Находкина Татьяна Петровна
Булумньу оҕо
Сэһэн
Булумньу оҕо
I
Сааскы ылааҥы күн. Быйыл сүрдээх тымныы саас буолла. Ыам ыйын маҥнайгы күнүгэр диэри түүнүн тоҥорор, күнүһүн ириэрэр буолан, улаханнык сылыйа илик. Дэлби мууһуран, киһи сэрэнэн хаамар. Кырдьаҕас өттө, халтарыйартан куттанан, таһырдьа мээнэ тахсыбаттар. Хата, икки хонуктан бэттэх сылыйан, дэриэбинэ иһигэр саҥа уу-хаар тахсан эрэр.
Витя учууталыттан мөҕүллэн, аат харата саллаҥнаан иһэр. Иннигэр кыра кылаас уолаттара чалбаҕы күдээритэ ыһан ааспыттарыгар да кыһаммата. Уруккута эбитэ буоллар, кинилэри өрө ыйаан таһаарыа этэ.
«Босс» аттынан итинник аанньа ахтыбатахтыы бадарааннаах ууну ыһан ааспат буоллахтара дии. Олорор уулуссатыгар билиҥҥитэ кини «тойон», атыттара бары кыра кылаас үөрэнээччилэрэ, онон саатар бэйэтин уулуссатыгар «бөө» диир ини. Ийэтэ айманарын санаатаҕына, киһи эрэ буоллар, син хараастар. Төһө да мөхтөр, сороҕор ытыһын ботуччу тутан охсуолаатар даҕаны, ийэтиттэн атын киниэхэ кыһанар киһи суох. Буруйдарын аҕатыттан кистээн муҥнанар, онон «оҕонньор» оҕото үөрэнэр-үөрэммэт икки ардынан сылдьарын, сотору-сотору буруй оҥорорун, атыннык эттэххэ, пиибэлиирин, табахтыырын билбэт. Аҕатыттан толлорун ааһан куттанар. Дьэ, билигин дьиэтигэр тиийэн туох диир? Оскуола салалтата «төрөппүттэрэ суох кэлэ сорунума» диэн бүгүн үүрэн таһаардылар. Урукку өттүгэр инньэ диэччилэрэ суох этэ. Мөҕөн баран тохтууллара. Сэрэтии, кытаанах сэрэтии, быыгабар биэрэллэрэ, эбэтэр кылаас мунньаҕар дьүүллүүллэрэ, ийэтин ыҥыраллара. Оттон билигин оскуолаҕа төрөппүттэрин иккиэннэрин ыҥырдылар. Витя киһи эрэ буоллар, ийэтэ уонна аҕата сирэй-харах анньалларыттан санаарҕаан, быһыччы көрбүт кыараҕас хараҕа эбии кыараата, сирэйин энньэччи туттан, атаҕын соһо тардан хааман саллырҕайдаан истэ. Төһө да бириэмэтин тарда сатаабытын иһин дьиэтэ хараҕар эбии улаатан дьэндэйэн көһүннэ. Икки этээстээх, маҥан өҥнөөх евроматырыйаалынан бүрүллүбүт коттедж дьиэ нэһилиэнньэни тупсарыыга көҕүлүүр күүс буоларыттан ийэтэ астынар аҕай. Сыл ахсын дьиэтин таһын саҥардыыга, көҕөрдүүгэ, бэйэтэ этэринии, «булугас өйүнэн» саҥа идиэйэни тобулан таһаарар. Ол толкуйдаммыты аҕалара сатабыллаах илиитинэн оһуордаан-мандардаан оҥорботоҕуна, саатар урукку тутууларын кырааскалаан тэйэр, эбэтэр уһаайбатыгар суох отонноох мас ханнык эрэ көрүҥүн олордон үөрэр-көтөр. Сайынын дьиэлэрин таһа киһи хараҕа таптыы көрөр сиэдэрэй сибэккилэринэн киэргэйэрин, араас отонноох мастар ситэн-хотон силигилии туралларын, оннооҕор Витяҕа сылдьар мэник-тэник табаарыстара сэргии көрөөччүлэр.
