Бакамда маҥхайа сатаан баран саһарбыт баттахтаах төбөтүгэр өйүн ханнык эрэ муннугар былыргы өбүгэлэр мөлтөх, иринньэх, куһаҕан оҕо төрөөтөҕүнэ хайаҕа, тыаҕа таһааран быраҕан кэбиһэллэрэ үһү диэн өйдөбүл иҥэн сылдьара. Оннук буолумуна даҕаны, сиртэн сиргэ үүрүллэн-үтүрүйүллэн, сыҕарыйан-куотан биэрэр дьоҥҥо, бэйэлэрин туруулаһан көмүскэнэр эрэ дьоннор туһалаахтара, иринньэх айах адаҕалара боҕуу эрэ буолаллара. Кини билгэлээн, чинчийэн көрдөҕүнэ, бадаҕа, кини сиэниттэн Даҕанчаттан киһи куһаҕана, киһи мөлтөҕө тахсыа суох. Баҕар, өлүүттэн өрүһүйэр, былаҕайга былдьаппат тумат омуктар охсор илиилэрэ, тэбэр туйахтара буолар, биис ууһун көмүскүүр хоһуун бэрдэ тахсыа. Аҕатын Үрэн, эһэтин Бакамда туйахтарын хатарыа Үс Бэлиэлээх хоһуун буолуо. Ол да иһин Бакамда кинини үөрэтэ-уһуйа сатаата.
Эһэтэ сылтан сыл аайы мөлтүүр-ахсыыр этэ, оттон сиэнэ уол түргэнник улаатара, күүһүрэн-уоҕуран испитэ. Даҕанча улам ситэн, улахан дьонтон итэҕэһэ суох үрдүк уҥуохтаммыта, хонук хоннох, күн өрөөтөх аайы улам дараҕар сарыннанан, бүтэй бүлгүннэнэн испитэ. Кини сайынын-кыһынын тыаттан киирбэтэ: күн аайы Эргэнэ Хара тыатыгар тахса турара. Эһэтэ аны чугастааҕы туһаҕар, сохсотугар эрэ сылдьар буолбута. Кини үксүгэр сиэнэ бултаан киллэрбит булдун астыыра-таҥастыыра.
Даҕанча улаатан истэҕин аайы ыраатан, хардыыта кэҥээн испитэ, бэрт үгүс сирдэри тилийэ хаампыта. Кини булду сонордоон, сайынын эһэтэ улларбыт сымнаҕас түү уллуҥнаах чэпчэки түнэ этэрбэс кэтэн сатыы, кыһынын эмиэ эһэтэ оҥорбут таба тыһа бүрүөлээх тоҥ биистэр туут хайыһардарынан тулатынааҕы силээннэри, түбэлэри, тээннэри, дьопколору, ээйэлэри, буҕардары кэрийэн тахсара. Эдэр булчут чубуку диэн сытыы туйахтаах, турууктартан иҥнибэт кытыгырас кыыллары сойуолаһа халлааҥҥа диэри харбыаласпыт Чачыгыр Таас Дьааҥыларга тиийтэлиир буолбута, хотуттан, Муус Кудулу Далай арыыларыттан тахсар, сир титириир үгүс үөрдээх мэйиилэни бултаары Улуу Маҥан Дуолу уһаты-туора сыыйара, бардар бараммат Баай Хара тыаҕа тахсан түргэн сырыылаах элик кыылы эккирэтиһэрэ. Саҥа ситэн этэ-хаана бугуһуйан эрэр эдэр уолга сүһүөҕүн тэнитиэххэ, хаанын оонньотуохха айылаах булт кэмнээх буолуо дуо бу Орто Аан Ийэ дойдуга?! Сырыыны сырыттаҕын, булду бултаатаҕын аайы уу ньулдьаҕай бэйэтэ эрдийэн, эриллэн-буруллан, буһан-хатан аллаах атахтанан, хоннохтоох холлонон, илбистээх илиилэнэн испитэ Бакамда сиэнэ Даҕанча.
