Эдэр хоһуун, билэҕин дуо, бу биһиги олохсуйан олорор сирбит биһиги урут көһө сылдьыбыт мас чопкобутугар букатын маарыннаабат, сырыы-айаан ортотугар баар сир, диэбитэ Ойуу Нэлэкэ.
Өрөгөчөй хоһуун, биир да тылы хардарбакка, ойуун оҕонньору тобулу көрөн олорбута. Ойуун этэн испитин салҕаабыта:
Мантан тус илин, күн кылбайа тахсыытын диэки бардахха, эн ийэҥ удьуордара сырдык-маҥан хааннаах, эйэҥнэс эмиийдээх эмис тала кыргыттардаах улуу хоролор диэн бааллар. Кинилэртэн элбэх хаардар-самыырдар анараа өттүлэригэр эн аҕаҥ, Маҥан Мэкчэ обургу биир бэрт кыыстарын уоран-талаан кэлэн ойох оҥостуммута. Ол эн ийэҥ Мукуча этэ. Эн, бу ийэҕин батаҥҥын, хоролордуу үрүҥ субалааххын, үөскүлэҥ таһаалааххын.
Өрөгөчөй хоһуун онно да тугу да саҥарбатаҕа.
Ийэҥ аймахтара бэрт төрүт-уус дьоннор. Ол гынан баран кыыстарын тоҥ биистэргэ былдьаппыттарын сөбүлээбэккэ олорор буолуохтаахтар. Охсуһуу дьолуолаах аартыга төһө да тиксиһиннэрбитин иһин, эн ийэҥ урууларын кытта хаан таһаарсар, харба былдьаһар эрэ буолаайаҕын. Аҕаҥ оҥорбут буруйун көннөрсөрүҥ буоллар бу биһиги кыракый аймахха ордук буолуох этэ.
Ойуу Нэлэкэ тохтуу түспүтэ, сэксэйбит убаҕас бытыгын имэринэн ылбыта уонна эмиэ саҥаран барбыта.
Улуу хоролор анараа өттүлэригэр күүстээх саалаах күп омуктар олороллор. Онтон өссө илин бу эбэ устун уһуннахха бэрт дэлэй уулаах, кытыытыттан киирэн көрдөххө, сир-халлаан ыпсыһар киэҥ иэннээх Улуу Илин өрүскэ тиийиллэр. Улуу Илиҥҥи өрүһү өрө уһуннахха, саһыл курдук ньуолбар, саталлаах саха урааҥхайдарга тиийэҕин.
Өрөгөчөй ойуун ити тылларыгар кини диэки көрөн ылбыта.
Сахалар халыҥ, үгүс дьон. Кинилэр биһиги курдук көһө сылдьыбаттар, биир сиргэ олороллор уонна ураа муостааҕы иитэллэр, нэлим сиэллээҕи көрөллөр-харайаллар. Ураа муостаахтарын үүтэ-арыыта биһиги табабыт киэнинээҕэр быдан ордук, оттон нэлим сиэллээхтэрэ биһиги табабытынааҕар быдан күүстээх, быдан түргэн.
Эн аҕаҕын өмүтүннэрэн, сэрэппэккэ сиэбит тигиилээх сирэйдээх дьирикинэй омуктар тус арҕаа күн кылбайа киириитин, Күөл Сүүрүҥдэ диэки түстүлэр.
Өрөгөчөй аҕатын өлөрбүт омуктар ааттарын истэн, хаана дьэбидис гына түспүтэ. Ойуу Нэлэкэ онно кыһаммакка салгыы кэпсээбитэ.
Ол кинилэр улахан кутталлара суох. Хата, бу эбэ ыһыытыыр баһыгар олохтоох омуктар кутталлаахтар. Ол курдук, Анысханнаах Анаабыр өрүстэн маҥан таба түүтэ ахсааннаах майаат омуктар Өксүөннээх Өлөөҥҥө кэлэн олохсуйдулар. Кинилэр чугас ыаллыы олорор халыйар туман курдук халыҥ үгүс ахсааннаах тумат омуктары үтүрүйдүлэр. Эн кинилэртэн сэрэн, кинилэр аһынар диэни билбэт дьон. Майааттардыын хара тыаларыгар баппакка, онтон быгыалаан, үгүс бултаах-астаах үрэхтэргэ, күөллэргэ тахсыталаан эрэллэр үһү диэн истибитим.
