Аартык кырдалын өрө сүүрдэн тахсан баран, аҥаар этэрбэһим быата холкутаабытын чиҥэтээри, таарыччы холуммун тардан биэрээри миҥэбиттэн түстүм. Онно өйдөөн көртүм, суол икки өттүгэр хайыы-сахха эрдэлээн быкпыт ньургуһуннар бытыгыраан тураллар Чэчиктэрэ атыа өссө да ыраах, саҥа болчуохтаммыттар Туура тардыбакка эрэ тобуктаан олорон үнүгэстэргэ муннубун даҕайтым ураты кэрэ сыттаахтар, санаабар сааскы сэгэйэ тыллан эрэр айылҕа барахсан бары бастыҥ, талба сүмэһинин сыта барыта ньургуһуннарга холбоспукка дылы «Аата үчүгэйии-ин, тоҕо да аһара астыгай» олуһун диэн манньыйбыт ис санаабын аны дорҕоон гынан таспар таһаарабын
Кырдал саалынан хаамтара түһэн баран, эмиэ үрэҕи кыйа барар ыллыкпар киирдим. Атым си-дьүгээр испэт, тур-тар тардан сэтиэнэхтээн сиир, арыы-арыы суп-суугунас көмүрүөлээх сиргэ кэллэҕинэ, хаары хабыалаан курдурҕатан утаҕын ханнарар. Хата кини аһыы, уулуу иһэр.
Сотору үрэҕим кэҥээн, хаппыт үөттэрдээх киэҥ баҕарахха кэллим, баччаҕа, күһүҥҥү добдурҕаҕа курдук хайа таптаабыт сиргинэн сылдьаҕын, онон сырыы-айан судургу
Сороҕор үрэх уҥуоргу өттүгэр сүүрдэн тахсабын, ардыгар бэтэрээ эҥээринэн сиэллэрэбин
Ыраахтан көртүм, баҕарах ордук кэтириир сиригэр улахан уу тахсыбыта килэйэр, онон-манан оҥолох-чоҥолох биирдиилээн садырым да уулар бааллар. Баҕарах иһэ түөрэтэ боруу от. Сайын сиэллээх оту охсон кыра боскуйа оҕотун тыа саҕатыгар кэбиспиттэрин, былыр үйэҕэ тиэйбиттэр, күрүө үрэх диэки эҥэринээҕи үөһээҥҥи икки маһын күрүөһүт сылгы тосту көтөн киирбит быһыылаах, булгу барбыттар.
Баҕарахха, ити айылаах килэйбит-халыйбыт ууга хайаан да кус баара чуолкай дии санаан, аппын хаара ууллан хараарбыт кырыс сиринэн тыаһа суох хаамтарабын, тула-мала сэргэхтик, сирийэн көрүөлэнэбин Сэрэйбит сэрэх, оол курдук, дулҕа быыһыттан икки улун устан таҕыстылар. Тэйиччиттэн көрдөххө бүтүннүү мап-маҥан курдуктар Тыһыта атыырынааҕар кыра. Киһи иһэрин көрө, сэрэйэ иликтэр быһыылаах, анна ньамахтаах дьара ууга умсан эмэһэлэрэ күөрэҥнии-күөрэҥнии аһаан өйө-төйө суохтар. Улуннар бэтэрээ өттүлэригэр дулҕа үөһэ атыыр мороду дьэрэкээннэнэн олорор, тыһыта көстүбэт «Кини бэйэлээх буолан баран тоҕо саҥата суох таалла» дии санааппын кытта, ону эрэ күүтэн олорбуттуу, дьэ кутан-симэн барбат дуо Биир кэм үрүт-үөһэ «урут да урут, урут да урут». Аны атыыр чөркөөкү ханна эрэ, сэтиэнэх быыһыгар тохтоло суох «чурус-чурус-чурус» диэмэхтээтэ Кустар бэйэ-бэйэлэрин саҥаларын суолтатын билсэллэр быһыылаах, улуннар аһыылларын тохтотон, моонньуларын өрө күөкэтэн тэһииркээбиттии тутуннулар, хайа диэки хайысхаланыахтарын билбэтэхтии, биир сиргэ, төттөрү-таары устумахтаатылар, онтон