Төрөппүттэрэ үлэлэриттэн кэлиэхтэригэр диэри кыһалҕата суох утуйар. Аан аһыллар тыаһын иһиттэҕинэ, олоро биэрэн, аахпытынан-суруйбутунан барар. Ийэтэ уола күнү быһа уруок ааҕарыттан астынар ахан, ыллаан киҥинэйэрин быыһыгар лууктаан-тумалаан кэтилиэт, эт буһаран сардьыгынатар. Киэһээҥҥи аһылыктарыгар арыы-сыа иҥмит тотоойу аһылыгы аҕатынаан астына мотуйаллар.
Хайа, бүгүн төһө элбэҕи аахтыҥ? Консультацияҕар сырыттыҥ ини? ийэтэ ас астаан икки иэдэһэ тэтэрэ кыыспыт, кыһыл, күөх хаймыылаах фартугунан сап-сыммахтаан ылар.
Тугу аахпыт үһүө, сэрэйдэхпинэ, оҕонньор утуйан оҥторо сытта ини, аҕата хортуоппуйдаах кэтилиэти мотуйарын быыһыгар күлэн күһүгүрүүр.
Эн итинтэн ордугу булан этиэҥ дуо? Оҕоҥ оскуолатын бүтэрэн, үрдүк үөрэххэ киирэрэ эйиэхэ олох наадата суох буоллаҕа.
Кырдьыгы этиттэримээри гынаҕыт дуо? Бэйэм уолбун курдаттыы билэр буоллаҕым, аҕата Сэмэн Сэмэнэбис хараҕын кыарата-кыарата сүрдээх үөннээхтик симириктээн көрөр. Витя төрөппүттэрэ куруутун баайсар аҥаардаах кэпсэтэллэригэр үөрэнэн хаалан, аахайбакка, иһэ ыларынан кэтилиэти балачча сиэтэ. Ыга топпут киһи быһыытынан, үөһэ хоһугар тахсан, оронугар тиэрэ таһылла түстэ. Нуучча тылыгар экзамены оскуолаларыгар туттараллар. Видеонаблюдениены туруораллар дииллэр да, наһаа туруорбаттар ини. Туруордахтарына иэдээн, олох билбэт, проваллыырыгар тиийэр. Учууталларыгар эрэнэр, наһаа да барытын оҥорон биэрбэтэллэр, син биири-иккини этэн биэрэллэр ини. Хайдах эмэ токур «үскэ» туттар-быт киһи биир эмэ үөрэххэ киирэн көрүөм этэ. «Харчы оннооҕор буолуоҕу хамсатар» диэн Стасик эппитигэр дылы. Түннүккэ туох эрэ «топ» гынар тыаһыттан кулгаах-харах буолан олоро түстэ. Иһиллээн чөрбөйө олордоҕуна, түннүккэ эмиэ туох эрэ охсуллар тыаһа иһилиннэ. Стасиктаах буолуо диэн түннүккэ чугаһаамаары гынан баран, бука, сорук-боллур Ника турдаҕа дии санаан, жалюзины сэгэтэн көрдө. Сэрэйбитин курдук, Ника уулуссаҕа унньуллан турар. Витя билигин тахсыам диэн бэлиэ биэрдэ. Кирилиэһи сүүрүүнэн түһэн истэҕинэ, ийэтэ дьыбаантан өндөс гынна:
Ханна бардыҥ?
Суох. Билигин киириэм, уол, ийэтигэр кылгастык эппиэттээт, тахсан барда. Калитка таһыгар Никаҕа кэтиллэ түстэ.
Доо, иэдээн буолла. Стасик түбэстэ, Ника ыксаабытыттан хараҕа сүүрэлэс, сүүһүгэр көлөһүнэ бычыгыраабыт.
Ол туох иэдээнэ буолла?
Бэҕэһээ «Сайдам» маҕаһыыҥҥа операция оҥорорго быһаарыммыппыт. Эйигин ыҥыртара ыыппыттарын ийэтэ ыыппат диэн эппиэттээбитим, Ника өҥнөммүттүү туттан хараҕа чаҕылыс гынар.