Хааннаах илкээни
Таһырдьа тыас тилигирээбитэ. Холомо дьиэлэ аһылла түһэрин кытта, Даҕанча иһирдьэ биирдэ баар буолбута, араанын таһыгар силис тыыра олорор эһэтин иннигэр бултаабыт булдун тоҕо сүөкээн кэбиспитэ.
Көр эрэ, бу мин бултаабыппын!
Эдэр булчут бултуйбут киһи үөрүүтүнэн үөрэн чаҕылыйара. Бакамда тыыра олорбут силиһин түһэҕиттэн ылан киэр уурбута, сүр чэпчэкитик ойон турбута.
Алакыы! Алакыы! Алакыы!
Араанын эргийэ сылдьан үс төгүл алакыылаабыта, үс төгүл суордаабыта. Саха урааҥхайдар бултуйдахтарына уокка ас биэрэр уонна алгыыр сурахтаахтара. Туматтар инньэ гыммат этилэр, кинилэр абааһы-таҥара диэни итэҕэйбэттэрэ, онон үөрүүлэрин ити курдук тастарыгар таһаараллара.
Бултуйбут дьон быһыытынан, үөрэ-көтө ас астаан барбыттара. Чоҥку охсубуттара, эт эттээн олгуйга буһарбыттара. Тура-олоро, күөстүү-астыы сылдьан, хайдах бултаабытын өрүкүйэн туран киниэхэ кэпсиир Даҕанчаны Бакамда таптаабыт, астыммыт харахтарынан көрөн олорбута. Сиэнэ ыыстаммыт түнэ сону тиирэ кэппит дараҕар санна, түөрт илии кэтит тирии курунан ыга тардыммыт синньигэс биилэ, дьабала этэрбэһэ, кырдьык даҕаны, уон сэттэ саастаах уу ньулдьаҕай оҕоҕо ончу маарыннаабат, сытыы-хотуу туттунуулаах сиппит-хоппут хоһуун буолбут этэ. Аҕатын Үрэни батан, туматтардыы иҥиир-ситии, сула таһаалааҕа, үрдүк уҥуохтааҕа, ийэтин утумнаан дьирикинэйдэрдии сымса, түргэн хамсаныылааҕа. Күн уота харааччы сиэбит дьирикинэйдэрдии кэтит сирэйигэр туматтар уордаах харахтара сабыччы көрбүт этэ, тартаҕар мунна, саҥа хараара тортуйан көстөр бытыга, толору уоһа эрдээх, ол гынан баран оҕолуу көрсүө, намыын көрүҥү биэрэллэрэ.
Бакамда сиэнэ бултуйан киирбитигэр уонна кинини көрөн олорон үөрүөн үөрэрэ туйах хатарар киһилэннэҕэ. Баай Хара тыа маанылаах кыылын түргэн атахтаах атыыр лөкөйү охторуу булчукка барытыгар эдэргэ даҕаны, кырдьаҕаска даҕаны олус үөрүүлээх суол буоллаҕа! Уол оҕо орто дойдуга арай атыыр тайаҕы бултаатаҕына хараҕа туолар, санаата астынар диир буолаллара.
Аарыма лөкөйү хайыһарынан ситэн бултааһына Даҕанча этэ-хаана ситэн-хотон эрэрин көрдөрбүтэ. Бачча саас, быстан-ойдон олордохторуна, ас-таҥас кырыымчык кэмигэр бултуйуута кини дьолуолаах табаҕайдаах бастыҥ булчут буолуоҕун сабаҕалыыра. Оттон уол өлөрбүт тайаҕыттан үгүс эти сүгэн киириитэ кини долоҕойдоох туттуулаах, кыайыгас-хотугас киһи буолуоҕун эрэннэрэрэ.
Эһэтэ оҕонньор, хаҥас диэки баран, кыһан мунньубут сигиритин аҕалан дэпсэҕэ куппута.