Ойуун Өрөгөчөйү өтөрү көрбүтэ.
Бу алларааҥҥы устан мэндэйэ сытар эбэни өксөйөн тус арҕаа диэки түстэххэ, тоҕус хонук томточчу туолуутугар олус улахан күөлгэ тиийэҕин. Ол күөл кытыытыгар соҕурууттан көһөн кэлэн саталлаах саха урааҥхайдар олохсуйбуттара быданнаата. Ону баара бэрт соторутааҕыта, күн саҕахха саһыытын саҕана, үллэр туман курдук үгүс тумат омуктар кырган кэбистилэр. Үлтү кырбастаан, үөрэ сэмнэҕэ оҥорон, кырамталарын киллэрэн улуу күөлгэ куттулар. Онтон ол улахан күөл аата Кырамда диэн буолла.
Оҕонньор көмүскэтин түгэҕэр өһөн эрэр харахтарынан, туох диир эбит диэн чинчилиирдии, эдэр хоһууну көрөн кэбиспитэ. Өрөгөчөй онно да хаанын хамсаппатаҕа, сымара таастыы тыйыһырбыт иэдэстэригэр биир да тымыр ибир гынан көрбөтөҕө, олорбутун курдук олорбута.
Алдьархай аарыктаах аартыга арылыннаҕа, аны сабыллыбат.
Сөп, диэбитэ Өрөгөчөй хамсаабакка олорон чиҥ куолаһынан, уонна туох диигин?
Хааннаах айахтаах хара суор халаахтаатаҕына хаан тохтуо.
Ньырбачаан ити кэпсэтииттэн соччолоох тугу да өйдөөбөтөҕө. Ойуу Нэлэкэ дэбигис киһи өйдүүр гына кэпсээччитэ суох. Кини эмиэ, хоһуун-баһылык курдук, тылын иһитиннэрэр күүстээҕэ. Ойуун тоҥ биистэр төрүттэрин Кыырт Мохсоҕолу кытта ситимниирэ, Мохсоҕол удьуордарын бииргэ түмэрэ. Ойуун туох эмэ суолталаах сонуну ким-хайа иннинэ истэрэ уонна хоһуун-баһылыгы кытта хайаатар да сүбэлэһэрэ. Ол да түгэҥҥэ кини сүбэлии, сүбэлэһэ киирэн тахсыбыта.
Ити кэмтэн ыла убайа Ньырбачаантан букатын да кэриэтэ тэйбитэ, урукку курдук оонньуура-күлэрэ мэлийбитэ. Кини мэлдьитин дьэбин уоһуйа сылдьара, Ньырбачаан кэлэн уруккутунуу сыстаҥнаан бардаҕына, ыарахан илиитинэн төбөтүттэн имэрийэрэ уонна аргыый, булгуччулаахтык халбарыччы анньара. Ойуу Нэлэкэ киирэ сылдьыбытын кэнниттэн убайа тордоҕун иһигэр умуһах хастыбыта, онно тоҕус буур тириитин укпута.
Хара суор эмиэ халаахтаабытыгар Ньырбачаан, Ойуу Нэлэкэ тылын өйдөөн, куттана санаабыта уонна убайыттан көмүскэл эрэйэрдии, уһугуннараары тардыалаабыта. Убайа кини үрдүгэр ыарахан илиитин уурбута, онуоха Ньырбачаан, уоскуйбута буолан, нухарыйан барбыта.
Ньырбачаан түүлэ
Ойуу Нэлэкэлиин Ньырбачаан убайын кэнники кэпсэтиитэ маннык этэ.