Маладьыас, сөпкө гыммыккын. Ийэм хонтуруоллуур ахан. Сарсын дьонум куоракка бараллар. Онон күнүс соҕотохпун. Стасига суох эбиэттии кэлээр, Витя таах сибиэ ыҥыран, син биир хаһаайыныгар этиэҕэ диэн санаан ылла. Төрөппүттэрэ суох, кырдьаҕас эбэтигэр иитиллибит, онтон былырыын эбэтэ өлөн, олох тулаайахсыйан, ким сээн диэбитинэн сылдьар уолу куруутун аһына көрөөччү. Дьиҥинэн, Ника олус куһаҕана суох уол. Киһи быһыытынан чычаас, холку, наҕыл, эдьиийигэр олорор да, күтүөтүнээн тапсыбат буолан, үксүн Стасиктаахха дугуйданар.
Сарсыарда 4 чааска «Сайдам» маҕаһыын кэннинээҕи аанын тоҕо тардан киирбиппит. Элбэҕи ылар санаабыт суоҕа. Онтукайбыт баара, сигнализация туруорбуттара өрө тырылыы түстэ. Ыксал бөҕөнөн биирдии блок «Очаково», «Медовай» уонна дьааһыктартан дьаабылыка, халбаһы харбаат, олбуору үрдүнэн ыстанан куоппуппут. Дьиэбитигэр киирэрбитин кытта, тута даҕаспытынан, Альбина Афанасьевна эдьиийинээн киирэн кэлэн тараччы тутан ыллылар. «Нэдиэлэнэн биэс тыһыынча солкуобайы иннибитигэр ууран биэрбэтэххитинэ милииссийэҕэ үҥсүөхпүт» дииллэр. Алдьархайдаах дьахтар. Тута аахта оҥордулар, өссө кэргэнин төлөпүөнүнэн ыҥыран ылбыта. Ол киһи күүһүнэн барыбытыгар илии баттатта, хаартыскаҕа түһэрдилэр. «Алдьаммыт ааны эмиэ түһэриэхпит» диэн барбыттара. Стасик эйиэхэ эрэнэр.
Мин биэс тыһыынчаны хантан булуохпунуй?
Булбатахпытына, Сэмэнэптэр хаайыыга ыыталлар.
Барытын төттөрү ылан барбыттар буолбат дуо? Алдьаппыт ааҥҥытын оҥоруҥ, бүттэҕэ дии. Аан ахсын хаайыыга ыыппаттар ини, Витя төһө кыалларынан Никатын уҕарыта сатыыр.
Умуннуҥ дуо, Стасик үс сыл условнайдаах ээ. Бу дьыала эбилиннэҕинэ, күлүүстээх хаайыыга барара чуолкай, Ника уу-хаар баспыт хараҕынан ааттаспыттыы көрөр.
Хантан мин биэс тыһыынчаны булуохпунуй? төбөтүн быһа илгистэр. ¥һүс киһигит Коля дуо, көрбүттээҕэр сэрэйбит ордук.
Онтон атын ким буолуой? муннун анныгар киҥинэйэр. Ийэҕиттэн көрдөө ээ. Ол оннугар эйигиттэн аны олох тэйэр. Мантан ыла эн ааккын ааттыа суоҕа, таһыччы умнар.
Мин бэйэм да экзамен кэнниттэн куоракка бараары сылдьабын.
Стасик илиитэ уһун. Сүгүн араҕыа суоҕа.
Куттаан киирэн бардыҥ дии.
Суох, суох Ити мин Стасик саҥатын тириэрдэбин эрэ.
Витя, тоҕо киирбэккин? Ити кимниин кэпсэтэҕин? ийэтин чаҥкынас саҥатыттан соһуйан иккиэн «дьик» гыннылар.
Чэ, мин бардым. Сарсын баччаларга тахсаар, кэлэ сылдьыаҕым, Ника ыраах-ыраах уурталаан, сүүрэн атаралата турда.
Ника уол кэлэн барда дуо? Күлүгээн ийэтэ үөхсэрин истэ барбакка, уол дьиэтигэр киирэн хаалла. Ийэтин кэтэһэ таарыйа холодильниктан тымныы быырпах ылан сыыйан иһэ олордо.
