Буур тайах Баай Хара тыа бастыҥ маанылааҕа, сүдү булда күүстээх, быһый уонна сэрэх кыыл буоллаҕа эбээт! Кинини кэнниттэн эккирэтэн күдэн күүһүн көлбөнүтэн, модун уоҕун солбонутан, быһыйынан быһыйын баһыйан, ситэн тиийэн өлөрөр оччоттон баччаҕа диэри улуу булчуттарга эрэ кыаллар суол. Ол да буоллар Даҕанча, эдэр булчут, үгүһү-элбэҕи эргитэ санаабакка, булчут киһи куруутун эрэнэр-итэҕэйэр соргутугар бэриммитэ.
Эһэтэ Бакамда кэпсээниттэн кини бу маннык муус тоҥоттор кэмнэригэр сааскы торҕон бөрөлөр тайаҕы арахпакка эккирэтэн бултуулларын истэр буолара. Ханнык да бэйэлээх буур бэрдин арахсыбакка сонордоотохторуна, киэһээҥҥи уонна сарсыардааҥҥы хатаҥаттарга үрдэ тоҥон мууһунан бүрүллүбүт хаарга эҥээнин хайа үктээн кэбиһэр, оччоҕо кыайан уһуннук сүүрбэккэ тохтуу-тохтуу барар, уһугар тиийэн бөрөлөргө туран биэрэр диэн эһэтэ кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ сиэнигэр кэпсиир буолара. Сааскы торҕон бөрөлөр хомурахха уйдаран тайаҕы ситэр буоллахтарына, туут хайыһарынан хомурах үрдүнэн чэпчэкитик элээрэр булчут кинилэртэн туох итэҕэстээх буолуон сөбүй?
Даҕанча хайыһарын тайах киирбит үрүйэтин уһун сырыынньа аппатын диэки салайбыта уонна харса суох аллараа диэки анньынан кэбиспитэ. Аттынан титириктэр, хатыҥнар умнастара элэҥнэспиттэрэ, сыгынньах лабаалар сирэйин быһыта сыспыттара, таҥаһыттан тардыаласпыттара. Тайах синньигэс от үрүйэни уһаты сыыйбыт этэ. Даҕанча кини суолун батыһан тэбэн сырылатан испитэ. Аллаах хайыһар үрдүгэр туран кини маннык айаннаатаҕына күнү да быһа мөлтөөбөккө барыан сөп, оттон тайах төһө уһуннук барар эбитэй? Кини ону билбэт.
Үрүйэнэн хаампахтыы түһэн баран лөкөй, куулаҕа туораан тахсан, эмиэ сиһи быһа түспүт этэ. Уол үрүйэ куулатын эниэтин тэһиппэккэ дабайбыта. Суолуттан көрдөҕүнэ буур, кинини эккирэтэн иһэллэрин букатын да билбэккэ, аргыый, дьаалатынан айаннаан иһэр быһыылааҕа. Даҕанча киниэхэ биллэрбэккэ эрэ сир ылан чугаһаамахтаан хаалар санааламмыта, туттуута-хаптыыта өссө сыыдамсыйбыта.
Биир балачча киэҥ толооҥҥо киириигэ эниэни таҥнары анньынан иһэн Даҕанча булдун, дьэ, көрбүтэ: буур бэрдэ тарайа сэлиинэн куула сискэ тахсан эрэрэ. Кини эккирэтэн иһэллэрин хайыы үйэҕэ билэ охсубут этэ, төбөтүн хантаччы туттан, тыаһа суох күлүк курдук, куула харыйалар быыстарынан аҕыйахтык элэҥнээн хаалбыта. Даҕанча алаас куулатыгар кэлэн, лөкөй талахтар төбөлөрүн сии туран кинини билбитин сытын ылбытын дуу, тыаһын истибитин дуу суолуттан көрбүтэ: нам бааччы аһыы туран, эмискэ үргэн, куула тыаҕа ыстаммыт этэ.