өгдөс гынаат эмискэ көтөн тилигирэстилэр Бэрт чугастан, от быыһыттан чөркөөкүлэр өрө ыһыллан турдулар Улуннар үрэх уҥуоргу тыатын үрдүнэн тэлибирэһэн, тыа нөҥүө баар эбэҕэ тахсыах курдук гынан иһэн төттөрү иэҕиллэн, баҕараҕы син тэйиччиннэн эргийэн баран намтаан, отой үрэх иһинэн кэлэн, миигин ойоҕолуу көтөн, субу аттыбынан куһугураһан аастылар. Атыыр улун төбөтө уонна моонньун сороҕо кип-килэбэчигэс хараҥатыҥы күөх өҥнөөх, тумса, атахтара кыһыл, уоннааҕыта барыта мап-маҥан. Иккиэн кэтэхтэригэр, умсаах кус курдук сытыы көҕүллээхтэр Сиртэн-буортан тэйбиккэ дылы тэһиитик туттубут улуннар дьэрэкээннэнэн түһэн көрөргө кэрэлэрэ сүрдээх Аны ньалыар ууттан утуу-субуу көҕөттөр көтүтэлээтилэр. Тэһии көтөрдөр сүнньүлэрэ көнө буолан биэрдэ, үрэҕи бата бара турдулар
Баҕарах ортотунан үтэн киирбит үрдүк хордоҕой тумуһаҕы эргийэ көтөөппүн кытта, сылгы хаһыытыгар тахсыбыт, чыыкыр боруу отунан саба үүммүт кэҥэс көлүйэ нэлэс гына түстэ Хаһан тыас хомуммуттара эбитэ буолла, оол курдук тыһылаах атыыр моонньоҕоттор үрэҕи кыйа көтөн хата ырааппыттар, кэннилэриттэн икки чөркөй уҥа-хаҥас иҥнэх гына-гына саппай уобустулар.
Үрэх баҕарах иһинээҕи дулҕалара үрдүктэрэ сүрдээх, сорох сиринэн аттаах киһини ыраахтан көрдөххө төбөтө эрэ лэкээриҥниирэ чуолкай. Мин иҥэһэҕэ атаҕым төбөтүнэн үктэнэн өндөс гына-гына холлороон курдук хотоол сиринэн өрө дьэндэспит дулҕалар быыстарынан хаамтара-хаамтара кустары көрө иһэн, хахха сирим бүтэн, эмискэ ыраас көрдүгэҥҥэ киирэн кэллим Дьэ доҕоор!.. Соһуйан-өмүрэн ахан, отой субу иннибиттэн хоҥор хаастар салаҥ улахан кынаттарын сабдых-сабдых сапсынан көтөн таҕыстылар Бэһиэлэр Эмискэ өрө мэҥитэн киирбит аттаах киһиттэн соһуйбут омуннарыгар хойууннан-убаҕаһынан саахтаан ыһылыннаран кээһэ-кээһэ үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө харбыаластылар Көрдөххө бэрт мөдөөн курдуктар эрээри, сир ылаллара сүрдээх эбит. Аҕыйахта сапсынаат да, отой тэйэ оҕустулар. Маҥнай булумахтаһа көппүт бэйэлэрэ, уоскуйан, оннуларын булунан, бэһиэн эриэ дэхситик сэлэлээн сис тыаны үрдүнэн көтөн уста турдулар. Хаастары, хараҕым далыттан сүтүөхтэригэр диэри батыһа көрө истим Сүргэни көтөҕөр, хараҕы толорор астык көтөрдөр, эчи улаханнарын, хомурах хоҥордоро барахсаттар
Өрт буруота маҥнай утаа биир сиринэн эрэ бургучуйбут бэйэтэ, сотору атын туһаайыынан эмиэ, хас да сиринэн саҥа хойуу буруолар өрө ытыллан таҕыстылар
Дөрүн-дөрүн, кыра сиккиэр тыал үрэн сирилэтэн ылар, ол аайы үрэҕи кыйа өнөрдөөн үүммүт былырыыҥҥы кур от долгулдьуйа хамсыыр; хаһырыа, хотоол сир уулара эриэ дэхси итир эрэһэ долгуннарынан ирбинньиктэнэ оонньууллар.