Хайа, тоҕо олордуҥ? Утуй, сынньан. Экзаменыҥ бу ыган кэллэ. Маргарита Гаврильевна эрийэ сырытта. Улуустааҕы үөрэх управлениетыттан хас БКЭ ахсын представитель кэлэр эбит, ону хоннортороору көрдөһөр.
Ээ ону эн сөбүлэстэҕиҥ дии, Витя, сөбүлээбэтэҕин биллэрэн, сирэйин мырдыччы тутунна.
Тукаам, хоннорорбун-хоннорбоппун эйигиттэн ыйыппатым буолуо, Алевтина уолун утары олорунан кэбистэ.
Ийээ, мин ити тугу ыйытаары гынабын, Витя ыйытар боппуруоһун ыарырҕатан ыскаатары сууралыы олордо. Ийэтэ соһуйбуттуу хараҕын тэрбэс гынна. Ити ийээ, Стасик биһиги аймахпыт дуо? уол кэлэҕэйдээн тардыалатан ылла.
Хантан Ким инньэ диирий? соһуччу күүппэтэх ыйытыыттан чэйигэр чачайан сөтөллүмэхтээн ылла.
Суох бэйэм хаһан эрэ эбэбиттэн истибитим, убайыҥ диэччи.
Ээ, ол эбэҥ барахсан эйигин соҕотох оҕо диэн мыынан, эйиэхэ наар саастыы оҕолору убай-быраат, эдьиий-балыс оҥостоохтуур этэ. Эҥин арааһы ыйытаҥҥын. Онон-манан эргиттэххэ, киһи барыта уруу-аймах буолар ини. Эн итини тоҕо эмискэ өйдөөн кэллиҥ?
Боруоста бэйэм ыйыттым.
Витя, кырдьыгынан эт эрэ, Стасик пиибэтигэр харчы көрдөөн эйигин сантаастыыр дуо?
Суох
Сымыйалаама Киниэхэ икки сылы быһа харчы таспыккын билбэтэ буолуо дии саныыгын быһыылаах да, айдаан тахсыбатын диэн аҕаҕар эппэппин. Бар, чэ, утуй. Сарсын дьиэҕиттэн ханна да тахсымаар, киэһэ эрдэ кэлэ сатыахпыт. Дьиэҕэр оҕолору мунньаайаххыный, эдьиийиҥ Марианна хонтуруоллуоҕа, ийэтэ онтон да атын үөрэтэр-такайар тыллары бэрт элбэҕи кутта-симнэ.
Витя ийэтэ киһиэхэ биллэр гына долгуйбутун муодарҕыы көрдө.
Алевтина Илларионовна хоһугар кыыһыран тилирчэхтээн киирдэ. Утуйа сытар кэргэнин уһугуннарыам диэбэккэ суорҕаны сулбу хаһыйан арыйа тарта.
Эмиэ туох буоллуҥ? Сэмэн Сэмэнэбис сөбүлээбэтэҕин биллэрдэ.
Телевизоры тоҕо көрбүтэ буолан холбуугун, син биир утуйар эрээригин, сунууруттан тоҕо тардан телевизоры араарда.
Хайа, бу дьахтар туох буолбутуй? Киһилии араарар кыаҕыҥ суох дуо?
Өйдөөҕүмсүйүмэ. Эн аҕаҥ кырдьан баран эҥин араас буолбута биһиги олохпутугар күн бүгүнүгэр диэри хара бээтинэ буола сылдьар. Саатар өлөн да баран сүгүн сыппат буоллаҕа үһү, суорҕанын күүскэ уһаты-туора тардыалаан көннөрбөхтөөн кэргэнигэр көхсүн көрдөрөн сытта.
Ол сүүрбэччэ сыллааҕыта өлбүт оҕонньор тугу оҥордо? Сэмэн уруккуттан аҕатын тыыталларын сөбүлээбэт буолан кыыһыра быһыытыйда.
Аҕаҥ түннүгүн оҕото уолгун икки сылы быһа сантаастаан харчы хоро тастарбыта үчүгэй дуо?