Чэ, тукаам, аһыах. Буспут буоллаҕына хотор.
Даҕанча араан үрдүгэр ыйанан оргуйан дэбилийэ турар эттээх күөһү таһааран дэпсэҕэ уурбута уонна икки салаалаах мас атаранан этин хоторбута. Буспут эт, миин минньигэс сыта тунуйбута. Эһэлээх сиэн, быһахтарын ойутан таһааран, аһаабытынан барбыттара.
Кинилэр аһыы олорон маннык кэпсэппиттэрэ:
Мин ити Туманнаах Түбэҕэ киирэр аартыкка турар бэлиэни кэнники кэмнэргэ кэлэ-бара куруутун хараҕым далыттан таһаарбат буоллум. Тоҕо эбитэ буолла, ол харахпар быраҕылыннаҕын аайы хайдах эрэ хааным оонньуур. Дьон кэлэр-барар аартыгар мээнэҕэ туруоруллубатах бэлиэ быһыылаах.
Сиэнин ити тылларыттан Бакамда дьэбидис гына түспүтэ, тугу да саҥарбакка өр таалан олорбохтообута. Онтон дьиктэмин иһэ олорбут мас чохоотун киэр уурбута.
Ким хаалларбыт бэлиэтин мин хантан билиэмий, диэн дьиэс-куос буолбута.
Ол эрээри сиэнэ дэбигис арахса охсор санаата суох быһыылааҕа.
Эн миэхэ үчүгэйдик кэпсээ эрэ: мин туох дьонноох этибиний? Мин аны кыра оҕо буолбатахпын.
Бакамда бу сырыыга букатын тугу да саҥарбатаҕа.
Мин аны улааттым, аҕам ким этэй? Ийэм ким этэй? Мин кинилэр тустарынан истиэхпин баҕарабын.
Оҕонньор балачча сөҥүдүйэн олорбохтоон баран, дьэ, саҥарбыта.
Эн миигиттэн итинник ыйытыах тустаах этиҥ, ону мин күүппүтүм. Эйиэхэ барытын кэпсиэм. Ол гынан баран ону билиэҥ иннинэ мин эйиэхэ атыны кэпсиэхпин баҕарабын.
Ол тугу?
Куула олгуйга бүгүһүн биир эһэ арҕах хастан бүкпүт этэ.
Даҕанча, оччо үтүө булт сураҕын истээт, хараҕа уоттана түспүтэ.
Кырдьык дуо? Оттон ону тоҕо урут миэхэ эппэтэххиний?
Оҕонньор сиэнин ити туттуутун-хаптыытын олус сөбүлээбитэ, көмүскэтин түгэҕэр түспүт харахтара эмиэ сырдаан кэлбиттэрэ.
Ол гынан баран, суолуттан көрдөххө, аарыма күтүр быһыылааҕа, дьон биһигинниктэрэ кыайан бултаабат кыылбыт курдук көрбүтүм ээ.
Даҕанча эһэтин ити сэнэнэр тылларын букатын сөбүлээбэтэҕэ тута сирэйигэр биллибитэ, туматтардыы уордаах хараҕын сабыччы көрбүтэ.
Эн көрдүҥ буолбат дуо, хайдах курдук мин улуу лөкөйү охторбуппун. Хардаҥ эһэ да булт буоллаҕа дии.
Кэбис, тукаам, инньэ диэмэ, оҕонньор сиэнин буойбута, эһэ тайах-таба буолбатах, суостаах кыыл буолар.
Суостаах буоллун, мин киниттэн куттаныам суоҕа, миэхэ кини ханна баарын ыйан эрэ кулу.
Бакамда сиэнин хорсун-хоодуот саҥатын, сытыы-сымса көрүҥүн сөбүлүү көрө олорон сөбүлэһэрдии саҥарбыта:
Чэ сөп. Оччоҕо сарсын иккиэн тыаҕа тахсыахпыт, мин эйигин сирдиэҕим. Оттон бу киэһэ сэпкин-сэбиргэлгин үчүгэйдик көрүн, оҥоһун уонна утуй, сынньан.
