Маисов Семен Семенович
Ийэм кэпсиир 4: роман
Кыайыы!!! Бу улуу өрөгөйгө тиийэр күммүт, син үүнэр күннээх эбит ээ!.. Кыайыы бу соҕотох тыл үлэҕэ-хамнаска, олоххо-дьаһахха урут туттулуннаҕа, саҥарылыннаҕа ахан ээ Ким эмит от үлэтигэр, күүлэйгэ бастаатаҕына кыайыы. Мас кэрдээччи сорук оҥостубут, былааннаммыт үлэтин хас эмэ бүк куоһаран эрдэ бүтэрдэҕинэ кыайыы. Ыһыахха тустан, атах оонньоон ким эмит кими эмит хоттоҕуна кыайыы Муҥха ийэтин толору балык кэллэҕинэ үөрүү-көтүү, эмиэ кыайыы Барыта кыайыы!.. Ол эрэн, бу айылаах, Аан Ийэ дойдубутун атыйахтаах уулуу аймаабыт, аана суох алдьархайы, иэнэ суох иэдээни аҕалбыт сэрии бүппүтүн өрөгөйө, мөлүйүөнүнэн дьон сырдык тыыннарын толук ууран туран, биэс үйэ кэриэтэ уһуннук, сындалҕаннаахтык ааспыт биэс сыл, бары биир ньыгыл күүс буолан өһөгөйдөөх өстөөҕү самнарбыт сүдү кыайыылара Улуу Кыайыы!.. Кыайыы диэн тылы урут иһиттибит эрэ, истибэтибит эрэ Ол эрэн, бу сандал саас сир ийэ дойдуну сирийэ көтөн, айгыр силик айылҕа барахсан силигилии тыллан ситэри симэнээри турар үтүөкэн күннэригэр этиллибит «кыайыы» диэн тыл дьикти кэрэ, ураты сонун, улуу өрөгөй тыла буолан иһиллибитэ Кыайыы!!! Киһи: «Ама кырдьык дуо?!» диэн чахчыта да итэҕэйиэ суоҕун курдуга
Кыайыы буолбутун аан бастаан бырабылыанньа дьоно истибиттэрэ. Суотчут Тыккыр Маарыйа, Өксөөн, биригэдьиирдэртэн күннээҕи үлэ биригэдьиирэ Намыынап Хабырыыл бааллара үһү Балаҕаччыга, кыайыы буолбутун истээт да, сэбиэт кэнсилээрийэтин үлэһитэ, сэрииттэн эрэмсэрэн эргиллибит, эдэр, сүүрбэччэлээх уол, Баһылаайап Бүөккэ сонно тута суос сатыы Айдаҥҥа кэлбит. Тоҕо аттамматаҕа эбитэ буолла. Тиэтэйбитин омунугар, тиритэн, даба ырбаахыта көхсүгэр сыстан туома ыгыллар буолуор диэри илийбит Бэйэтэ да кыайыы үрдүк өрөгөйүн айхаллаабыттыы, сааскы күн сууйбукка дылы кыркаҕа да суох ып-ыраас халлаантан чэмэличчи тыган сирилэтэн түһэн сүрдээҕэ Тиит мас сир уутун тото иһэн, өйдөөн көрдөххө, хайыы-сахха күөх мутукча төбөтө сэмээр быган эрэрэ, сир ийэ барахсан уһун уутун кэнниттэн уһуктан, сэгэччи сэргэхсийбит, сонурҕаабыт сып-сырдык кэрэ сэбэрэтинэн тулатын сэргэхтик көрүөлэнэн, кини эмиэ кыайыы күнэ үүммүтүттэн сүргэтэ сүүдүйэ көтөҕүллэн үөрэн-көтөн, өндөс гынан өрө чөрөйбүккэ дылыта Кыайыы буолар сааһа, үтүө кэм кэлэрин кэрэһилээбиттии, эмиэ эрдэлээн кэлбитэ
Өксөөн, Баһылаайап Бүөккэттэн сонуну истээт да, аан бастаан ийэтигэр, биһиэхэ кэпсии охсоору дьиэ халҕанын эрчимнээхтик тэлэйэ тардан көтөн түспүтэ
Дьоммут түөрэ бары үлэлэригэр, эбэм биһикки сылгыһыттар аттарыгар түү сөрүө тигэ олорбуппут. Оҕолор баччаҕа балаҕан иһигэр бүгүөхтэрэ баара дуо, үгэстэринэн ханна эрэ элэс гыммыттар этэ.