Уол, дьиэтигэр санньыччы туттан киирээт, төрөппүттэрэ куукунаҕа эбиэттии олороллорун биллэ: минньигэс эттээх борщ сыта дьиэни биир гына тунуйбут. Сахалыы оһуорунан киэргэтиллибит, сүрдээх тупсаҕайдык оҥоһуллубут кирилиэһинэн, уруккутун курдук өрө сүүрэн тахсыбакка, оргууй сүгүллэн таҕыста. Хараҕа истиэнэҕэ ыйанан турар чаһыга быраҕылынна, эбиэт бүтүө билигин да ыраах. Аҕата нэһилиэк дьаһалтатыгар кылаабынай экономиһынан үлэлиир, хонтуората чугас буолан үлэтигэр оруобуна биэс мүнүүтэ иннинэ тахсар. Уол, төһө кыалларынан бириэмэтин тарда сатаан, көстүүмүн сүрдээх бытааннык уһулан ыскаапка ыйыы турдаҕына, ийэтин саҥата чаҥкыныы түстэ:
Витя, аһаабаккын дуо?
Аһыам, уол, хаҕыстык эппиэттээт, хоһуттан куукунаҕа түстэ. Сэрэйбитин курдук, аҕата, туохха да наадыйбаттыы туттан, аһыырын быыһыгар хаһыат ааҕа олорор.
Туох буоллуҥ, «иккини» ыллыҥ дуо? ийэтэ уолун иннигэр буруолуу сылдьар толору мииннээх тэриэлкэ-ни уурда.
Суох, «иккини» ылбатым, Витя миинин иһэрин тохтотон илиитэ туорка барда.
Бэҕэһээ оскуола уолаттара пиибэлээбиттэр дииллэр. Участковайы ыҥыран эрэллэрэ. Онно баара буолуо, тоҕо эрэ наһаа саппаҕырбыт көрүҥнээх. Бэҕэһээ киэһэ мин утуйуохпар диэри дьиэтигэр суоҕа, аҕата хаһыатын ааҕарын тохтотон уолун ачыкытын аннынан күлтэччи көрөн ылла.
Аньыы даҕаны! Оҕону ол-бу диэн. Эн, киэһээҥҥи сонуну көрөөт, утуйарга бараҕын буолбат дуо? ийэтэ көмүскэһэн өс саҕа буола түстэ, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, саннынан күүскэ садьыаланан ылла.
Чэ, бэйэҕит биллэххит. Ол эрээри пиибэ иһиэҥ, буруйу оҥоруоҥ, сэрэппэтэҕэ диэйэҕин, төбөҕүн быһа тардыам! диэт, аҕата уолугар сөмүйэтин чочоҥнотто.
Урут бастаан уолгун иитэргэ төһө бириэмэни биэрбиккин ааҕан-суоттаан көр, ол кэнниттэн төбөтүн быһа тардаар, табаарыс кылаабынай экономист! Алевтина Илларионовна томтоллон туран хадьардаста.
Аҕалара тахсан барарын кытта, ийэтэ остуолга эбии туорт аҕалан уурда.
Чэ, тукаам, мин маҕаһыыммар таҕыстым. Эн бүгүн ханна да барбакка уруоккун аах. Экзамеҥҥыт ыган кэллэ буолбатах дуо? БКЭ-ни хайдах эмэ туттарарыҥ буоллар, үөрэххэ киллэрэн көрүллүө этэ.
Ийээ, мин син биир БКЭ-ни кыайан туттарбаппын. Күһүн Суоттутааҕы СПТУ-га барыам, уол, атаахтаабыт куолаһынан хардарарын быыһыгар, өйөннөрүүлээх олоппоһугар тиэрэ түһэн араастаан хаадьаҥнатан ылар.