Аһаан-сиэн бүтэн баран ол киэһэ оҕонньордоох хайыһардарын оҥостуммуттара, быһахтарын, үҥүүлэрин сытыыламмыттара уонна эрдэ утуйбуттара.
Ыкса күһүн хаар түһүөн эрэ иннинэ кинини куруутун атаҕастыыр, туутун уоран көрөн моһуоктуур аарыма кыыл куула хотоолго арҕах хастыбытын Бакамда оҕонньор бэлиэтии көрөн кэбиспитэ, ол гынан баран уолҕамчы сиэнигэр тугу да кэпсээбэтэҕэ. Тоҕоостоох түгэҥҥэ кини ону туһаныан баҕарбыта, ол дьэ, тиийэн кэллэҕэ, кэм-кэрдии, дьэ, ситтэҕэ.
Арҕахтаах эһэ диэн аакка киирбит адьырҕа кыыл буоллаҕа. Кини обургу күүһэ-уоҕа, суоһа-суодала, онуоха эбии түлэй уутуттан соһутан туруордахха киҥэ-наара дэлэ эр сүрэхтээх киһи утары киирсэргэ соруммат буолара. Бакамда оннук уордаах кыылынан арҕахтаах эһэнэн сиэнин эр санаатын, күүһүн-күдэҕин холоон көрөргө санаммыта. Ыраах улуу Илин өрүскэ олохтоох саталлаах саха урааҥхайдар боотурдарын кыргыска анаан хара харахтаахха көрдөрбөккө, хаптаҕай кулгаахтаахха иһитиннэрбэккэ иитэллэрин кини истэрэ. Ол сахалар кыргыс үөрэҕэр үөрэтэн бүтүүлэригэр боотурдарыгар ойуунунан илбис иҥэртэрэллэр уонна тыыннаах киһини өлөрөн сэбин-сэбиргэлин хаанныыллар диир буолаллара. Оттон туматтар эмиэ кыргыһыыга баралларыгар умайар уот кыһыл таҥаһы таҥнан баран хаан таһаарар сүллүүрү оҥороллоро. Бакамда Үрэн хоһуун туматтарыттан соҕотоҕун ордон хаалан баран, сиэнин бэйэтэ билэринэн ииппитэ, кини ойууна суох, кыргыс сэбин хаанныыр да киһитэ суох. Ол да гыннар сиэниттэн төһө үтүө киһи тахсыбытын билээри, хол холуурга, кини сэбин-сэбиргэлин хаанныырга анаан биир суолу хаһааммыта: ол арҕахтаах эһэ этэ. Кини сарсын сиэнэ Даҕанча хайдах бултуурун көрүөҕэ уонна хоһуун тахсыбытын дуу, тахсыбатаҕын дуу билиэҕэ. Атын омуктар хоһууннарын кытта күөн көрсөр, күрэс былдьаһар күүстэммит-уохтаммыт дуо? Холун этэ хойдубут, сиһин этэ сиппит, буутун этэ буспут дуо? Бачча сыллар тухары эрэйдэнэн ииппититтэн-үөрэппититтэн туох эмэ хаалбыт дуо? Араас санаалар киирэннэр оҕонньор ол түүн аанньа утуйбатаҕа.
Булчуттар сарсыарда эрдэ турбуттара. Сып-сап аһаат, хайыһардарын анньынан, бултарыгар тахсыбыттара. Хомурах хаар үрдүнэн аргыый сыыйа тэбэн куула хотоолго киирбиттэрэ. Оҕонньор хотоол ортотугар баар балачча үрдүк томтор сири көрдө-көрбүтүнэн чуо барбыта. Онтон сүүсчэкэ хаамыыны ситэ тиийбэккэ тохтообута. Манна булчуттар хайыһардарын устубуттара. Даҕанчаҕа эһэтэ сибигинэйбитэ:
Оол көстөр мэндир үллүгэс анараа, күн диэки өттүнэн айахтаах буолуоҕа. Эргийэн онно баран көр. Бүө маста ыл.