Дьэ ийээ, кэтэһиилээх кэтэһиибит кэлэр кэмэ, күүтүүлээх күүтүүбүт үүнэр күнэ баар эбит Кыайыы буолбут!.. Сибилигин Балаҕаччыттан Баһылаайап Бүөтүр уол кэлэн эттэ Араадьыйанан бүтүн дойду үрдүнэн биллэрбиттэр Лэбитээн субу-субу, үрүт-үөһэ биллэрэр үһү
Ким диигиний тоом? эбэм долгуйан, сэлии муоһа кырабыайкатынан баттаҕын кэтэҕин диэки ньалҕаарыччы тарааммахтыыр.
Лэбитээн!.. Лэбитээн!..
Били, сэрии сонуннарын куруук араадьыйанан кэпсиир киһи, мин эбэбэр быһаара охсобун.
Эмээхсин үрүт-үөһэ, сэмээр, симиктик:
Дьэ бэрт эбит доҕоттор Дьэ бэрт эбит Бу үөрүүнү диэмэхтиир.
Төһө да эрдэттэн биллибитин иһин, күүппүт, кэтэспит дьон санаатыгар кэмниэ-кэнэҕэс, хомнуо-хойут кыайыы үүммүт күнэ, иһиллибит түгэнэ ураты долгутуулааҕа Тылынан сатаан этиллибэт дьикти иэйии сүүрээнэ эккэр-хааҥҥар халыйа устан минньигэстик дьырылаан киирэргэ дылыта Эмиэ да киһи ытыах, эмиэ да киһи үөрүөх дьикти туруга саба кууһан кэлэрэ Ол тоҕотун киһи биир тылынан хайдах да кыайан силигин ситэрэн син биир кэпсиэ суох этэ
Эбэм биһикки итиччэ сонуну истэн баран сөрүө тигэ олоруохпут баара дуо, сээкэйбитин чөкө бэрийэн кээһэн баран, тугу гыныахпытын булбакка дьиэ иһигэр төттөрү-таары тэпсэҥэлэстибит Бу кэмҥэ тастан Мытыйыс Маарыйата бэрт чэпчэкитик дугунан көтөн түстэ, кини кэнниттэн даҕаспытынан, Маҥан Халдьаайы хотонугар тарбыйах хааччаҕа оҥоро барбыт Кыра Баһылай киирдэ
Өксөөн манна эбит!.. Иһиттэххит дии!.. Кыайыы буолбут!.. Мытыйыс Маарыйата үөрбүтэ диибин диэн сүрдээх.
Истэн истэн тоом, субу Өксөөнтөн эбэм ис киирбэхтик мичээрдии-мичээрдии кэм да кырабыайкатынан баттаҕын көннөстөр.
Эн кимтэн иһиттиҥ? дьүөгэбиттэн ыйытабын.
Намыынап Хабырыылтан Борускуоҕа киирэн аастым Борускуо истээт да сонунун кэпсии Торооско сүүрдэ Маарыйа таска үлэлии сылдьан утаппыт ахан быһыылаах, остуолга турар түбэһиэх тимир куруусканы эһэ охсон ылан, ыаҕастаах умдаантан сомсон иҥсэлээхтик ыйырбахтыыр
Кыра Баһылай кыайыы сураҕын истэн кэмэ суох үөрбүтэ дьүһүнүгэр көстөр, ол эрэн тугу да элбэҕи саҥарбат, ибис-инчэҕэй буолбут өрбөх үтүлүгүн оһох ойоҕоһугар кирээдэҕэ куурда ыйыы-ыйыы:
Хотон далыгар хаптаһын суора туран кыргыттар сүүрэкэлэспиттэрин ыраахтан көрөн, туох ааттаах буоллулар диибин ээ. Дьиктиргээммин хаптаһыммын ситэри суорбакка кэллим, диир.