Эдэр булчут тайаҕы көрөөт, сибилигин ситэ баттаан, тутан ылыах курдук, харса суох кэнниттэн түһүспүтүнэн барбыта. Кини урут тайаҕы бултаабатах буолан, үөрүйэх булчуттар Баай Хара тыа быһый атахтаах кыылын күнүс хаар ирбит кэмигэр, сылбыйаҕа, эккирэппэттэрин, түүнүн, хаар тоҥноҕуна, эккирэтэллэрин билбэт этэ.
Тайах дириҥ хомурахха ыараханнык сүүрэрэ, оттон уол буоллаҕына, тоҥуу хаары букатын да бааһырпат кэриэтэ үрдүнэн халтарыйан элээрэрэ. Ол да буоллар лөкөй атахтара уһун, күүстээх этилэр, хаары тоҕута тардан, сиэлэн атаралаан, олус түргэнник, ырааҕынан атан куотан бара турбута. Уоллаах тайах, ол курдук, көс кэриҥэ сири барбыттара. Даҕанча бастакы омуна ааспыта, уоҕа хараабыта. Тайах тохтоон, кини тыаһын иһиллээн турбахтаабыт суолун көрбүтэ. Уурайбакка кэнниттэн эккирэтэн иһэллэрин билэн, буур, дьэ, аны тохтообот барыытын барбыт этэ.
Даҕанча, тыын ыла, тохтуу түспүтэ. Аны кинини тайах биллэ, ол иһин мантан инньэ хайдах сонордуохтааҕын, дьэ, санаан ылбыта. Эһэтэ Бакамда этэр буолара, булка аҥаардас быһый быччыҥ, сытыы харах, бэргэн илии быһаарбат, олорго мындыр өй холбоһон булчуту улуу булчут оҥорор диэн. Даҕанча сылыктаан көрдөҕүнэ, тайах күүһэ-күдэҕэ сүрдээх, күнү да быһа сүүрэр кыахтаах быһыылаах. Оттон тайаҕы ыгылыппатахха, ыксаппатахха, тыа кыыла буоллаҕа, хаһан да ситэн өлөрүөҥ суоҕа. Кини, арай, эһэтэ үөрэппитин курдук, кэнниттэн эккирэппэккэ, таарыйан ааһыа диэбит сирдэригэр, тоҕойдоругар быһыта түстэҕинэ сатаныыһы. Инньэ дии санаан баран эмиэ тайаҕын кэнниттэн анньынан кэбиспитэ. Сотору буолаат, тайах уҥа диэки халыйбытын көрбүтэ. Кини адьас көнөтүк, иннин хоту барбакка, араастаан бургуйан куота сатыырга санаммыт быһыылааҕа. Даҕанча ону сэрэйэн буур иннин күөйэ уҥа диэки быһалыы ыстаммыта. Кырдьык, тайах үрэх тоҕойугар баар мөндөл сиринэн киирэн, кини иннинэ эрэ аҕай ааспыт этэ. Эдэр булчут тайах баран иһэр тосхолун таба таайбытыттан олус үөрбүтэ, санаата көтөҕүллүбүтэ. Мантан ыла уол уонна кыыл икки ардыларыгар харах симсиигэ маарынныыр унньуктаах уһун эрийсии саҕаламмыта: тайах түҥкэтэх симилэхтэринэн, ыт мунна баппат ыккыйдарынан араастаан эрийэн-буруйан, эккирэтээччититтэн куотарга дьулуһара, булчут уол кыыл ханна тахсыахтаах, быһа охсуохтаах сирдэрин сэрэйэн быһыта түһэттээн иһэрэ. Даҕанча ийэтиттэн утумнаабыт булчут дьирикинэйдэр хааннара уһуктубута: ол тоҕойдору, тумуллары, ханна баалларын кимтэн да ыйыппатаҕын, урут хаһан да көрбөтөҕүн иһин, этинэн-хаанынан сэрэйэн билэрэ уонна кэбэҕэстик булара. Бардар бараммат Баай Хара тыа барахсан устататуората биллибэт Улуу Маҥан Дуолга киирэн симэлийэр сирэ киэҥэ икки чэгиэн иҥиирдээхтэр, сылайбат сындааһыннаахтар күрэс былдьаһалларыгар, күрэхтэһэллэригэр сөптөөх дойду буолан биэрбитэ.
