Ол кэнниттэн туматтар бары түһүлгэҕэ тахсан кутаа оттон, ону тула хааннаах үҥүүлэрин өрүтэ анньа-анньа кыргыс үҥкүүтүн үҥкүүлээбиттэрэ, илбис ырыатын ыллаабыттара.
* * *
Сарсыҥҥытыгар намыһах былыттаах буһурук күн үүммүтэ. Кыһыл таҥастаах хоһууннар таас куоллараанынан үөһэ тахсан, тыа иһигэр киирэн хаалбыттара. Кинилэр баралларын кытта холомолор бачыгыраан турар кырдаллара кураанахтана түспүтэ, уу чуумпу сатыылаабыта. Холомолорго хаалбыт оҕолор, дьахталлар ылы-чып барбыттара.
Ортоку улахан холомоҕо соҕотоҕун тыстаах баттахтаах эһэтин тириитин үрдүгэр Арчикаан оҕонньор тиэрэ түһэн сытан арааһы саныыра.
Хаһан эрэ бэрт өрдөөҕүтэ соҕуруу сырылас куйаас дойдуттан туралларын саҕана, бука, киҥ-хаан маннык хойдо, өһүөннээх өһөх маннык оргуйа илигэ эбитэ буолуо. Туох модун күүс кинилэри төрөөбүт-үөскээбит төрүт ордууларыттан ылан хоту бырахпытын кини билбэт. Ол эрээри сиртэн сиргэ көһөн хоту сыҕарыйан истэхтэрин аайы күннэрэ кылгаан, түүннэрэ уһаан иһэрин курдук кинилэр улам киэҥ көҕүстэрэ кыараан, саныыр санаалара татыарыйан иһэрэ. Буолумуна даҕаны, уһуну-киэҥи өйдөтө барбат, айахха угар, санныга таҥнар күннээҕи кыһалҕа барыны күлүктүүрэ.
Бука, ол да иһин эбитэ дуу, Мэлмэнэйдээх Илээҥки киксэриилэрин итэҕэйэ охсон, инитэ Бакамда Чэмпэрэ өлбүтүттэн киниэхэ кыыһыран, бэрт аҕыйах дьонноох арахсан хоту Өксүөннээх Өлөөҥҥө түспүтэ.
Чэмпэрэ уонна Бакамда суох буолалларын кытта, Мэлмэнэйдээх Илээҥки дьоҥҥо истэригэр саһа, баттана сылдьыбыт хара дьайы уһугуннарбыттара: босхо атын дьон баайыгар-дуолугар, аһыгар-үөлүгэр иҥсэ туматтар түөлбэлэрин кууспута. Ыаллыы олорор биистэри кытта урукку курдук сыһыан аны уурайбыта, кыргыһыыгаөлөрсүүгэ кубулуйбута туматтар дьону булт гынан барбыттара, баайдарын-дуолларын булумньу гынан үллэстибиттэрэ. Киэҥ Кэллээмэ эбэ хотун үүт тураан олоҕо үрэллибитэ, охсуһуу-этиһии олохтоммута. Ким да кими да эрэммэт-итэҕэйбэт буолбута.
Арчикаан кырыйда, кини тугу да гынар кыаҕа суох, ону өһөн эрэр харахтарынан одуулуура эрэ. Икки оҕуруктаах санаалаах оҕонньоттору кытта уола Дьэрбэ утарылаһар кыаҕа суоҕа. Даҕанча кэлиитэ киниэхэ урукку, кичимэ санаатын уһугуннарбыта: икки эдэр хоһууннар Дьэрбэлээх Даҕанча эмиэ урукку кини Бакамда курдук, Мэлмэнэй иҥсэтигэр, Илээҥки уодаһыныгар эдэр-чэгиэн өйү-санааны сатаан утары туруоруохтара буолуо дуо? Туматтар олохторун хааннаах ыллыктан туоратыахтара дуо?