Оттон кыайыы буолбутун хантан, кимтэн иһиттиҥ? Маарыйа куруускалаах уутун эмискэ биир тыынынан иһэн тыын быһаҕаһа тыына-тыына Баһылайтан токкоолоһор.
Субу Эйигиттэн
Миигиттэн?!. Оттон оччоҕо тоҕо үөрбэккин?!. Маарыйа кыра оҕо курдук ытыһын охсунан баран күлэн чачыгырыыр.
Тыый, үөрбэккэ Биһиги, сорох дьон улаханнык үөрдэхпитинэ, туора киһи көрүүтүгэр сөҥ түспүккэ дылы буолааччыбыт. Көр, оннук үөрүү диэн эмиэ баар куолута, үөрүү да араастаах, Баһылай хас биирдии тылын чуолкайдык, лоп бааччы саҥарар, ити кини ордук оттомурдаҕына, долгуйдаҕына буолар быһыыта, итини баҕас дьэ мин билэбин
Хайыыбытый?.. Бачча үөрүүлээх, өрөгөй күҥҥэ эттэ ыргыччы буһаран миинниэххэ, диир эбэм. Эти биирдэ эмит, дьоро киэһэҕэ эрэ сиибит, булууспут баччаҕа тоҥ, Кыра Баһылайдаах тоҥокко бултаабыт тайахтарын холун кытта, Ньукуолаҕа сиэхпит диэн уура сыппыт, бу күһүн идэһэлэммит тыһаҕаспыт төбөтө баар. Балыгы булууска буолбакка, туспа, дьара уҥучахха ууруна сытабыт.
Тыый, туох баарбытынан-суохпутунан буоллаҕа. Эти мин булуустан таһаарыам, төбөнү хайыыбыный? Кыра Баһылай ийэтиттэн ыйытар.
Төбө хааллын, Ньукуолаҕа сиэхпит
Бээ эрэ Бу курдук Бу курдук гыныллыыһы Өксөөн тугу эрэ толкуйдаан тура түһэр. Ас өттүнэн ыллахха Ыскылааттан, холкуоспут дьонугар ас түҥэтиэххэ Эт, бурдук, арыы оҕото
Ол сатанар дуо?.. эбээ кыыһыттан ыйыппыттыы көрөр.
Өксөөн сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх:
Сатаннын-сатамматын бу айылаах улуу, үөрүүлээх күн. Кыайыы күнэ күн аайы үүммэт Бээ эрэ, оҕолор, мин барыыһыкпын, били дьон туох-туох дьаһал ылан эрэллэрэ буолла Түмсэн мунньахтыырбыт чуолкай. Мин барыым диэт Өскөөн тэп гынан хаалла
Эдьиийим аах холкуостаахтары, Айдаҥ дьонун түөрэтин түмэн миитин тэрийэр буоллулар. Бырабылыанньаҕа сурук үлэтэ тохтоото. Сурук эрэ үлэтэ буолуо дуо, түбүктээх эрэ түөрэтэ үлэлэрин үмүрүтэ охсоот бары кулуупка тиэтэйдилэр. Кэпсэтэр кэпсэтиилэрэ эрэ барыта кыайыы туһунан. Сүүрүү-көтүү, сүпсүлгэн. Дьон сүргэтэ көтөҕүллүбүтэ сүрдээх
Кулууп дьиэҕэ балачча элбэх киһи мустубут эрээри «бары түмүстэхпитинэ биирдэ мунньахтыаххайыҥ» диэн, чугас эргин үлэҕэ сылдьар дьону барыларын түмээри, оҕолору сүүртүлэр-көтүттүлэр. Дьиҥинэн икки-үс хонугунан ыһыы үлэтин мунньаҕа буолуохтааҕа