Күн арҕаалаабыта, саҕахха санньыйбыта. Хоту дойду сааскы күнэ киирбэккэ саҕаҕы эргиччи тула көтөрө, түүнүн да күнүскүлүү сырдык буолара. Ол эрээри тымныйбыта, күнүскү сылбыйа ааһан, ирбит хаар үрдэ тортуйбута. Икки улахан тумулаттар икки ардыларынан ааһар кыбычыын аартыкка, Даҕанча көрдөҕүнэ, тайах суола хааннаммыт этэ: кини үрдэ тоҥон муустуйбут хаарга эҥээнин ыыра үктээбит быһыылааҕа. Ити аата сотору мөлтүөхтээх диэн Даҕанча үөрэ санаабыта уонна охто сытар мас хаарын хаһыйан баран, олоро түһэн нимчикатыттан уҥуох көмүрүөтэ ылан үлтү ыстаабыта. Ити эһэтэ Бакамда сиэнэ мөлтүүр-ахсыыр күнүгэр анаан укпут ыһыга этэ. Туматтар уһун сындалҕаннаах сырыыларга нимчикаларын түгэҕэр куруутун силиилээх уҥуох көмүрүөтүн уктан илдьэ сылдьар буолаллара. Ол сылайарсындалыйар күннэригэр күүс-уох киллэрэрэ. Онтон уол хаары хаһыйан, түгэҕиттэн ылан ытыһа-ытыһа ыйыстымахтаабыта. Эдэр дьон туһунан кырдьаҕастар этэллэрин курдук, иһэ тоторун кытта сылаата киэр кыйдаммыта, туран эмиэ хайыһарын тэбэн сырылаппытынан барбыта. Аһаабыт аһыттан тымыр-тымырдарынан этин-сиинин устун саҥа күүс-уох кутуллубута.
Сотору тайах суолугар хаан улааппыта, кини бастааҥҥытын курдук, сулбуччу сиэлбэккэ, тохтуу-тохтуу барар буолбут этэ. Буур эҥээнин тоҥокко ыыра үктээн ыарыыламмыта чахчы биллибитэ. Даҕанча кинини бастаан биир алыы нөҥүө көрбүтэ. Уолу көрөөт, кыыл тыаҕа тахсыбыта. Онтон сотору-сотору көстүтэлиир буолуталаабыта. Уһугар тиийэн биир үрүйэ төбөтүгэр Даҕанча кинини ситэ баттаабыта: тайах иннинэн да, кэннинэн да кыайан барбат буолбут этэ. Булчут чугаһаан кэлбитигэр, куотар кыаҕа суох буолан, суоһурҕанан, кулгааҕын ньылаччы туттан, куттаабыта буолан дьохсооттуу көрсүбүтэ. Даҕанча тайахха ыкса кэлэн баран саамай сууһарыылаах сулумах кустугун ылан, сүрэҕин туһа манан буолаарай диэн баран ыппыта. Тайах дьигис гынаат, иннин диэки ойбута, онтон сууллан түспүтэ. Туматтар үгэстэринэн, Даҕанча алаҥаатын өрүтэ анньа-анньа үс төгүл алакыылаабыта бу Баай Хара тыа түргэн атахтаах кыыла кини аан бастакы улахан булда этэ.