Уу чуумпу ортотугар сэргэстэһэ уҥа диэки турар холомоҕо тугу эрэ оҕо ийэтиттэн ыаһыйалаһан ыйытар хатан саҥата Арчикаан санаатын быһан кэбиспитэ.
Ийээ, тоҕо кыһыл соҥҥун кэттиҥ?
Дьоммут булуулана бардылар, суохтар. Кинилэри солбуйаары.
Ийээ, тоҕо алаҥаалаах нимчикаҕын ыллыҥ?
Дьоммут суоҕар тыыммытын мананаары.
Хаҥас холомоттон атын оҕо ытыыр саҥата иһилиннэ.
Ийээ, ийээ, өссө аһыам этэ, топпотум.
Дьоммут ас аҕаллахтарына, оччоҕуна тото аһыахпыт. Тулуйа түс.
Дьоммут хаһан кэлиэхтэрэй?
Сотору.
Үһүс түһүмэх
Илбис түүнэ
Хара суор халаахтыыр
Түҥ хараҥа түүн тууйа сабардаан тиийэн кэлбитэ. Уулаах ыарахан былыттар, түүлээн эрэр таба кыыл өрөҕөтүнүү, быһытталана-быһытталана, сиргэ тиийэ халыйбыттара, куттаммыттыы хаптайа дьылыйбыт тордохтор урааларыттан иҥниэх курдук намылыспыттара. Эмпэрэ сыыр анныгар сытар күтүр улахан күөл хараҥа кытылларын кырбыыр тыаһа бүтэҥитик биллиргээн иһиллэрэ.
Сарыы тордохтор саамай ортокуларыгар тыстаах-баттахтаах хара эһэ даппытын үрдүгэр сытан, Ньырбачаан утуйан биэрбэтэҕэ. Кини, тордохтор тастарыгар төһө да чуумпутун иһин, аллараа күөл араастаан түллэҥнии, иҥсэлээх долгуннарынан өрүтэ көбүөхтүү сытарын иһиллиир этэ. Бу үөһэ кырдалга чугунаабыт чуумпу уонна алларааҥҥы күөл бааллыра сытара хайдах эрэ кини уутун уйгуурпута. Ньырбачаан уот өттүгэр убайа Өрөгөчөй хоһуун, бу түөрт уон ураһа тоҥ биистэр баһылыктара, саннын байаатыгар тиийэ түспүт ыас хара баттахтаах, сааһын өрөгөйүгэр сылдьар эдэр киһи, тиэрэ түһэн утуйа сытара.
Ханна эрэ ыраах хараҥа тыалар үрдүлэринэн хара суор халаахтаан ааста. Бачча түүн эмиэ туох суора сылдьар?
Ньырбачаан сааһа уона эрэ этэ. Аҕата, ийэтэ өлүөхтэриттэн ыла кини убайынаан иккиэйэхтэр. Дьонуттан мэлийэн баран, убайа бу дойдуттан барбакка уһуннук олорбута. Бары да, бу үгүс балыктаах, өлгөм бултаах кэбэри сөбүлээннэр, барыахтарын баҕарбаттара. Күөл, өрүс олус эмис үгүс балыктаахтара, хара тыалара үгүс бултааҕа. Бу дойдуга кэлиэхтэриттэн ыла үөр табалара үксүү турбута, кыра оҕолоругар тумуу да киирбэт буолбута. Баҕар ол иһин эбитэ буолуо, биир сиргэ уһуннук тэһийэн-тулуйан олорбот дьон уһуннук тохтообуттара. Ньырбачаан ону хантан билээхтиэй? Арай киниэхэ манна, бу түргэн сүүрүктээх өрүс, ыраас уулаах улуу күөл икки ардыларыгар сыыйа тардыллыбыт үрдүк кырдалга оонньуурга, сүүрэргэ-көтөргө үчүгэй эрэ этэ.