Дьыксаах Апанаас атынан Уолбут дьонугар көтүттэ. Өксөөн миигин Быркылаах икки Кыдыбыл икки ыккардыларыгар бүтэй маһа кэрдэ сылдьар Улахан Баһылайдааҕы аҕалтыы оҕус диэн соруйда
Бырабылыанньаҕа уонна кулуупка мустубут Маҕан Халдьаайы хотонун ыанньыксыттара: «Бээ, Кыдыбылтан, Уолбуттан дьоммут кэлиэхтэригэр диэри үлэбитин бүтэрэ охсуохха» диэн хотонноругар ойдулар
Мин, эдьиийим соругар куруук миинэр да, көлүнэр да аппынан Үргэлинэн Кыдыбыл бэтэрээ өттүгэр баар Тоҥус Хоммут толооно диэн Улахан Баһылайдаах бүтэй маһа кэрдэр сирдэригэр бэрт кудуххайдык айаннаттым Атым төһө да сааһырдар, хоноһутан түһэн, хааман-сиимэн чырбалдьыйан, киһи көлөлөөхпүн диир сылгыта. Хайа да диэки салайбытыҥ иһин, ис хааныттан сүрэхтээх-бэлэстээх сүөһү, айана ахсым. Сорох ат хаһаатыгар, далыгар эрэ чугаһаатаҕына, төннөрүгэр эрэ хаамыытын эбэр, түргэтиир үгэстээх. Үргэл оннук буолбатах, аны сымнаҕаһа сүрдээх, ол да иһин Өксөөн миэхэ мииннэрэн эрдэҕэ, дэлэҕэ да быһыыта куһаҕан, айаас аты туттарар үһүө. Биирдэ дьириммин тардан холуммун чиҥэппэккэ ыҥыырбын атым өрөҕөтүгэр эргитэ сылдьыбытым. Миҥэм сиргэнэн дьэ мөҕөр эбит дии санаабытым Үргэл, хата, бэрт холкута, ыҥыырын өрөҕөтүгэр иилиммитинэн чигди суолга сыарҕаттан сыыйыллан хаалбыт оту итигэстээн сиэн сымыһаҕын хамсатан ибигирэтэн барбыта. Төргүүгэ иилиллибит куул соһулларыгар, көнтөс быата атаҕар иилиллибитигэр да отой кыһаммата. Атын, сиргэмтэх ат эбитэ буоллар туома орулуу-орулуу мөҕүөх, сүгүллэхтэниэх этэ: холунун быһыта тэбиэлээн, ыҥыырын ыһан баран биирдэ тохтуохтааҕа. Устунан сыыстарыан да сөп. Хас биирдии сылгы быһыыта киһи майгытын курдук тус-туспа, араас. Холуммун төлөрүтэн, ыҥыырбын оннун-туойун булларан хат ыҥыырдаан баран, туох да буолбатаҕын курдук, миҥэбин миинэн айанната турбутум Үргэл бааллыбакка, тот да сылдьар кэмигэр сыбыдахтыы кытта мииннэрэн кэбиһэр. Иҥэһэтэ суоҕар, дырайан уҥуоҕа үрдүгүн иһин, туохтан эмит салҕанан тэбинэн маҥнай сиһигэр быардыы түһэбин, онтон дьэ миинэн оннубун булабын Үнүр, Өксөөнү кытта иккиэн аппыт туйаҕа уһаабытын «туйах кырыйарынан» сарбыйан биэрбиппит, туох да быата-туһаҕа суох. Мин ат такыппыт атаҕын туппутум, Өксөөн кырыйан лыһыргатан кэбиспитэ. Сылгы туйаҕа наһаа уһаатаҕына