Өһүллүбэт өһүөн
Бакамда аҕата, бэйэтэ даҕаны, кини уола даҕаны Үс Бэлиэлээх хоһуун аатын ылыахтарыгар диэри сир-сири кэрийбэхтээбиттэрэ ахан, өлө-өлө тиллибиттэрэ, тимирэтимирэ күөрэйбиттэрэ. Билигин ханна бааргытый эһиги, ол былдьаһыктаах быдан дьыллар аргыстара, дьолуолаах сааһын доҕотторо, тапталлаах оҕолоро, кэргэнэ? Ханнаҕытый эһиги, кини бар дьоно? Суоххут дии эһиги билигин кини аттыгар. Ыраах-ыраах баар өбүгэлэр дойдуларыгар күөх буруо буолан көппүккүт. Барбыккыт онно кэм-кэрдии кэлиэн иннинэ. Умса түстэҕинэ сүүһүттэн өйүөхтээх, тиэрэ түстэҕинэ кэтэҕиттэн тирээбиллиэхтээх уола Үрэн хоһуун тоҥ биистэртэн умсубута. Кини бастыҥ доҕоро ааттаах быһый Чэмпэрэ хоһуун дьирикинэйдэртэн сор суолламмыта. Кини айбыт аҕата, тапталлаах кэргэнэ бииргэ чаабыгырдартан быстах оҥорууламмыттара ыраах Күөл Сүүрүндэ тыатыгар
Үүт оргуйарын курдук үллэр өһөхтөөх, көмүөл устарын курдук күүстээх-уохтаах, күдэн туман көтөрүн курдук күргүөм үгүс тумат омуктар, билигин эһиги ханна бааргытый? Кыргыһыы-охсуһуу кыайбат кылаан өргөс санаалаах, хааннаах өс чаҕыппат хатан бии хааннаах тумат омуктар, тоҕо эһиги уот курааҥҥа уу уоларыныы уолан-уостан баранаҕыт, иҥэн-сүтэн иһэҕит?! Тоҕо? Ким этиэй ону киниэхэ? Аастыйбыт төбөтүн төҥкөтөн, араанын аал уотун иннигэр олорон Бакамда оҕонньор ону-маны эргитэ саныыра.
Наҥнаһынынан сабыта уурталаан оҥоһуллубут кыракый буор холом иһигэр-таһыгар кини кэннэ ким да суоҕа, чуугунуур чуумпу сатыылаабыт этэ.
Бакамда кырыйда, хас маннык сааһы көрсүбүтүн бэйэтэ да умунна. Арай соҕотох уолун кэлэн умса ууран барыахтарыттан ыла кини кэтит санныгар уон алта төгүл кырыа хаар түһэн ууллубутун, уон алта сыл ааспытын бэрт үчүгэйдик билэр. Ол тухары кинилэр саһан олорбут тыымпыларыгар икки атахтаах үктэммэтэ, кинини иннинэн сирэйдээх таба хаампата. Ити сыллар, тирии мэрэкэ долгуҥҥа уйдаран өрүс сүүрүгүн хоту дэллэйэ устарыныы, олох күннээҕи кыһамыттан тахсыбакка нус барааннык, уу чуумпутук устан аастылар. Күөх Далайга киирдэххэ көмүс хатырыктаах арааһа, Эргэнэ Хара тыаҕа таҕыстахха булт бастыҥа дэлэй буолан, оҕонньор сиэнинээн айахтарыгар аһыыр астарынан ааспакка, санныларыгар таҥнар таҥастарынан татыарыйбакка олорон кэллилэр.
Уолун кэргэнэ Майынчы тоҥ биистэр кэлэн барбыттарын кэнниттэн өрүттүбэтэҕэ, сотору өлбүтэ. Кини уҥуоҕун Бакамда туппута: уолун харайбыт сиригэр араҥас оҥорон, туох баар мааны таҥаһын таҥыннаран баран, онно уурбута уонна анныгар куруҥах мас чохчолоон уматан кэбиспитэ. Уҥуох-тирии буолбут өлүгү уот өр гымматаҕа: тугун да ордорбокко сиэн күдэҥҥэ көтүппүтэ. Дьирикинэйдэр кыыстарыгар, бука, оннук уҥуох тутуохтара суоҕа эбитэ буолуо. Кинилэр үгэстэринэн кыыстарыгар мааны таҥаһын таҥыннаран, киэргэллээх, оһуордаах-мандардаах сыарҕаҕа олордон, икки атахтаах тиийбэт, сылдьыбат ыраах сиригэр, Улуу Маҥан Дуол үөһүгэр, киллэрэн табаларын сүнньүгэ анньан өлөрөн, ол курдук сыарҕалары хаалларан кэлиэ этилэр. Бакамда ону да билэрэ буолан баран, кини уолун дьахтарын туматтар үгэстэринэн уҥуох тутан ыраах-ыраах өбүгэлэрин сиригэр күдэн буолан көппүт уолугар ыыппыта.