Ньырбачаан ийэтин үчүгэйдик өйдүүр, кини сылаас, сымнаҕас илиилэрин, аһыныгас аламаҕай харахтарын. Сиртэн сиргэ көһөн тиийэн тордох туруорарга кини ийэтэ Ньырбачааны, тоҥмотун диэн, сирэйэ эрэ көстөр гына таба тириитигэр кичэйэн суулуура уонна таба наартатыгар олордоро. Тордох туруоруллан, иһигэр уот оттуллан сылаас буоллаҕына, иһирдьэ киллэрэн сыгынньахтаан аһатара-сиэтэрэ. Ийэтин эйэҕэс харахтара, төгүрүк маҥан сирэйэ Ньырбачааҥҥа хайдахтаах күндү этилэрий?! Кыыс уһуннук сыҥсыйан тыастаахтык өрө тыынна уонна тэллэҕэр эргийдэ.
Ийэтин санаппыт эйэҕэс санааны үтүрүйэн, кини хараҕар аҕатын дьэбир мөссүөнэ бу көстө түстэ. Сэксэлдьийбит чэпчэки, түргэн хамсаныылаах Мэкчэ хоһуун бэйэлэрин дьонун ортотугар өйүнэн-санаатынан, саталынан ураты киһи этэ. Ол иһин кинини бары баһылык оҥостоллоро, ким да кинини утары көрбөт буолара. Эмиэ уолун Өрөгөчөй курдук, саннын байаатыгар тиийэ түһэр ыас хара баттахтаах, элэгэлдьигэс түргэн харахтардаах хара бараан киһи, субу ойон туруохха айылаах сэргэхтик туттан, тордох ортотугар тэлгэммит эһэ даппытыгар олороро бу баарга дылы. Баһыттан атаҕар диэри ханан да кыырпах да саҕа мэҥэ суох муус маҥан таба тириитэ таҥастаах буолара. Ол иһин буолуо, кинини өстөөхтөрө Маҥан Мэкчэ диэн ааттыыллара. Кини кыырыктаах үҥүүтүн уонна алаҥалаах нимчикатын аттыттан хаһан да араарбат этэ.
Ыраах ханна эрэ эмиэ суор халаахтаабыта.
Суор куһаҕан көтөр. Кини собулҕаны тоҥсуйар эбэтэр кыаммат, көмүскэлэ суох буолбут кыылы булан, бастаан тыыннаахтыы хараҕын оҥон баран, тобулута тоҥсуйан сиир. Ньырбачаан суору сөбүлээбэт этэ. Кини туох эрэ хаан тахсыах, бөлүөх уобуох буоллаҕына сырыыргыыр диир буолара ийэтэ. Оттон мохсоҕол оннук буолбатах, букатын атын. Кыырт мохсоҕол күүһүнэн сабырыйан, хотоҕойунан хотон аһаҕастык булдун тутар. Кини собулҕаны хаһан да тоҥсуйааччыта суох, итии хаан аһылыктаах. Кинилэр аҕаларын ууһун бары кырдьаҕастара кыырт мохсоҕолу олус ытыктыыллара. Биирдэ Ньырбачаан ону ийэтиттэн ыйыппытын: «Тыый, улаханнык саҥарба! Кини биһиги төрүппүт буолар», диэн буойан кэбиспитэ. Ийэтэ эрэйдээх билигин баара буоллар ньии! Ньырбачаан үөһэ тыынна, эмиэ эргичис гынна.
Тордох ортотугар оттуллубут уот умуллан, кыһыл чохтор эрэ кытара сыталлара. Араан анараа өттүгэр иикээртыга хатарылла ыйаммыт илээҥки сыта дыргыйара. Уулаах былыттар субу чугаһаан, намыһаан, холомо ураатын быыһынан элэҥнэһэн ааһаллара көстүбэт буолбута быданнаабыта. Билигин түүлээх мэҥкэрэ иһинии, түлэй хараҥа этэ. Ньырбачаан хараҥаттан куттана санаан, убайын өттүгэр сыстыбыта уонна уоскуйбут курдук буолбута.