Биирдэ эмиэ, куолуларынан, эр дьон ханна эрэ баран өр буолан кэлбиттэрэ. Бу сырыыга таба, тайах этиттэн ураты атын сүгэһэрдэрэ суоҕа. Ол киэһэ Ойуу Нэлэкэ эмиэ Ньырбачааннаахха киирбитэ. Кини сэҥийэтин маҥан сэксэгэр бытыга өрө тахсан иннигэр тоһуйбутуттан көрдөххө, бэрт дьоһуннаах кэпсэтиини кэпсэтэ анаан-минээн киирбит быһыылааҕа. Эр дьон эһэ даппыларга араан икки өттүгэр утарыта, атахтарын анныларыгар хомуйа тардан, олорбуттара. Ойуун, «чыырк» гына силлээн баран, кэпсэтиини ыраахтан саҕалаабыта.
Хотоку, эн аҕаҥ Мэкчэ хоһуун эр сүрэхтээх киһи этэ.
Ньырбачаан убайа Өрөгөчөй ойуун ити тылларыгар дьоһуннаахтык:
Оннук, диэбитэ.
Өбүгэ үгэһинэн кини өстөөхтөрүн өһүөннэһэр буолара. Өстөөхтөргө Маҥан Мэкчэ хааннаах илкээнини хаалларара.
Бу сырыыга Ньырбачаан убайа тугу да хардарбакка эрэ дьэбин уоһуйбута.
Эн, кини уола, бу Мохсоҕол уолаттарын түөрт уон тордохторун сытыы кылыһа Өрөгөчөй хоһуун, өһөхтөөх өйдөөх буолуохтаах этиҥ. Тоҕо эн өбүгэҥ үгэһин кэстиҥ, өстөөххүн Тураах Тарбаҕын ыытан кэбистиҥ?
Өрөгөчөй онуоха уоттаммыт харахтарынан Ойуу Нэлэкэни утары көрбүтэ уонна өйдөөрөй диэбиттии, бытааннык саас-сааһынан саҥарбыта:
Улуу кырдьаҕас, Нэлэкэ Ойуун, мин эһиги курдук уһун олоҕу олорботоҕум, эһиги курдук олох мындырын билбэтэҕим да иһин, мин туох диирбин болҕойон иһит! Олох, тыыннаах буолуу уонна өлөрсүү-өһөрсүү диэн иккиэн уун-утарылар, бука, кинилэр хаһан да биир буолуохтара суоҕа. Оттон, мин санаабар, бу сир үрдүгэр, күн анныгар үөскээбит, үүммүт айылҕа сиэринэн олоруохтаах, дьиҥнээх бэйэтин өлөр күнүгэр өлүөхтээх, хагдарыйар кэмигэр хагдарыйыахтаах. Ким да кинини кэмин иннинэ туура тардыа, суох оҥоруо суохтаах. Мин аҕам Маҥан Мэкчэ, улуу хоһуун, охсуһуу-өлөрсүү, былдьаһыы-талаһыы үктэллэнэн олорбут эбит буоллаҕына, онтон биһиги уурайыах тустаахпыт. Сир үрдэ киэҥ эбээт, кини булдаалда, аһа-үөлэ барыбытыгар тиийэр буолбат дуо? Тоҕо, туох иһин өлөрсөбүт-охсуһабыт? Тоҕо, туох иһин күнтэн сүтэрсэбит?
Ойуу Нэлэкэ Өрөгөчөй эппитин сөбүлүү да истибэтэҕэ, өйдүү да сатаабатаҕа.
Өрөгөчөй хоһуун, эн ити оҕо санааҥ этэр. Былыр-былыргыттан икки атахтаах баар буолуоҕуттан охсуһууөлөрсүү бу аан дойдуну тутан турар. Ким бастаан охсубут ол соргулаах, ким оҕустарбыт ол сордоох. Бу аан ийэ дойдута кыайбыт дьоло, кыайтарбыт соро. Саас-үйэ тухары оннук этэ, оннук даҕаны, оннук буола да туруо.