Субу-субу үрэх эниэтин куодалыы хаһан эмти хорон түспүт көҥүс күүгэннээх уута курулуу ытылла сытар сирдэрэ кэлэллэр. Кырдалтан суккуллар, күүһүн саҥа ылан эрэр сүүрүк уута араас хатырыгы-итириги, кыра оту-маһы үтэн, үтүрүйэн аҕала-аҕала үрэх иһигэр көппөччү мунньубут. Күүгэннирэ күрүлгэннэнэр курулуур-харылыыр, бурулҕаннаах сүүрүктэр аттыларынан аастахха сөп-сөрүүн нүөл сир никсигин сыта ураты минньигэстик муннубар саба охсор. Биир оннук күрүлгэҥҥэ тохтоон, аппыттан түһэн, бастыҥалыы бааммыт сиидэс былааппын устан сирэйбин сууннум. Сүүрүгү туора сууллубут хаппыт үөккэ тыа диэкиттэн устан кэлбит от-мас иҥнэ-иҥнэ халбарыс, эргичис гынаат аһары көтө-көтө үрэх иһигэр кутулларын көрөн харгыс буолбут хаппыт үөтү туора соһон ыраастаан биэрдим
Тоҥус Хоммут толоонугар чугаһаан иһэн дьон кэпсэтэн ньамалаһар саҥаларын ыраахтан иһиттим, мас кэрдээччилэр сүгэлэрин тыаһа табыргыыр. Туох эрэ көрдөөҕү кэпсэтэллэр быһыылаах, хайалара эрэ күлэн күһүгүрүүр.
Кэрдибит бүтэйдэрин маһын чөмөх-чөмөх мунньубуттар. Биир оннук чөмөх үөһэ илдьэ кэлбит өйүөлэрин ботуоҥкалара, халаабыстара сыталлар. Оллоон ыксатыгар турар үөккэ субуйааҥкы саа таҥнары ыйаммыт, ону сэргэ халтаҥ сон кэтэҕэр, күн уотуттан саһыаран, икки көҕөнү моойдоруттан үөт ачааҕар кыбыппыттар.
Оол курдук, тыа быыһыгар, арыый бэттэх сылдьааччылара Бычыгыр Баһылай миигин таба көрөн:
Хайа, ол хайаларай? диэн саҥа аллайара иһилиннэ.
Аттаах киһи чуо кинилэри туһаайан мээнэҕэ кэлбэтэҕин билэн мас кэрдээччилэр үлэлэрин тохтоттулар. Мин биир кэм мичээрдии-мичээрдии утары иһэр дьону: Улахан Баһылайы, Бычыгыр Дьөгүөрү, Мичээр Баһылайы, Мордьоһун Өлөксөйү, Халҕарыыны барыларын биир-биир тургуппуттуу одуулаһабын
Аана кэлбит Улахан Баһылай бэрт симиктик саҥарар.
Сааскы күн уота килэриччи сиэн сирэйэ мэктиэтигэр килэрийэ хараарбыт Халҕарыын обургу бэркэ дьиктиргээбиттии көрөн-истэн чэрэҥэлиир. Уол чугаһаан иһэн эмискэ тохтуу биэрээт, эргэ хортууһун куондарыттан тутан кэтэҕэр илдьэн көннөрө-көннөрө:
Аана сирэйиттэн-хараҕыттан көрдөххө, сонун үтүө быһыылаах, диэн тойоннуур.
Хайа тоом, туох сорук?.. Мордьоһун оҕонньор кулун үтүлүктэрин, төбөлөрө тэҥнэнэн чөмөхтүү мунньуллубут сымалалаах үөл сиэрдийэлэр үөһэ көннөрөн, оннуларын булларан чөкө ууран баран, ол үөһэ олороолоро ыйытар, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт көлөһүнүн өҥө көстүбэт буола киртийбит сачыын былаатынан соттор.
Тоҥус Хоммут толоонугар бүтэй маһа кэрдээччилэр, үлүһүйэн үлэлээбиттэрэ хас да хонно: сарсыарда таҥара сырдыаҕыттан, бэрт эрдэттэн, уһун күнү быһа тура тэбэн сылдьаллар. Киэһэ отой хойут бүтэллэр. Киэһэ да диэн буолуо дуо, Улахан Баһылай бэҕэһээ күн киирэн ырааппытын кэннэ хараҥаҕа харбыалаһан кэлтэ. Мас кэрдэр да сирдэрэ тэйиччи.
Өксөөн ыытта мин сонуммун сонно тута кэпсии охсубаппын.
Туохха? диир Мичээр Баһылай.
Мунньах бээ-бээ, өссө туох-туох дииллэрий ээ, миитин, миитин буолар үһү
Мордьоһун Өлөксөй кыҥнайбахтыы-кыҥнайбахтыы алаа харахтарынан миигин бэркэ диэн дьиктиргээбиттии кыҥастаһар:
Мунньах даа!.. Ол бу айылаах үтүө күн үүнэн турдаҕына, үлэ-хамнас хаба ортотугар эмиэ туохпут мунньаҕай-тайматай, оччо үлүгэр ыксаллаах-тиэтэллээх доҕор?..