СПТУ-га барыаҥ кэриэтин дьиэҕэр олоруоҥ. Сыл устата бэлэмнэнэн эһиил эмиэ туттарсыаҥ буоллаҕа, ийэтэ уолун саҥатыгар суолта биэрбэтэхтии эппиэттиир, үөрэххэр кыһан, баара-суоҕа балтараа ый хаалла, ону тулуй. ¥өрэххин этэҥҥэ түмүктээтэххинэ, оҕобор спортивнай матасыыкыл ылан биэриэм.
Массыына ылан биэриэм диэбитиҥ дии.
¥өрэххэ киирэн, маҥнайгы кууруһу бүтэрдэххинэ, ол да көстүө, ийэтэ уолун саһархай ньалака баттаҕын сымнаҕастык имэрийэн ылар.
Витя ийэтэ тахсан истэҕинэ, улаханнык буруй оҥостубатахтыы туттан туран, оскуолатын илдьитин иһитиннэрэр:
Ийээ, эйигин оскуолаҕа ыҥырбыттара.
Тоҕо?.. уолуттан эппиэт күүтэн көрдө да, харда ылбакка, бэйэтэ бэйэтигэр эппиэт булла, иллэҥнэрэ бэрт буолан ыҥыран биэрэллэр ээ. Ааспыт сырыыга эмиэ солуута суохха ыҥырбыттара.
Төрөппүттэрэ суох оскуолаҕа кэлэ сорунума диэбиттэрэ.
Эҥин араас буолбатыннар, билигин мин кинилэргэ тиийиэҕим! ийэтэ, кыыһырдаҕына буоларыныы, тыастаахтык тиҥилэхтээн тахсан барда.
Витя компьютерын холбоон оонньуу олордоҕуна төлөпүөн тырылаата. Уол хаста да ылымаары гынан баран «баҕар, Стасик эрийэрэ буолуо» диэн туруупканы ылла.
Алуо
Витюшка, бүгүн кэлэ сылдьаар эрэ, Стасик оттомо суох баҕайытык ньуллугураата.
Солом олох суох. ¥с чааска оскуолаҕа барыахтаахпын. Пиибэлээбиппитин ким эрэ этэн биэрбит.
Мэлдьэс да бүттэҕэ дии. Кинилэр илэ туппатах буоллахтарына, дакаастыыр кыахтара суох. Киэһэ биир кыра мероприятиелаахпыт.
Аҕам кэһэтээри сылдьар. Барбат инибин, Витя сэниэтэ суохтук аккаастанан көрөр.
Кэлбэтэххинэ туох буоларын хоҥ мэйиигэр буһаран көрөргөр сүбэлиибин, табаарыһа, быһыта баттаталаан кытаанахтык саҥараат, төлөпүөн туруупкатын «талыр» гына быраҕар тыаһа иһилиннэ. Төлөпүөн туруупкатын саҥа уурарын кытта эмиэ өрө тырылыы түстэ.
Алуо, Витя, тоҕо кэлбэккэ олороҕун? Түргэнник кэлэ оҕус, ийэҥ манна күүтэн олорор, кылааһын салайааччыта Маргарита Гаврильевна чаҥкынас куолаһа чаҕаара түстэ. Витя учууталыгар хардарбакка, төлөпүөнүн ууран кэбистэ. Маргарита Гаврильевна быйыл университеты саҥа бүтэрэн кэлбитэ. 23 саастаах эдэр учуутал тылын оҕолор аанньа ахтан истибэттэр. Оскуолаҕа барыа суох киһи, ийэтэ эрэ күүтэн олорор буолан, аа-дьуо хомунан барардыы оҥоһунна. Быйыл сааскы каникулга куоракка киирэ сылдьан «Reebok» маҕаһыынтан атыыласпыт чараас кууркатын кэттэ. Маннык куурка дэриэбинэтигэр кимиэхэ да суох, уолаттар ымсыыраллар аҕай. Киниэхэ эрэ баарынан өҥнөнөн чыначчы туттан, түөһүн мөтөтөн даадаҥнаан хаамар. Арай, улахан уолаттар утары иһэллэрин көрдөҕүнэ, кирис гынар.
