҕө буоллаҕа, ханнык эрэ сулууспаны төлөпүөннээн ыҥыра-ыҥыра олордоҕо дии. Дьиэлэниэн баҕардын, массыыната алдьаннын аналлаах сулууспалар, били остуоруйаҕа кэпсэнэр джиннар курдук, биирдэ баар буола түhэллэрэ буолуо. Уонна кинилэр дьиэлэрэ диэхтээн, хордуоҥка быыстар буоллаҕа. Дьоппуоннар дьиэлэригэр олоппосторо да, оронноро да суох буолар буолбат дуо?! Биhиги дойдуга оннук буолбатах. Ким эрэ дьиэ туттараары биригээдэ ыҥырдаҕына, «ээ, бу киhи туора топпут, харчыта батарбат буолбут» эбэтэр «бу аймах тоҕо сүрдэрэй, уолларыгар көмөлөспөттөр», өссө аhара баран «эhэтэ улуу сүрэҕэ суоҕа, бэйэтэ эмиэ, сүрэҕэлдьээн холтуурсуктарга туттарар» диэн буолуо. Биhиги уоппуска харчытын кэтэhэн, омуна суох дьиэбитин уонча сыл туттан киирбиппит. Онон бу дьиэ маhа ханан хайдыбытын, ханан салҕаммытын ааҕа билэбит. Уонна оттон бэйэҥ тутан-хабан оҥорбутуҥ санааҕа да астык.
Мин дьоhумсуйа-дьоhумсуйа:
Саха сүрдээх мындыр омук, саха сатаабатаҕа диэн суох, ол иhин дьиэбитин бэйэбит илиибитинэн эрэ туттар үгэстээхпит, диибин. Бэйэҥ көлөhүҥҥүн тохпут, илииҥ сылааhын биэрбит, баҕа санааҥ оҥкулун уурбут буоллаххына, иэримэ дьиэҥ иччилэнэр, элбэх оҕо-уруу, баай-дуол, эйэ-ил кэлэр, диибин. Бу тула көр, атын-атын ыал дьиэлэрэ хайалара да майгыннаспаттар, бары тус-туhунан тыыннаахтар, тус-туhунан быhыылаахтар-таhаалаахтар, диибин.
Ыалдьытым баhын быhа илгистэр, блокнотугар тугу эрэ сурунар.
Гаас хочуолун аттыгар кэлэн, тобуктаан олорон өр да өр одуулаhар, онтон олох да сытынан кэбиhэр. Биhиги күлсэбит.
Киhибит:
Хаhан араараҕыт? диир.
Араарбаппыт, араардахпытына бу сэтинньи уорааныгар тоҥон өлөр буоллахпыт дии, дэhэбит.
Эмиэ баhын быhа илгистэр:
Олус хор эбит. Эhиги бары маннык баайдаргыт дуо? диир.
Хата, бэйэбит баай аатырдыбыт буолбаат?! Хас биирдии дьоппуон сарсыарда үлэтигэр барарыгар дьиэтин-уотун, уутун, итиитин барытын арааран барар үhү. Кытаанах экономия диэн буолла. Биhиги кыhын тымныыга кинилэр курдук кэмчилиирбит табыллыбатын, ол оннугар сайын гааhы да, уоту да туhаммаппыт туhунан быhаарабыт. Үрүҥ түүннэр, өҥүрүк куйаастар ахтылыннылар. Аны туран, Акакамурабыт уу систиэмэтэ ханна баарын ыйытар. Мин саҥата суох уулаах буочукабын ыйабын. Киhим эмиэ өр толкуйдуур, онтон бу иhиккэ хантан уу киирэн хаалбытын туоhулаhар. Мин ааны арыйан, Даниил бэҕэhээ тиэйбит мууhун көрдөрөбүн. Итэҕэйбэтэхтии сирэйбин-харахпын одуулаhар. Туох эрэ автоматикатын ирдиир.