Төттөрү-таары көһө сылдьыбыт чопчоколоруттан бу киэҥ айааҥҥа кэлбиттэрин Ньырбачаан бэрт чуолкайдык өйдүүр. Кинини ийэтэ таба мэҥкэрэҕэ уган аҕалбыта. Оҕо маҥнай бу урут көрбөтөх киэҥ айаанын муодарҕаабыттыы тула көрбүтэ. Уҥа өттүлэригэр түргэн сүүрүктээх ыраас уулаах улахан өрүс устан доллоһута сытара. Оттон хаҥас өттүлэригэр киэҥ күөл мэндээрэрэ.
Мэкчэ хоһуун дьонун түөрт уон ураһа тоҥ биистэри күөлтэн өрүскэ түһэр сиэн төрдүгэр түһэртээбитэ. Манна ыраас кырдалынан үөмэн кэлэр, эбэтэр сиэни кэһэн туораан биллэрбэккэ, өмүтүннэрэн, саба түһэргэ бэрт уустук этэ. Өстөөхтөр өскөтүн күүс уонна ахсаан өттүнэн баһыйан кырдалынан тоҕо ааҥнаан киирэр түбэлтэлэригэр, өстөөхтөргө кураанах тордохтору хаалларан баран, сиэн хааһыгар киирэн биллибэтинэн ньылбыс гынан хаалыахха эмиэ сөбө. Үгүстүк кыргыспыт кыайыы өрөгөйүн, кыайтарыы муҥун да билбит кырдьаҕас хоһуун Маҥан Мэкчэ итини барытын санаан-өйдөөн түспүт сирдэрин талбыта.
Бары тордохтору туруорбутунан барбыттара. Мэкчэ хоһуун уолугар Өрөгөчөйгө эппитэ:
Бу сир үтүө сир. Ити арҕааҥҥы хара буҕарга тахсан бултуохпут, алларааҥҥы айааҥҥа табабытын мэччитиэхпит. Эн киирэҥҥин өллүүнэни көрөн таҕыс.
Ньырбачаан убайа Өрөгөчөй, оччоҕо саҥа туран эрэр ийэтин курдук, муус маҥан, наҕыл, намыын уолчаан, аһыы охсон, аллараа күөл кытыытыгар киирбитэ. Ньырбачаан убайыгар, куолутунан, кутурук маһа буолбута. Оччотооҕуга, дьоно баарына, убайа үчүгэй, аламаҕай да этэ мэлдьитин кинини илдьэ сылдьара, саататара, бииргэ оонньуура. Ол сылдьан булт араас ньыматыгар үөрэтэрэ. Кинилэр бииргэ сырыттахтарына Ньырбачаан тиһигин быспакка быһа ыаһыйалаан ыйытан тахсара: хас кыыл-сүөл суолун көрдүн, хас көтөрү-сүүрэри көрүстүннэр. Оттон аҕата өлүөҕүттэн убайа куруутун оонньуур да, дьаарбайар да санаата суох дьэбин уоһуйа сылдьар.
Ол киэһэ убайа кыырыктаах үҥүүтүн эрэ ылбыта уонна туруору сыырынан аллараа сиэҥҥэ түспүттэрэ. Оо, онно куһа-хааһа хойуутун! Бу балыга үксүн! Көтөр кынаттаах бииһэ, өй-мэйдээх тулуйбат айдаанын тардан, кытыыттан быстыбыт луоҕалыы ууга хараара усталлара, кинилэртэн үргэннэр, күөл үрдүнэн былыт курдук күүгүнүү көтөллөрө. Оттон балык буоллаҕына күөскэ куппуттуу көймөстө оонньуура. Олус бөдөҥ соболор чычаас, дьара ууга, систэрэ хараара-хараара, иэннэринэн ууну лаһыйаллара. Ол дьикти көстүүнү балачча көрөн турбахтаат, убайа Өрөгөчөй биир талыы собону тутан ылбыта уонна тула эргитэн Ньырбачааҥҥа көрдөрөн баран, аргыый сэрэнэн ууга төттөрү уурбута.