Оскуолаҕа киирээт, быһа директор хоһугар ааста. Ийэтэ кыыһырбытыттан сирэйэ кытара үллэн, куударалаах баттаҕа арбайан олорор.
Игнатьев, бэттэх кэлэн тур эрэ, Зоя Иннокентьевна, оскуола дириэктэрэ, кытаанах баҕайы куолаһынан саҥарбытын ийэтэ сөбүлүү истибэтэҕин биллэрэн чыпчырынан ылбытын уол хараҕын кырыытынан көрөн ылла.
Бэҕэһээ пиибэ испиккин ийэҕэр эт эрэ. Быйыл хаста испиккин төрөппүттэргэр тоҕо эппэккин? дириэктэр уолу өтөрү-батары көрөр, көмүс кылдьыылаах ачыкытын хоҥуруутун үрдүнэн өрө-таҥнары анньыммахтыыр.
Тоҕо тута тириэрдэн испэккитий? Бэйэҕит иитиэхтээн баран, саҥа билбитэ-көрбүтэ буола олороҕут? уол ийэтэ саннынан оонньоон садьыаланан ылбытыгар түгэхтээх кыһыл көмүс ытарҕата эйэҥэлээн ылла.
Эппэтэх буолбатахтар, хаста да эппиттэр, бэл, илии баттаппыттар.
Алевтина Илларионовна, мин маҕаһыыҥҥа сылдьан бэйэҕэр хаста да эппитим дии, Маргарита Гаврильевна кырдьыгын балыттарбыт оҕолуу өрүһүспүттүү эттэ.
Оскуолатын бүтэрэрэ балтараа ый хаалла. Хайдах эмэ гынан бүтэриэ этэ. Мааҕын планеркаҕа Витяны эбии үөрэххэ олох сылдьыбат диэн эрэллэрэ. БКЭ оҕо оонньуута буолбатах. Витя үөрэҕэр мөлтөх, онон балачча дьарыктаннаҕына орто баалы ылара буолуо. Инникитин санаан, өссө төгүл көннөрүнэригэр кыах биэрэн, бүтэһик сэрэтиилээх быыгабар биэрэбит. Алевтина Илларионовна, уолгунаан иккиэн манна илиигитин баттааҥ, Зоя Иннокентьевна кэпсэтии бүппүтүн биллэрэн, илии баттаппыт сурунаалын саба баттаата.
Алевтина, оскуолаттан тахсаат, уолун кирилиэскэ күүтэн туран кыыһырбытыттан куолаһа эйэҥэлиирин тохтото сатаан, тииһин быыһынан сыыйда:
Ханна да аралдьыйбакка дьиэҕэр бар. Киэһэ кэпсэтиэхпит. Бу сырыыга баҕас аҕаҕар этэн бараммын тэйиэм, наһаалаабыккын. Ол күлүгээн уолаттары кытта куодарыһан ырааппатыҥ буолуо! диэт, бэйэтин сааһыгар сөбө суохтук эрчимнээхтик эргичис гынан, чүмэчи курдук көнөтүк туттан, маҕаһыынын диэки кур-балдьыйа турда.