Акаары буоллаҕына, таһан көрдүн.
Тоҕо эрэ атын уолаттарга кыһаммат, эн уолгун тыытар. Ити кэннигэр туох эрэ баар, арыгыһыт убайа эппит быһыылаах.
Онон туох диэри гынаҕын?
Туох толкуйдааҕын убай киһи хаан-уруу бы-рааккыттан миигинэн салҕаммакка эрэ бэйэҥ ыйыттаҕыҥ дии Алевтина кэргэнигэр өс саҕа буолан, тылынан хайаан да тыытыһан, куруубайдык эппиэттээн тэйэр.
Сэмэн Сэмэнэбис кэпсэтэн да диэбиттии түҥнэри хайыһан сытта. Алевтина сааһырдаҕын ахсын майгыта-сигилитэ эбии боростуотуйан, тугу да сүгүн истибэт, кыыһыран өрө татыакалана түһэр. Аҕатынан киирэрэ-тахсара сүүрбэччэ сыл тухары ыстаабыт ыаһа, кэбийбит килиэбэ буолар. Аҕата Сэмэн уон төгүл олоххо интэриэстээх, киирбит-тахсыбыт сытыы, иһэ-рин-аһыырын таһынан күүлэйдиирин да сөбүлүүрэ. Кыаһаан сирэйигэр сүрдээх киэҥник арылыччы көрбүт харахтаах, үрдүк көнө уҥуохтаах, сахаҕа тас көрүҥүнэн кыраһыабай оҕонньор этэ. Кини аҕатын баппатах, ийэтинии лаппычах уҥуохтаах, оҕо эрдэҕиттэн, кыыска дылы диэн, ньыламан маҥан сирэйин сөбү-лээбэт, эбиитин кыараҕас харахтаах, сымнаҕас майгылаах. Аҕата үйэтин тухары түптээн-таптаан биир тэрилтэҕэ үлэлээбэтэҕэ. Дьиҥинэн, үрдүк үөрэхтээх зоотехник эрээри, идэтинэн үлэлээбэккэ, тэрилтэлэргэ кочегарынан, харабылынан, тас үлэһитинэн үлэлээбитэ. Кырдьан баран кылыыһыт буолбукка дылы, 55 сааһыгар эдэр сүүрбэлээх кыыһы булбута. Аҕаларын саҥа тапталын дьиэнэн бары утарса сатаабыттара да, кыайбатахтара. Дьиэ кэргэҥҥэр эргилин дии сатаабыттарын, оҕонньордоро ким да «ыйааһыннаах» тылын истибэтэҕэ. Эдэр дьахтар тапталыттан эдэригэр түспүтэ, саҥа тапталын таҥара гынан үҥэрэ. Сыл ааспатаҕа, тапталлааҕа сонуна ааһан, эр киһини муор-туор тутара харахха быраҕыллыбыта. Кини Инна диэн. Даниловтар күҥҥэ көрбүт мааны кыыстара этэ. Дьиҥинэн, Инна «суорҕаныттан суоһаан, тэллэҕиттэн тэбиэһирэн, сыттыгыттан кыыһыран» силбиэтэммит, киһи улаханнык ымсыырбат дьахтара. Ыараханын билээт, куораттаан хаалбыта. Аҕалара дьиэтигэр харыс хаалан, сүөм түһэн эргиллибитэ эрээри, буруйдаах курдук туттубатаҕа, хата, санаата түспүт аатыран дэлби испитэ-аһаабыта. Эдэр таптала оҕотун төрөөт дьонугар Даниловтарга хаалларбыт, эдэр киһини кытта хоту күрээбит сураҕын истэн оҕонньор сүрэҕинэн охтубута, онтон өрүттүбэтэҕэ, сыл устата суорҕан-тэллэх киһитэ буола сытан тыына быстыбыта. Сэмэн Сэмэнэбис ийэтэ эрэйдээх кэргэнин оҕолуу бүөбэйдээбитэ, уһугулаан сытан «Айыылаах дууһаны бырастыы гын» диэн соҕотох биир этиини оҥорбута. Кэмсинэрэ диэн ийэтэ этээхтиирэ да, билбит суох, ол