Суох, эн этэриҥ курдук буолбатах аан дойдуну охсуһуу туппатаҕа, тутуох да туһа суох. Кинини олох тутан турар. Олох диэн куруутун баара, баар да буолуо, оттон охсуһуу ол түгэн, быстах ааһар суол
Кыргыһыы-охсуһуу ааспат, кини мин киһи буолан ону-маны өйдүөхпүттэн баара, билигин да баар. Мин төрүөм да иннинэ охсуһуута суох олорботохтор эбит, өлбүтүм да кэннэ син биир өлөрсүөхтэрэ.
Ытык кырдьаҕас, ол оҥойор айаҕын ииттээри, тыыннаах буолаары соҕотоҕун бултуу-алтыы сылдьар, биһиэхэ туох да куһаҕаны оҥорботох тумат уолун Тураах Тарбаҕы күнтэн сүтэрэммит үтүө аакка тиийиэ этибит дуо? Соргубутугар соргу, дьолбутугар дьол эбиллиэн мин билбэтим.
Эн дьахтардыы аһыныгас санааҥ биһигини өлүүгэ эрэ тириэрдиэ, Тураах Тарбах тиийэн дьонугар этэн биэриэ, өлүүнү сирдээн аҕалыа.
Суох, оннук буолуо суоҕа. Туматтар даҕаны хараттан үрүҥү араарар буоллахтарына, кыргыһардааҕар эйэлээхтик олорор ордугун өйдүөхтэрэ.
Эн оҕо санааҥ атыттар уодаһыннарын кыайан өйдөөбөт: кырдьык инньэ гынар даҕаны буоллаххына, атыттар өйдүөхтэрэ үһү дуо? Албына буолуо диэхтэрэ, итэҕэйиэхтэрэ суоҕа.
Суох, ытык кырдьаҕас, эн этэриҥ курдук буолуо суоҕа.
Өрөгөчөй саҥатыгар ханнык да халбаҥнааһын иһиллибэтэҕиттэн Ойуу Нэлэкэ сааһыгар холооно суох чэпчэкитик ойон турбута уонна эмиэ:
Хара суор халаахтаатаҕына хаан тохтуо, диэн баран тахсыбыта.
Ойуун тахсыбытыгар Ньырбачаан убайыгар сыста түспүтэ.
Убаай, ити тоҕо кыыһырар Ойуу Нэлэкэ? диэн киниттэн ыйыппыта. Өрөгөчөй балтын кууһан ылан аттыгар олорпута уонна төбөтүттэн имэрийбитэ.
Ити бэйэтэ, диэбитэ кини, мичээрдээн кэбиспитэ, бадаҕа, куһаҕан сулуктаны сиэбит быһыылаах, кыһаллыма.
Ол эрээри убайын таба хараҕыныы көрсүө, киэҥ харахтара санаарҕаабыттыы Ньырбачааны үрдүнэн тугу эрэ ырааҕы, көстүбэти одуулаһаллара
Ньырбачаан убайын кууһан, улаҕатыгар сытан түүл түһээбитэ.
Үгүс да үгүс оонньуурдар: араас бэйэлээх табалар, тайахтар, саһыллар, куобахтар, кустар, хаастар бары тыыннаах курдук хамсыыллар, сүүрэллэр, көтөллөр. Ол гынан баран оҕолор оонньуохтарын сөп, дьиҥнээх кыыллартан кыралар этэ. Ньырбачаан олус диэн үөрэр. Кини таһыгар куруутун бииргэ оонньуур Үҥкээн кыыһа көрсүө, намыын Ниччи, Чымпа уола Богдуу уонна үгүс саҥалаах Сахсаа уола бөдөҥ төбөлөөх Ньөөкү бары чохчоһон тула олорон Өрөгөчөй оҥорор оонньуурдарын көрөллөрө. Өрөгөчөй үөрүйэх илиитигэр саха ууһа охсубут сытыы быһаҕа килбэҥниирэ: оонньуурдар оҥоһуллаат, түһэн сүүрбүтүнэн-көппүтүнэн бараллара. Ол аайы Ньырбачааннаах олус үөрэллэрэ: Ньөөкү бырдах сиир бөдөҥ, сыгынньах төбөтүн тарбана-тарбана Өрөгөчөй илиитин хас хамсааһынын көтүппэккэ, муннун өрө сыҥа-сыҥа одуулаһара, Ничча хас кыыл ойон түстэҕин аайы үөрэн кыракый чараас ытыстарын таһынара, оттон Богдуу буоллаҕына тутаары сыыһа-халты харбыыра.