Суох, эмиэ тугун маһай, Даҕанча утары сибигинэйбитэ.
Сиэнэ туттуута-хаптыыта сыыдамсыйбытын, хараҕа уоттаммытын Бакамда астына көрбүтэ. Даҕанча сигэ кэлгиэлээх һэлии муоһа уһуктаах кылгас модороон үҥүүтүн туппутунан мастар быыстарынан элэҥнии турбута. Бакамда сүгэн испит алаҥаатын ылбыта, нимчикатыттан сулумах кустугу талан, онно туора ууран бэлэмнии тутан баран, сиэнин кэнниттэн аргыый аҕай сыҕарыйан испитэ.
Даҕанча толлугаһа суох буолан биэрбитэ: тэйиччи турар сэппэрээктэр быыстарыгар баар арҕахха чуо барбыта. Ону Бакамда эдэрэ бэрт буолан сэрэҕэ суох диэн сэмэлии да, куттана да санаабыта. Арҕах айаҕа дэбигис көстүбэт, урут көрбүт эрэ киһи кини иччилээҕин билэр гына, тахсар сирэ кытыан быыһынан кырыарбытын булчуттар иккиэн бэлиэтии көрө охсубуттара.
Даҕанча чэпчэкитик, сымсатык, тыаһа суох хаамара, арҕах айаҕар түргэнник тиийэ охсубута. Сиэнэ, дьирикинэй хаана, эһэтэ омнуолуу санаабытын курдук, оттомо суох буолбатах эбит этэ: аһаҕастык арҕах айаҕар турбакка, тоҕоостоох сир булан, сөп соҕус суон тиит кэннигэр туран арҕах иһин болҕойон одууласпыта. Эһэ дьон кэлбитин билбит сибикитэ тута биллибитэ: сир анныгар бэрт дириҥ, суостаах саҥа ньирилээбитэ. «Уһуктаары сэргэх сытар эбит буоллаҕа. Оттон уһуктаҕас эһэни өлөрөр күчүмэҕэй», дии санаабыта Бакамда. Арай куттамсах, албын саха урааҥхайдар, эһэттэн толлон, аатын ааттаабакка, Тыатааҕы эҥин диэн араастаан ханарытан, албыннаан ааттыыллар уонна утуйа сыттаҕына өлөрбөттөр, хайаан да уһугуннаран эрэ баран өлөрөллөр үһү диэн кини истэрэ. Оттон туматтар куттамсах буолбатахтар, оннук акаарытык быһыыламматтар, хайа сатанарынан, хайа чэпчэкитинэн, ордугунан бултууллар.
Сотору суостаах ырдьыгынааһыны кытта эһэ төбөтө арҕах хайаҕаһыттан быган кэлбитэ. Харахтара өс-саас уотунан умайан чоҕулуһаллара, дьабалдьыта суостаахтык ыртайан, мунна сылластан, үрүҥ аһыылара килэйэрэ. Күөн көрсө, күрэс былдьаһа оҥостон кэлбит Даҕанча арҕах иннигэр турарын көрө түһээт, иһин түгэҕиттэн мэҥийэн сөтөллөргө дылы гыммыта да, күөх чалахайынан уол сирэйигэр саба тибиирбитэ. Ити эһэ албаһа этэ: кини утарсааччытын сирэйин-хараҕын саба тибиирэн, көрбөт оҥорон баран үрдүгэр түһүөхтээҕэ. Ол албаһа бу сырыыга табыллыбатаҕа Даҕанча халбарыс гынан тиит кэннигэр түһэ охсон биэрбитэ, эһэ чалахайа тиити бүрүйэ түспүтэ. Кыра эрдэҕинэ сыгынньахтыы туруоран эһэтэ кыһыл чоҕунан тамнаан, хатыылаах оноҕоһунан ытыалаан аһарарга үөрэппитэ киниэхэ аан бастаан туһалаабыта. Бакамда, алаҥаатын бэлэмнии тутан, итини көрөн туран сиэнин эмиэ хайгыы санаабыта.