Күөл кытыытын кэрийбэхтээн, барытын астына көрөн-билэн баран, Ньырбачаан убайынаан киэһэ тордохторугар тахсыбыттара кырдал устун тордох бөҕө туруоруллан бачыгыраабыт этэ. Барыларыттан бастаан харахха быраҕыллан, саамай ортолоругар кинилэр дьоннорун маҥан тордохторо туналыйара. Кини уҥа ойоҕоһугар сааһын тухары Маҥан Мэкчэ кэйэр муоһа, охсор туйаҕа буолбут, үрдүк уҥуохтаах хара бэкир Чымпа туох да ойуута-мандара суох үрдүк тордоҕун туруоруммут. Кини уола, Ньырбачааны кытта саастыы, аҕатыныы өһөс хааннаах, курбуу курдук, сааһыттан ойуччу үрдүк уҥуохтаах Богдуу уол киирэ-тахса сылдьара. Кинилэр хаҥас өттүлэригэр Ойуу Нэлэкэ ойуун араас сарбынньахтаах, ононманан дьэрэкээннээх киэргэллээх тордоҕо түспүт.
Бастаан-көстөөн сылдьааччы үс киһи тордоҕун тула, төгүрүччү, түөрт уонча араас быһыылаах-таһаалаах, араас өҥнөөх-дьүһүннээх тордохтор тоҕуоруйбуттар. Убайын батыһан иһэн Ньырбачаан доҕотторо Ниччалаах Ньөөкү ханна тохтообуттарын хараҕынан көрдүү истэ. Ничча аҕата Үҥкээн бэйэтин дьоҕус тордоҕун сиэн үрдүгэр, Бакана уонна Алымдьы икки ардыларыгар түһэриммит этэ. Оттон Ньөөкү аҕата Сахсаа самнаххай тордоҕо кырдал саамай көнө сиригэр, Ампэрэ, Сэкинэ, Хопоо тастарыгар көстөрө.
Үлэлэрин-хамнастарын бүтэрбит, аһаан-сиэн санаалара көммүт дьон быһыытынан, бары мустаннар тордохтор иннилэригэр сиэттиһэн баран хайыы үйэҕэ үҥкүүлээн эрэллэрэ. Сиртэн сиргэ көстөх аайы куруутун ылланар буолан, үҥкүү ырыатын тылларын билбэт киһи суоҕа.
Үгүстүк ылланар буолан, үҥкүү ырыатын Ньырбачаан эмиэ өйүгэр хатаабыта.
Эр дьоннортон арай Атаҕа Суох, үҥкүүлээбэккэ, тордоҕун иннигэр соҕотоҕун согдьоллон турара. Ньырбачаан аҕата Мэкчэ хоһуун, тириинэн саба тардыллар аанын аһан баран, үҥкүүлээччилэри көрөн олороро. Кини атаҕын үрдүгэр олороро, ох кирситтэн, үҥүү угуттан тарбаҕым халтарыйыа диэн, арыылаамаары, кэргэнэ Мукуча быһан биэрбит этин ытыһын көхсүгэр уурдаран ылан сиирэ. Кини аттыгар кыырыктаах үҥүүтэ уонна кэһэхтээх оҕо бэлэм сыталлара. Өрөгөчөй үҥкүүлүүр дьоҥҥо тахсаары гыммытын аҕата тохтоппута.
Тохтуу түс уонна иһит мин тылбын, диэбитэ кини сөҥ куолаһынан.