Ийэлэрэ-аҕалара иккиэн баалларына ити кинилэр үгэстэрэ этэ: хаар уулуннар, эрэ ким да көрбөт сиригэр хонууга баран, Өрөгөчөй кистээн буорга көмө сылдьар һэлии муоһун хостоон ылан, араас оонньуурдары оҥорорун таптыыра. Оттон кинини батыһа сылдьар оҕолор тулалыы туран, ону көрөллөрө, бүтэрдэҕинэ ылан оонньууллара. Ньырбачаан убайа муостан арааһы быһан оҥорорун олус диэн сөбүлүүрэ кини муоһу уонна сытыы быһаҕы туттаҕына утуйарын да, аһыырын да умнара. Ол гынан баран ити дьарыгын туора дьонтон, ордук аҕатыттан, олус кистиирэ. Аҕата кини хоһуун буолуохтаах уола ол курдук солуута суохха күнүн-дьылын сүтэрэрин сөбүлээбэтэ эрэбил этэ.
Кыыллар кэннилэриттэн Ньырбачаан убайа хатыҥыркаан кыысчааны оҥорбута. Кини сип-синньигэс моонньун хаймыылыы түспүт уп-уһун, хап-хара баттаҕын үс сүүмэхтэрэ синньигэс биилигэр диэри намылыспыттар этэ. Ыйаастыгас харахтара, көп хаастара, сүһүөхтээх үрдүк мунна, чараас уостара кинини ис киирбэх, ол эрээри букатын туспа көрүҥнүүллэрэ. Ньырбачаан хаһан да, ханна да харахтаабатах оһуордаах-ойуулаах соннооҕо, эмиэ кинилэр тордохторугар кимиэхэ да суох иннинэнкэннинэн намылыспыт кылыгырас көмүс симэхтээҕэ, куорсуннаах хороҕор бэргэһэлээҕэ, ойуумандар этэрбэстээҕэ. Ньырбачаан бу дьикти, хаһан да көрбөтөх кыыһын хара маҥнайгыттан тас көрүҥүттэн олус диэн дьулайа, толло, ол эрээри сөбүлүү көрбүтэ.
Убайа ити кыыһы һэлии муоһуттан кэнники улаатан баран оҥорор буолбута. Биир сайын кини аҕатынаан уонна Чымпалыын бэрт уһуннук сүтэ сылдьыахтарыттан ыла, урукку курдук, оҕолору мунньан олорон оонньуура тохтообута. Убайа кистээн хоонньугар укта сылдьан, бэйэтиттэн араарбакка тугу эрэ бэркэ кичэйэн оҥорорун Ньырбачаан бэлиэтии көрбүтэ. Өрөгөчөй оҕолор көннөрү оонньуурдарын өр гыммакка түргэнник оҥороро. Ол гынан баран кини кэнники оонньууру уһуннук да уһуннук оҥорбута. Ньырбачаан тоҕо кистиирин муодарҕаан, убайа утуйа сыттаҕына хоонньуттан ылан тугу оҥорорун уоран көрбүтэ уонна олус диэн муодарҕаабыта. Тоҥ биистэр тордохторугар кини курдук, киниэхэ майгылыыр да кыыс суоҕа.