дьахтарын ахтан-санаан, кырдьар сааһыгар олохтон охсуу ылан, кылгас үйэлэннэҕэ. Дьиҥэр, 57 саас эр киһиэхэ саас буолуо дуо, өссө да олох, үлэ үөһүгэр олоро түһүөхтээҕэ Куораттан аймахтара Даниловтарга үс ыйдаах оҕону таһааран биэрбиттэрэ. Данилов Станислав Семенович диэн сүрэхтээбиттэрэ, Сэмэн хаан-уруу бырааттаммыт аатырбыта эрээри, бэйэтигэр чугастык ылымматаҕа. Инна төрөппүттэрэ бэйэлэрин кыахтарынан уолу маанылаан ииппиттэрэ. Биллэн турар, пенсионер дьон кыахтара биллэрэ. Оҕо кытаанах эттээх-сииннээх киппэ уол буола улааппыта, спорка сыстаҕаһа, улууска үгүстүк тустубут сураҕа иһиллэрэ, онтон эһэлээх эбэтэ өлбүттэрин кэнниттэн кыһалҕалаах олоҕо саҕаламмыта. Ийэтин убайыгар хаалбыта, ол киһи испэтэх күнэ диэн суоҕа, уол баарыгар-суоҕугар эрэ кыһаммата. Социальнай үлэһит күһэйиитинэн Сэмэн Сэмэнэбис ол убайа буолуохсукка докумуон хомуйсан опекун оҥорбута. Сэрэйдэххэ, ол харчы пиибэҕэ эрэ барар быһыылааҕа. Сэмэн ийэтэ Маарыйа Стасигы ылыан баҕарара да, сибээстэһэрин булгуччу боппуттара. Ол үрдүнэн эмээхсин пенсиятынан кистии-саба таҥас-сап ылан биэрэрэ. Күрэхтэһэ барарыгар айанын төлөбүрүн да уйунара. «Эбэлээх эһэҥ дьүөгэлэринэбин. Оҕо сааспыт бииргэ ааспыта», диэн быһаарара үһү. Уол ахсыска үөрэнэригэр Маарыйа эмискэ сүрэҕэ тохтоон өлбүтэ. Стасик саҕа аһыйбыт киһи суоҕа дииллэр. Таһаарар күннэригэр олбуор таһыгар турарын көрөн, Сэмэн Сэмэнэбис аһына санаан, киллэрэн бырастыылаһыннарбыта. Ийэтин төбөтүн аттыгар туран, уол туттуна сатыы-сатыы ытыы турарын тас ыала дьахтар көрөн, таһааран эрдэҕинэ кэннилэриттэн көрөн хаалбыта. Онон сэрэйдэххэ, эрэйдээхтэр кистии-саба сибээстэспит буолуохтаахтар. Стасик сотору-сотору пиибэлээн оскуолаттан тохсуһунан тохтообута. Витяттан икки сыл аҕа. Наар баппат, күлүгээн аатыран, Игнатьевтар бэйэлэрин уолларыгар чугаһаппат эрэ баҕалаахтар. Кэлин кинилэр уолларын булар буолла. Кимтэн эрэ аймахтыыларын истэн, соруйан бөппүрүөктэһэн гынара буолуо дуо? Кырдьыгы кистээбэккин, хаан-уруу аймаҕы өрүс да уутунан сууйуллубат, кумаҕынан да аалыллыбат. Ийэтэ эрэйдээх эмискэ өлөн, тугу да эппэккэ бараахтаабыта, бырааккын көрө сырыт диэхтээҕэ буолуо да, оннук кэриэс этэр киниэхэ кыаллыбатаҕа. Ийэтэ бүтэһик сылларыгар кыһынын киниэхэ олорбута эрээри, дьиэлээх хаһаайка курдук тэҥ бырааба суоҕун, дух-дах туттарын сөбүлээбэтэ, чуҥкуйара, дьиэтин суохтуура. Муус устар бүтэһик күннэригэр дьиэтигэр көһөөрү хомуммутунан барара, оттон сэтинньи ыйга соҕотоҕун олорор кыаҕа суоҕуттан, кыһалҕаттан, көһөн