Майынчы кэргэн буолуоҕуттан ыалдьара. Баҕар, онно кини дьонун кыайан-хотон, өлөрөн-өһөрөн, кинини күүстэринэн ойох гыммыттара төрүөт буолбута эбитэ дуу: туматтарга дьахтар буолаат, туохтан барытыттан куттаммыттоллубут курдук, чаҕылыҥнас харахтаах кубаҕай кыысчаан ииммитинэн-хаппытынан барбыта. Үрэн хоһуун кинини тараҥнаппат этэ. Дьахтардаах эр киһи балачча уһуннук олорбуттарын эрэ кэннэ Даҕанча төрөөбүтэ.
Тоҥ биистэр саба түһэр ол амырыын сахтарыгар Майынчы өлөр охтуутун охто сытара. Таһыттан өлөрө-өһөрө киирбит Маҥан Мэкчэлээх ыалдьа сытар дьахтарга кыһамматахтара, Үрэн төрүөҕүн уол оҕону сураспыттара. Хата, ону эһэтэ Бакамда эрдэттэн сэрэйэн, сиэнин ийэтин хоонньуттан хостуу тардан ылан, даҥ умуһаҕар бырахпыта уонна үрдүнэн куобах нэҥин саба тардан кэбиспитэ. Инньэ гынан Даҕанча тыыннаах хаалбыта.
Туматтар эстибит-быстыбыт, уола өлбүт дьоло дьалбарыйбыт сиргэ, Туманнаах Түбэҕэ, Бакамда тохтуур санаата суоҕа. Кини бу өс-саас анысханнаах аартыга аһыллыбыт сиригэр бүдүгүрэ кырдьыбыт оҕонньор уу ньулдьаҕай оҕолуун кыайан олорботторун билэрэ. Ол иһин өрдөөҕүттэн бэлиэтии көрбүт сиригэр булчут булбатах, көс дьон көрбөтөх кыра, аата-суола суох үрэх төбөтүгэр баар бүтэй тыымпы күөлгэ тахсан буор холомо оҥостон, онтукатын хатырыгынан сабан, наҥнаһынынан үллүйэн, онно олохсуйбута.
Оҕонньор араан ойоҕоһугар турар улахан нэлэгэр туос иһиккэ ууга угуллан сытар силистэри биир-биир ылан удьурҕай уктаах, хара үөстээх улахан саха быһаҕынан саас-сааһынан тыырталаан барбыта. Кини олору туу өрөргө бэлэмниирэ.
Сотору хаар ууллуо, модун сүүрүктэр күөллэргэ, өрүстэргэ кутуллуохтара. Оччоҕо муус ырбыыланыа. Ол онно, саҥа, ыраас ууга балык тахсыаҕа. Сыл аайы Бакамда саас ырбыыга туулаан сыыс балыгы сөбүлүүрүнэн холоон ылар буолара. Ону баара быйыл күһүн муус тоҥор ыйыгар оҕонньор түөрт туулааҕыттан иккитин куула олгуй иччитэ хардаҥ эһэ уоран көрөн баран, сатаан тылбыытын укпакка, кыйаханан үлтү сынньан кэбистэҕэ үһү. Күүстээҕэ-уохтааҕа, эдэрэ эбитэ буоллар Бакамда итинник сирэйэ-хараҕа суох атаҕастабылы таах хаалларыа суоҕа, иэстэһиэ этэ. Туматтар сиэрдэрэ-майгылара оннугу эрэйэрэ.