Кыыс убайын илиититтэн ыстанан тахсаат, үҥкүүлээбитинэн барбыта. Кыыс үҥкүүтэ эмиэ Ньырбачаан хаһан да истибэтэх да, көрбөтөх да үҥкүүтэ буолбута. Бу биллибэт кыысчаан хаҥас илиитигэр төгүрүк иһиттээҕэ. Ону уҥа илиитигэр баар кэдэгэр кыракый маһынан охсо-охсо ыллаабыта. Кыысчаан ырыатын Ньырбачаан кыайан өйдөөбөтөҕө. Кыысчаан өрүтэ эккирээн имиллэҥнээтэҕин аайы иннигэр-кэннигэр кыаһаанныы иилиммит симэхтэрэ араастаан ирбинньиктэнэ бэйэ-бэйэлэригэр охсуллан дьикти, хаһан да иһиллибэтэх кыыгынас тыас айаан иһин толорбута.
Биллибэт кыысчаан ыллаатаҕын, эккирэтээҕин аайы кыра бэйэтэ улам улаатан, саҥарар саҥата саталанан испитэ, симэхтэрин тыаһа кытаатан чыҥкынас буолбута. Оттон быыкайкаан төгүрүк иһитин тыаһа кимиэллэнэн, сири түгэҕинэн ньиргийбитэ.
Убайа Өрөгөчөй куруутун санаарҕаабыттыы көрбүт табалыы киэҥ хара харахтара уоттанан, кыыс хас хамсаныытын ааҕа өрө мыҥаан олороро. Оттон Ньырбачаан доҕотторо кыыс тойугуттан толлон Ничча Ньырбачааҥҥа сыстыбыта. Ньөөкү Богдууга чугаһаабыта.
Оҕолор оонньуурдара ханна эрэ эмискэ мэлис гынан хаалбыттара. Кинилэр оннуларыгар хантан кэлбиттэрэ биллибэт килбэчигэс тимир куйахтаах дьон кутулла түспүттэрэ уонна кыыһы тула туран үҥүүлэрин өрүтэ уунаҕалыы-уунаҕалыы өрө көтөҕүллүүлээхтик үҥкүүлээн барбыттара. Ньырбачаан кинилэр тойуктарын төһө да өйдөөбөтөр, бу өлөрсүүгэ аналлаах өһөгөй үҥкүүтүн эндэппэккэ билбитэ уонна куттанан уһуктан кэлбитэ.
Алакыы! Алакыы!
Ньырбачаан уһукта биэрбитэ, тордох иһэ ытыһы таһыйар ыас хараҥа этэ. Таһырдьа кимнээх эрэ үөр таба курдук сырсан тигинэһэллэрэ, өрүһүспүттүү тугу эрэ саҥаран ньамалаһаллара. Убайын харбыалаан көрбүтэ сыппыт оннугар суоҕа, тыаһыттан иһиттэҕинэ, тура охсубут.
Ити тугуй? Ньырбачаан куттаммыттыы сибигинэйэн убайыттан ыйыппыта.
Убайа Ньырбачаан эһэ даппытын кытта биирдэ түүрэ харбаан ылбыта, бобо кууһан туран сүүһүттэн сыллаабыта.
Өстөөхтөр кэллилэр, хамсаабакка да, айдаарбакка да саһан сыт, диэбитэ кыыс кулгааҕар уонна били тоҕус буур тириитин тэлгээн бэлэмнээбит умуһаҕар уган баран хаппыт тайах тириитинэн саба тарпыта. Онтон кэтит сытыы котокоонун лыҥкыр гына субуйа тардан ылаат, кыыртыы саҥарбытынан таһырдьа ыстаммыта.
Ол икки ардыгар тордохтор тастарыгар айдаан-куйдаан, тыас-уус сүрдэммитэ: дьон сырсан тигинэһэр атахтарын тыаһа, аҕылаһыы-ынчыктаһыы, дьахтар айманыыта, оҕо ытаһыыта айааны толорбута. Ол айдааны баһыйан, убайын Өрөгөчөй эрчимнээх саҥата иһиллэн ааһара:
Үҥкээн! Сахсаа! Чугуйумаҥ! Сэкинэ, Алымдьы! Манна миэхэ кэлиҥ! Дэбэҥдэ! Сиэн хааһыгар!
Убайын саҥата ханна иһиллэр да онно котокооннор тимиргэ охсуллан лыҥкыныыллара, дапсы лабыргыыра күүһүрэ түһэрэ.