усталыы тостон этигэр тиийиэн сөп, оччоҕо атаҕа суох буолар. Аны наһаа уһаабыт туйахтаах ат, туйаҕын төбөтүн силискэ-мутукка, окко-маска саайан бүдүрүйүмтүө буолар. Туруору туйаҕа суох сүөһү тирэҕэ суох буолан, ити халтарыйан, бу халтарыйан бэйэтэ да эрэйдэнэр. Анна муус килиэ үрэҕи кэстэрэн истэххэ халты тэбинэн суулунна да уула сытыйдаҕыҥ ол
Айдаҥ Быркылаахха түһэр үрэҕин күргэтин лүһүгүрэччи хаамтаран тахсаат, сылгы хаһыытын устун уу-хаар булкаастаах, дулҕа быыстаах сиринэн сиэллэрэн истэхпинэ, бэрт чугастан, тыһылаах атыыр көҕөн көтөн тилигирэһэн тахсан, тэйэ көтүөх курдук гынан иһэн, «ээ, бу саата суох оҕоттон тугун тэһииркээн» диэбиттии, сааскы дьэрэкээн өҥнөрүнэн киэн туттубуттуу, төттөрү иэҕиллэн, отой субу ойоҕоспунан кэлэн кынаттарын тыаһа салгыны хайытан, атын аҕайдык куһугурайан аастылар. «Һуу!..» диэт иҥэһэбиттэн тэбинэн өндөс гынаат илиибин сарас гыммыппар кыһаллыбатылар. Атыыр көҕөн токутар кутуругунуу тэрэччи эриллэн тахсыбыт кутуругун кыптыыйын араастаан хамсата-хамсата уҥа-хаҥас иҥнэйбэхтиир, тыһытыгар эйэргээн холустук хойуостаҥнаан ылар
Кустар соччо ырааппакка, тайааран тиийэн, оол курдук кур лаҥхалаах, эмиэ да ала-тала боруу от булкаастаах үрдүк дулҕалар быыстарыгар тахсыбыт садырым ууга түстүлэр
Аҕыйах хонуктан бэттэх хомурах куһа эмискэ билиннэ. Бытаахтаан айаннаан эрэр. Кыра Баһылай икки көҕөнү кытары биир чөркөөкүнү бултаабытын, сааскы бастакы кус барахсаны сыа-сым курдук тутан мииннээн сиэбиппит.
Айаннатан истэхпинэ субу-субу, онно-манна чалым-чулум тахсыбыт үрэх садырым ууларыттан, биирдиилээн кустар мэнээк көттүлэр. Уһун кыһыны быһа тыал дьапталҕалыы типпит, соторутааҥҥа диэри киһи уйдара сылдьыбыт үрэх иһинээҕи халыҥ хомурах хаар, кэлэн иһэргэ бэринэн, хайа муҥун дьэ ууллан, күүһүн ылларан эрэр. Көҥүс соҕуруу эҥэринээҕи сирэйин анныгар күлүккэ сытар эрэ хаар туртайар. Үрэх иһинэн хаамтардахха уймалас, өйдөөн, сыныйан көрдөххө сиҥэ уута бэрт кыратык, сэмээр устар эбит, уутун хамсаппыт. Итинник буоллар эрэ бэрт сотору, аҕыйах хонугунан үрэх уута күүһүн-уоҕун ылан дириҥии охсор, уһун остоох курумуунан да кэһэн туораабаккын, ханан эмит оломун буллаххына эбэтэр синньээн чүөмпэтийэр сиринэн далаһа эрэ оҥоһуннаххына сатанар.