Ол икки ардыгар эһэ ырдьыгынаабытынан арҕаҕыттан тахса ойбута. Онно көрдөххө Баай Хаар тыа адьырҕатын бастыҥа, моонньугар мойбордоох туос ала, хардаҥ эһэ киэнэ бэрдэ эбит этэ. Кини обургу, өрө баргыйа түһээт, уол үрдүгэр биирдэ баар буолбута. Маннык түбэлтэҕэ үҥүүнү көрдөрбүтүнэн өтөрү түһүстэххэ эһэ күүстээх баппаҕайынан үҥүү угун тосту охсоро, биитэр туора садьыйара. Өрө сүгүллүбүт сымара таас курдук ынырык кыылтан Даҕанча кэннинэн тэйэ, чугуйа барбатаҕа, иннин диэки, эһэҕэ утары хардыылаат, Бакамда дьирикинэйдэр эһэни бултуур албастарыгар үөрэппитин курдук, үҥүүтүн угун халтарыйбат гына сиргэ бигэтик тирээн баран, кэтит сытыы биитин хонноҕун анныгар кыбынан, кистээн бэлэм турбута. Ол дьирикинэйдэр албастара чахчы куттаҕаһа суох хорсун буолууну, түргэн, сыысхала суох сымса туттууну эрэйэрэ. Кыратык да уолуйуу, дух-дах буолуу тыыҥҥар туруон сөптөөҕө.
Эһэ икки кэлин атаҕар өрө туран, айаҕын үөлэс курдук атан, сытыы сойуо тыҥырахтардаах икки илин баппаҕайын сарбаппытынан уол үрдүгэр саба түспүтэ. Даҕанча онуоха тас иэнинэн тиэрэ барбыта. Охтон эрэр киһини хам баттаан кэбиһэргэ санаммыт адьырҕа сүрэҕин туһунан киһи хонноҕун анныттан үҥүү сытыы һэлии муос төбөтө соҕотохто кылбас гына түспүтэ. Эһэ ону өйдөөн көрбөккө да хаалбыта үҥүүгэ өтөрү түһэн, хараҕаланан, бэйэтин күүһүгэр тэриттэн киһини үрдүнэн уҥуор барбыта. Ол икки ардыгар Даҕанча эһэ атаҕын аннынан сылыпыс гынан кэннинэн тахсыытыгар балтараа харыстаах саха быһаҕынан эһэ иһин, түөһүн тылыттан самаҕын туорайыгар диэри, тэлэ тардан кэбиспитэ. Эһэ соҕотохто налыс гына түспүтэ, өлөр тиһэх өбүгэтин ырыатын ыллаабыта.
Бакамда эһэ сыыһа-халты туттардаҕына ытаары бэлэм илдьэ турбут алаҥаатын өрүтэ анньыалыы-анньыалыы соргу көтөҕөн:
Алакыы! Алакыы! диэн тыа сатарыйыаҕынан үс төгүл үөгүлээбитэ, үс төгүл суордаабыта. Мин сырам таах хаалбатах: көрөн астынным, үөрдүм! Кырдьык да, дьороҕой туттуулаах, дьолуолаах табаҕайдаах үтүө булчут буолбуккун. Дьэ, эрэ, ол буоллаҕына эһэ көхсүн хааныттан тоҕуста ытыһан ис! Сирэйгин, түһэххин суун! Кини курдук күүстээх-уохтаах, кини курдук суостаах-суодаллаах, уордаах-кылыннаах буолуоҕуҥ!
Ити кэнниттэн эһэ көхсүн сылаас хааныттан сиэнигэр тоҕус ытыс хааны иһэрпитэ, сирэйин, түһэҕин сууйбута.