Өрөгөчөй тахсан биир саастыы оҕолору кытта үҥкүүлүөн баҕата бэрт быһыылааҕа да, аҕатын тылын истэн, тиийэн эһэ олбоххо кэккэлэһэ олорбута. Уоттаах харахтарынан Мэкчэ хоһуун уолун чинчилиирдии көрөн ылбыта. Өрөгөчөй, кырдьык да, киһи мыыммат эр бэрдэ буола үүнэн эрэрэ: торум курдук хара бытык кини эрдээх ыас араҕас сирэйин өссө модьу көрүҥнүүрэ, кэккэлэһэ олорбутугар аҕатыттан моонньоох баһынан куотан үрдээн көстүбүтэ, онуоха эбии аҕатыттан быдан үскэл, халыҥ этэ. Мэкчэ хоһуун уолун тас сэбэрэтин көрөн олус астыммыта. Кини саҥата суох тордохтор иннилэригэр үҥкүүлүү сылдьар дьону ыйан баран:
Ити үҥкүүлүү сылдьаллар, диэбитэ.
Өрөгөчөй тугу да хардарбатаҕа, сирэйин биир да тымыра тардан көрбөтөҕө.
Дьон үөрдэхтэринэ эбэтэр кыргыһаары гыннахтарына үҥкүүлүүллэр, Мэкчэ хоһуун уолугар быһаарбыта. Мин саллар сааһым тухары үгүстэри кытта өлөрүстүм, бэттэри кытта харсыстым. Сороҕор күүспүнэн кыайан, сороҕор өйбүнэн сүүйэн биирдэ да кыайтарбатым. Инньэ гынан, бу кыра, дьоҕус дьоммун баччааҥҥа диэри этэҥҥэ аҕаллым. Мин тоҕо эрэ алаҥаабын тардарбар илиим салҕалыыр буолан эрэр, ыытар охторум сороҕор булду булбаттар. Эн миигин солбуйар кэмиҥ субу кэлэн эрэргэ дылы көрөбүн.
Өрөгөчөй, аҕатын ити да тылларыттан ымыттан көрбөккө, саҥата суох олорбута. Мэкчэ эмиэ уолун ити туттунуутун сөбүлээбитэ хоһуун санаатын, үөрүүтүн-хомойуутун таһыгар таһаарара табыллыбат.
Дьэ, ол иһин эйиэхэ бу төрүөбүт төрүт дьонуҥ күн сиригэр буору бааһырдан олороллорун иһин туоххун да харыстаабакка охсус. Ол эн олоҕуҥ бастыҥ дьулуһуута буолуох тустаах. Чэ, мин тордоҕум кэриэһэ Өрөгөчөй уолум, ону умнума.
Ити кэнниттэн Мэкчэ хоһуун өр буолбатаҕа. Кинини уола Өрөгөчөй солбуйбута, бу түөрт уон ураһа тоҥ биистэр баһылыктарынан буолбута.
Кинини, аҕатын хорсунун ытыктаан эбитэ дуу, эбэтэр кыайыгаһын-хотугаһын иһин эбитэ дуу, ону Ньырбачаан билбэт этэ, дьон баһылык оҥостуммуттара.
Аҕата өлбүтүн кэнниттэн сотору буолан баран, биир сааскы ылааҥы киэһэ аргыый аҕай тордох сарыы аанын сэгэтэн, хаар маҥан баттахтаах, өссө да уота умулла илик сытыы харахтардаах, кылгас быыһык саҕынньахтаах кыра оҕонньор киирэн кэлбитэ. Бу Ойуу Нэлэкэ ойуун диэн оҕонньортон оҕолор, дьахталлар олус куттаналлара, оттон улахан эр дьон бары ытыгылыы көрөллөрө.
Тугу билэн-көрөн сылдьаҕын, Өрөгөчөй хоһуун? диэбитэ кини намыын, синньигэс куолаһынан. Түүл-бит бөрүкүтэ суох буолла ээ.
Өрөгөчөй хоһуун, кырдьыга, ойууну соччо итэҕэйбэт этэ булт бултуурга, өстөөхтөрү сойуолуурга ойууннартан туһаммытын кини билэ илигэ. Уот иннигэр, эмиэ аҕатын курдук, өттүк баттанан олорон, кини бу өбүгэ саҕаттан ытыгыланар дьону ойууннары утарар табыла суоҕун өйдөөн, ойуун тугу этэрин истээри сирэйин кини диэки эргилиннэрбитэ.