Витя дьиэтигэр саллаҥнаан иһэн, Стасик эрийбитин саныы түстэ. Дьиҥинэн, эппиттэрин курдук, БКЭ муннун анныгар ыган кэллэ. Хайдах эмэ гынан, бэлэмнэнэн, саатар «үһү» ылара буоллар, төрөппүттэрэ төлөбүрдээх үөрэххэ киллэриэ этилэр. Университет устудьуона буолан, Дьокуускай куорат уулуссаларынан, Ленин, Орджоникидзе болуоссаттарынан хаамар астык буолуо. Ону баара Стасик хампаанньатыгар киирэн хаалан кыайан төлөрүйэн биэрбэт. Бэрээдэги кэһэн, пиибэлээн, оскуоланы ситэ бүтэрбэтэх эр бэртэрин хампаанньалара. Түмсэ түстэллэр эрэ үлэ, үөрэх туһунан буолбакка, наар хантан эмэ пиибэ ылан испит, кими эмэ хайытан, эбэтэр куттаан харчы булбут, табах тарпыт киһи диэн кэпсэтэллэр. Кинини толору харчылаах «көсүлүөк», бэл, харчыларын ууран сытыарар сберкассаларын курдук көрөллөр. «Биһиги эйигин баччааҥҥа диэри тыллаахха саҥардыбакка, тарбахтаахха таарыйтарбакка өйөөн илдьэ сылдьабыт», диэн өҥнөнөллөр. Дьиҥинэн, оскуолаҕа кинини ким да үтүрүйбэт, атаҕастаабат, Стасиктаахха тоҕо сымала курдук сыстан сылдьарын бэйэтэ да билбэт. Ити хампаанньаны кытта сылдьан ырааппатын билэр эрээри, син биир атаҕа ол уолаттар мустар сирдэригэр туораабыта эрэ баар буолар.
Сотору соҕус күрүөтэ-хаһаата суох эргэ самнайбыт дьиэҕэ тиийэн кэллэ. Хаһан эрэ хараҥа кыһыл дермантинынан бүрүллүбүтэ тырыттан хаалбыт ааны сэгэтэрин кытта пиибэ, арыгы, табах сыта муннугар саба биэрдэ. Убайа Мэхээлэ көстүбэт, бука, пиибэтин хайыы-үйэ кыанан, охто сыттаҕа. Стасик иннэлээх сап курдук бииргэ суксуруһар табаарыһыныын Никалыын дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн табах тардан сыыйа олороллор. Дьиэ иһэ бүтүннүү күөх буруонан тунаарар.
Оо, атаспыт Витюшка кэллэ. Кэл, олорон табахтаа. «Парламент» сигаретаны боруобалаабытыҥ дуо? Мааны эрэ дьон тардаллар, Стасик үөннээх баҕайытык туттан эппититтэн Ника күлэн ардьайбытыгар аҕыйах тииһэ атыгыраан көһүннэ. «Билэр табаҕым, сонун буолбатах», диэт, Витя аанньа ахтыбатахтыы туттан, биир сигаретаны ылан, иккитэ-үстэ обороот, сөтөллөн хахсыйбытыгар табаарыстара буолуохсуттар күлэн алларастаһа түстүлэр.
Витя, үчүгэй сигарета кэнниттэн пиибэнэн сайҕаннахха оһуобай буолааччы. Ийэҥ маҕаһыыныгар бара сырыт, соҕотох маанылаах уолугар биир «Медовайы» харыстаабат ини, Стасик, дьаһайбыт киһи быһыытынан, дьыбааныгар эбии дьиппинийэн тиэрэ түстэ.
Ийэм биэрбэт. Киниттэн хаһан да көрдөөбөппүн. Төрөппүттэрим бүгүҥҥүттэн дьиэҕэ хаайыллан олороҥҥун биир кэлим экзамеҥҥар бэлэмнэниэҥ диэн эрэллэрэ, уол буруйдаммыттыы туттан туран уоһун иһигэр иһиллэр-иһиллибэттик ботугураата.
Көнөргө сананныҥ дуо? Игнатьев Витя бэрээдэктээх оҕо дэттэриэххин баҕараҕын? Куһаҕан уолаттары кытта куодарыһыаххын баҕарбаккын? Стасик бииртэн-биир «күрүчүөктээх» боппуруостары симэ олордо. Олус эрдэттэн үөрүмэ, биһигиттэн наһаа чэпчэкитик төлөрүйүөҥ суоҕа. Бу күннэргэ биһигини кытта биир операцияҕа сылдьыһыаҥ, оччоҕуна босхолуохпут. Бүгүн биһигини тугунан үөрдэҕин, мааҕын эппиппин умуннуҥ дуу?
Ээ, баар, Витя сиэбиттэн бүк-тах тутуллан кумаламмыт сүүстээх солкуобайы остуолга уурда.