кэлээхтиирэ. Онтон Сэмэн 45 сааһыгар диэри бырааттааҕын билбэтэх-көрбөтөх курдук сырытта. Дьон саҥарбат эрээри, сэмэлииллэрэ чуолкай. Стасик ийэтэ Инна арыгыһыт, эбиитин содур киһиэхэ түбэһэн, олоҕор табыллыбакка, иккис оҕотугар хаана тоҕо баран өлбүтүн туһунан сурах иһиллибитэ. Кэнники кэмҥэ наар Стасик баппатын айдаана: хас субуота ахсын кулуупка охсуспута, сайынын матасыыкыл угоннаабыта, уулуссаҕа итирик дьонтон пиибэлэрин былдьаабыта бииртэн-биир «үтүө» сурах иһиллэ турар. Ол аайы нэһилиэнньэ Сэмэн Сэмэнэбиһи бу-руйдаабыттыы көрөр курдуктар. Баҕар, санаатыгар буолуо. Убайа Мэхээлэ иһэриттэн ордон урууга-аймахха улаханнык бэһирбэт буолуохтаах, онон Стасикка наһаа этэ-кигэ сылдьыбата ини. Алевтиналыын ханнык эмэ сүбэ-ама буллахха табыллыыһы. Ити уол кини аҕатын көрбүтүнэн төрөөбүт киһи. Тиэрэ бырах, умса уур аҕата аҕатынан. Дьиҥинэн, сыыспыт эбит, кыра эрдэҕинэ соҕотох уолугар ханыы оҥостубута буоллар, туох куһаҕаннаах буолуо этэй?
Утуй эрэ, өрүтэ уһуутааҥҥын киһини утуппаккын. Күндү бэйэлээх бырааккын саныы сытаҕын дуу? Алевтина хаҕыс саҥатыттан сиһин ороҕунан тымныы сүүрээн билиннэ. Итинник дьэ, киһини өһүргэтэр гына куруубайдык саҥардаҕына табыллар. Биирдэ эмэ киһилии сымнаҕастык кэпсэтэр кэлиэ дуо, суох буоллаҕа. Эмискэ-эмискэ тэһэ биэрэн саҥарыахтааҕар саҥарбатах ордук. Кэргэнин хас саҥатыгар суолта биэрэн, аахсан истэҕинэ, ыал буолан олох олорботторугар тиийэллэр. Онон билигин да аахса барбакка, кэргэнигэр көхсүн көрдөрөн, истиэнэ диэки хайыһан суорҕанын саба тардынна.
III
Стасик, минньигэс баҕайытык утуйа сытан, киһи хардьыгыныырыттан уһуктан кэллэ. Түргэн үлүгэрдик ойон тураат, оронугар тиэрэ түһэн сытар убайын ойоҕоһунан эргитэ тарта, иннигэр суунар тааһы чугаһата аста. Куруутун итинник, хаһан эрэ хотуотугар тумнастан өлөрө буолуо. Пенсията кэллэҕинэ, бүтүөр диэри, тохтообокко пиибэ иһэр. Өссө кини пособиетыттан, опекун буоллаҕа буолан, кытта тардыалаһар. Пиибэттэн ыалдьар, уйбат буолан баран тоҕо иһэрэ буолла? Күн ахсын кинини кэтиэххэ наада. Куу-хаа диэн бүттэ быһыылаах, идэтинэн эмиэ кэтэх тардыстан дьиэ үрдүн маһын хас хайаҕаһын ааҕан эрэрэ буолуо. Стасик электрическэй плитканы холбоон чэй оргута уурда. Чэй оргуйуор диэри, иллэҥ киһи быһыытынан, сытан ыларга сананна. «Күн ахсын маннык: бииртэн-биир хатыланар. ¥лэ да, үөрэх да суох. Хантан эмэ пиибэ булан испит киһи диэн толкуй эрэ баар. Саатар биир эмэ күн сылаас, ыраас дьиэҕэ тото-хана аһаан баран дьыбааҥҥа тиэрэ түһэн телевизор көрө сыппыт киһи»