Үрэх кытыытыгар, «биллибэтэрбин-көстүбэтэрбин ханнык» диэн, кур сэтиэнэх быыһыгар саһан, төбөтүн өрө көтөҕөн кирийэн олорбут аҥыр көтөр субу ыннаран кэлбиппэр, «сиэри гыннылар» дии санаатаҕа, бүкпүт сириттэн өгдөс гына тэбинэн кээһээт көтөн күпсүҥнээтэ, кынаттарын сатамньыта суох салаҥнык даллаҥхайдатан, били, омос көрүүгэ уһун аҕай моонньун сааппыт киһилии ньыкытан, үрэҕи бата Кыдыбыл эбэ диэки көтө турда
Баарыын сарсыарда барбыт мас кэрдээччилэр этэрбэстэрин суола, түүн тоҥорбут ыллык суол бадарааныгар онно-манна көстөр
Сылгы чыычаахтара кынаттарын тырып-тырып илигирэтэн өрө өгдөс гына-гына аттаах киһини тула-мала көтөллөр, үрүт-үөһэ «чырып-чырып-чырып» саҥарсаллар, иннибэр, мас-от сыбыдах лабааларыгар түһэ-түһэ уһун кутуруктарын тэйбэҥнэтэллэр. Чыычаахтары көрөн, биһиги оҕолор бүтэй сиэрдийэтин устун бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан хаамса-хаамса ыйааһыммытын балыттаран охтоору илиилэрбитинэн салгыҥҥа далбаатанан дьирээлэһэрбитин саныыбын. Туох барыта киһи олоҕун түгэннэригэр ханыыланан, дьүөрэлэһэн көстөр
Кэриигэ чаччыгыныардар саҥалара биир кэм «чардырҕаан» олорор. Хайа эрэ сайыҥҥы чыычаах тыа быыһыгар, наһаа үчүгэйдик «чии-йии-чуу-йуу-йуу-ууп чии-йии-чуу-йуу-йуу-ууп» диирэ иһиллэр. «Ити ханна олорон саҥарарый» диэн көрө сатыыбын да көстүбэт. Чыычаах ырыата үчүгэйкээнэ бэрдин иһин атым тэһиинин тардан тохтуу-тохтуу иһиллиибин Бэрт чугас саҥарар курдук эрээри ойуур маһа-ото хойуута бэрдиттэн син биир көстүбэт
Сааскы, субу тыллаары сэгэйбит тыа салгына эчи чэбдигин, санаам көнньүөрэн өрө эгдэс гынан, сүүйэн ылбыттыы сөрүүн салгыны көбдөҕүм муҥунан тото эҕирийэбин Үтүө да күннэр Кэрэ да түгэннэр Били, этэргэ дылы «бэл санаарҕаабыт санаата сылаанньыйар, бэл ыалдьыбыт ыарыыта аматыйар, бэл түктэри кэмэлдьилээх сигилитэ көнөр, майгыта тупсар» үтүө күннэрэ үүнэн тураллар. Туох барыта биллибэт дьиктини кэтэһэн өрө чөрөйөн өндөйбүккэ, ким барыта субу кэлиэхтээх туох эрэ кэрэни күүтэн тыаһы иһиллээбиттии сэргэхсийбиккэ дылы
Төбөтүгэр хара өҥнөөх көҕүллээх, түөһэ эбирдээх хонуу күөрэгэйэ кэлбитэ балачча өр буолла. Хонуу күөрэгэйэ, саҥа кэлбит от күөҕэ өҥнөөх түөстээх тиит күөрэгэйин кытта сэргэстэһэ олороннор, «хайабыт ордук чөллөркөй куоластаах эбитий» диэбиттии, биир кэм, туох да тохтоло суох «дьурулаһаллар, дьирилэһэллэр»
Быркылаах эбэни харса суох хаба ортотунан сиэллэрэн таҕыстым. Муус үрдүнэн халыйбыт хаар булкаастаах сиҥэ уута ат эрчимнээхтик хаһыйбахтаан хаамар кырыылаах туйаҕын анныттан тулабар сандаара ыһыллар. Сирэйбэр тымныы таммахтар бырдаҥалыыллар. Уҥуоргу аартыкка тиийэн эрдэхпинэ кусчут кыырт адаҕа саҕа собо балыгы суо баҕыыр тыҥырахтарынан кытаахтаабытынан Аллараа Уолбут туһаайыытынан көтө турда. «Итиччэ улахан собону, ырбыы тахса илигинэ хантан туппута буолуой» диэн дьиктиргии санаатым
Бу иһэн көртүм, Абаҕара күөлүн диэки хойуу буруо, күп-күөх, үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө ытыллан таҕыста Ити хайалара эрэ өрт өртүүрүн тута биллим Баччаҕа, хаар өссө да ситэ уулла, суолла илигинэ, тутуу былдьаһан, өрт өртүүр уотаҕата. Буруо эмиэ да харааран кэлэр, эмиэ да үп-үрүҥүнэн бөлөнөхтөнөр, тыала суох күн туран туора халыйан барбакка, биир сиргэ өрө ытылла оонньуур.