Маладьыас. Ника, маҕаһыыҥҥа тэбин. Онтон эн Витя ол биир хаппыт экзамен диигин, онно бэлэмнэнэн «биэс» сыананы ыларгар баҕарабын. Хачыгырас харчы баҕас тугу баҕарар хамсатар дииллэр, «биэс» да баар буолуо. Кэлин үрдүк үөрэхтээх мааны киһи буоллаххына, баҕар, биир эмэ пиибэни босхо иһэрдиэҥ, Стасик күлүү-элэк гынан мүчүҥнүү олордо.
Харчытааҕар билии ордук дииллэр, диэн киҥинэйэн көрдө да, дьоно харчыларын ааҕалларыттан-суоттуулларыттан ордон истибэтилэр даҕаны. Ника кууркатын аҥаар сиэҕин булбакка, кэтэн буллугунайарын быыһыгар ыксал бөҕөнөн ааны былдьаһан эрэрин көрөн, Витя саппай уобуста.
Витя, биир операцияҕа сылдьар иэскин умнума, диэн Стасик хаһыытын кытта тэҥҥэ дьиэ аана «лип» гына сабылынна.
Ити киһи саҥатын улахаҥҥа уурума. Оннооҕор буолуоҕу куолулааччы. Эн ийэлээх-аҕалаах киһи быһыытынан наһаа биһиги суолбутун солоомо, хайдах эмэ гынан дьалты тутун, үчүгэйгэ тириэрдиэ суоҕа, Ника сэргэстэһэ хааман иһэн бөтүгүрээтэ.
Итиччэ үчүгэйдик барытын ырыҥалыыр эрээригин тоҕо кинилэри кытта куодарыһаҕын? Стасик «уҥа илиитэ», дьон барыта солуута суох киһинэн ааҕар киһилэрэ үчүгэй өттүгэр тардыһарын билэн Витя эмиэ да соһуйа, эмиэ да сөбүлүү иһиттэ.
Мин туһум туспа. Киһини өйдүөхпүттэн дьон сирэйин-хараҕын, илиитин-атаҕын кэтээн улааппытым. Чэ, мин саҥарбыппын умун. Кэлин кэпсэтиэхпит, Ника, уол саннын ытыһынан охсон «тэп» гынаат, маҕаһыыныгар ыксаан, сүүрэн ыһыллаҥныы турда.
II
Дьиэ иһэ уу чуумпу. Чаһы эрэ таллыргыыра иһиллэр. Бэс маһынан бүрүллүбүт сырдык хоско «Pentium-4» компьютер, кабельнай плазменнай «Samsung» телевизор, музыкальнай центр, дьиэтээҕи кинотеатр, дивиди барыта орун-оннугар турар, сүрдээх сатабыллаах, кы-һамньылаах илии туппута, бэрээдэктээбитэ харахха быраҕыллар. Витя биир кэлим экзамеҥҥа бэлэмнэнэн сыппыта нэдиэлэ буолла. Ийэтэ дьиэттэн таһаарбат, кэлэрин-барарын кытаанахтык хонтуруоллуур, консультацияҕа доппуруос бөҕөнөн барар. Бэйэтэ да Стасиктан тэйбитин астына саныыр. Дьиэтигэр соҕотоҕун хааллаҕына, төһө кыалларынан, төлөпүөҥҥэ чугаһаабат. Хайдах да тырылаатын. Урут Стасик тарбаҕын хамсатыа эрэ кэрэх, умса-төннө түһэн сүүрбүтүнэн барара. Ника сүбэлээн этиэҕиттэн санаата бөҕөх, утарсыан санаталыыр. Былырыыҥҥыттан быһа араастаан киирэн-тахсан харчы бөҕөнү тастарда. Нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ биирдии мөһөөҕү ыллаҕына ыраатар. Ааҕыан саллар. Экзамеҥҥа бэлэмнэнэр ааттаах да, учебнигын арыйдар эрэ, халтаһата ыараан, хараҕа сабыллан барар.