Ууга угуллан сымнаабыт силистэр дэбигис тыырыллаллара. Оҕонньор үөрүйэх тарбахтарын быыһынан субуллар утахтар синньигэс уонна уһун этилэр. Оттон кини саныыр санаата оннооҕор уһуна, эмиэ ити уһун утахтардыы, аргыый быыстала суох сыыйыллара.
Мэлмэнэйдээх Илээҥки кубулҕаттара кинилэри туматтар сүрүн түөлбэлэриттэн араарыаҕыттан ыла туспа баран даҕаны түптээн-таптаан олох диэн олордулар дуо? Ол сыллар усталарын тухары наар тыыннарын мананан тахсыбыттара, ол эрээри син биир өрүһүммэтэхтэрэ: өлөн баран өйдөммүт диэбиккэ дылы, тоҥ биистэр кэлэн барбыттарын эрэ кэннэ Бакамда бу былдьаһыктаах кэмҥэ аҕыйах киһи чэчирээбитин өйдөөбүтэ.
Бакамда олорон аһарбыт олоҕун усталаах туоратыгар халыҥ тирии хайдарын, хара хаан тохторун көрбөхтөөтө. Бу быһылаан-өлүү үйэтигэр өргөстөөх үҥүүнү өрө туппут ол өрөгөйдүүр, кырыктаах батаһы кыбына сылдьыбыты ол кыайар диэн санааҕа кэлбитэ кини. Тиис-тиискэ, муос-муоска! Кимиэхэ да сытан биэримэ: өлүөххэр диэри өстөөхтөрдүүн өлөрсөн баран, өс кыайтарыаххар диэри кырыыстаахтаргын кытта кыдыйсан баран кырбастан!
Хааннаах өс! Бэйэтиттэн ситиспэтэххинэ бэдэриттэн ситис! Кинилэр умналларын саҕана, биһиги өйдүүрбүт саҕана буоллун!
Бакамда дьонуттан быстан туһунан олорбутун былаһын тухары биир эмэ сыл өлөр куттала суох олорбуттарын өйдөөбөт. Куруутун сэрэнии-кэтэнии, куруутун кыргыска бэлэмнэнии бары атын түбүгү барытын баһыйан, хааннаах көхсүнэн устар хонуктары бүөлээн олох үчүгэйин көрдөрбөтөҕө. Ол иһин Бакамда даҕаны, кини дьоно барылара даҕаны хааннаах өһө суох олох баар буолуо диэн санаан да көрбөттөрө. Ол иһин Бакамда Майынчы санаатын, баҕатын кыайан өйдөөбөтөҕө.
Ийэтэ Майынчы өлөөрү сытан уолун Даҕанчаны сыллаан-уураан ылан баран, бэйэтин тылынан тугу эрэ алҕаабыта. Ону кини өйдөөбөтөҕө. Майынчы охсуһуунукыргыһыыны букатын сөбүлээбэт буолара, бука, оҕом этэҥҥэ сырыт, охсуһууну-этиһиини тумун диэн кэриэһин эппит буолуохтаах. Бакамда дьирикинэйдэри, кинилэргэ кыайтарбыт атын биистэр тустарынан саныы үөрэммитинэн, кус сүрэх куттамсахтарынан ааҕара. Ол иһин кини сиэнин Даҕанча тымырдарынан туматтар туохха да бохсуллубатах модун, дохсун хааннара сүүрүгүрүөн баҕарара. Даҕанча аҕатын Үрэн хоһуун хаанын ситиһиэхтээҕин туһунан саарбаҕалыы да барбат этэ. Ол эрэ иһин кини бу хаалбыт олоҕун олорон кэллэҕэ. Ол эрэ иһин бу сиэнин ох курдук оҥордоҕо, кустук курдук куоһаатаҕа. Барыта ол эрэ иһин. Ол өһөгөйдөөх өс, улуу мөккүөр туһугар кини баччааҥҥа диэри тыыннаах олордоҕо.