Хата эн этэҕин диир Мичээр Баһылай.
Түөрэ бары, сибилигин барар үһүгүт Сүөһү үлэһиттэриттэн уратылар бүгүн үлэлиэ да суоххутун сөп Кыайыы буолбут!.. Биһиги сэриилэрбит өстөөҕү букатыннаахтык урусхаллаабыттар, үлтүрүппүттэр!.. Сэрии бүппүт!.. Кыайыы мунньаҕа миитинэ Онон барар үһүгүт!.. мин биир тыынынан кутан-симэн кээһэбин.
Төһө да бэрт сотору кэминэн кыайыы күнэ үүнүөхтээҕэ биллибитин иһин, кыайыы туһунан сурахтан дьонум оо, үөрбүтэрин эриэхсит мэктиэтигэр өрө өндөҥкөлөһө түстүлэр
Кыайыы буолбут?!.
Сэрии бүппүт
Көр эрэ!..
Ол иһин
Оччоҕо Бэрилиин куораты ыллахтара дии?.. Бычыгыр Баһылай кимиэхэ да туһаайбакка эрэ ыйытар.
Бүтэһик хаалбыт, хорҕойбут арҕахтара этэ буолба-ат?.. диир Мордьоһун оҕонньор.
Ылымына Бэрэлиини урусхаллааннар кыайыы буоллаҕа дии Дьэ хайдах эрэ кэһэттилэр Кыайыы!.. Тоҕо бэрдэй, кэрэтэй!.. Ээ доҕоттоор!.. Халҕарыын, эдэр, оҕо киһи сиэринэн үөрүүтэ-көтүүтэ ордук омуннаах, хортууһун устан өрө быраҕа-быраҕа хабан ылар. Саҥа кэрдиллибит сиэрдийэ чоҥочоҕор аҥаар атаҕынан дугуна үктэнээт тэптиргэ тэппитинии ыстанан кэбиһэр
Төһө да улаханнык үөрбүтүн иһин, онтун биллэрбэккэ иһигэр сатаан тутааччылара Улахан Баһылай, олооҥҥо ыйанан турар, оргуйан баран сойон эрэр уулаах тимир солуурчаҕы кылдьыытыттан ылан, сэмээр иҥнэрэн ыйырбахтыыр. Утаппыт ахан быһыылаах, буолумуна, күнэ да куйааһа бэрт. Баһылай кэнниттэн мин эмиэ утахпын ханнарабын. Халҕарыын да хаалсыбат, солуурчахтаах чэйи иҥсэлээхтик иһэн киллиргэтэр
Улахан Баһылай оттомноохтук тутта сатаабытын да иһин дьүһүнүгэр киһи хайдах да гынан кистээбэт мичээр толбоно түспүт. Бу айылаах сүдү үөрүүнү син биир хайдах да саһыарбаккын.
Мордьоһун удьурҕай хамсатыгар табах уурунан баран, кулуһун оннун булкуйан кыһыл чоҕу төкүнүтэн ылан, омурдун «соп-соп» соппоҥнотон табаҕын уматтар:
Оччоҕо, биһиги доҕоттор, хайыыбытый? диир.
Халҕарыын, Өлөксөйү саҥа көрбүт киһилии туттар:
Хайыахпытый, онтон дьэ ойдохпут дии!..
Ойор ээ, бу убургу Мордьоһун сүргэтэ көтөҕүллүбүт ахан, табаҕын хойуу буруотугар чачайан сөтөллүмэхтээн ылар.
Мичээр Баһылай икки ытыһынан хардары-таары ынах этэрбэстэрин сотолорун тэбэммэхтиир:
Чэ, тугу кэтэһэн олоруохпутуй, барыаххайыҥ Дьон кэтэһиэхтэрэ
Оннук Бычыгыр сөбүлэһэ охсор. Чэйи ынтах да тиийэн иһиэхпит, аһы онно да баран аһыахпыт, сэмсэ аһылыктарын аһаары сылдьыбыт мас кэрдээччилэр барардыы оҥостоллор.
Халҕарыын хотоол сиргэ халыйбыт хаар уутун сурдьугунас көмүрүөлүүн солуурчахха баһан ылан, сөҕүрүйбүт эрээри, сыр-сыр сырдьыгыныы сытар уотун умуруорар, туллай этэрбэһинэн тэпсэн дьиппинитэр. Уу чаана бургучуйар
Бүгүн ситэри үлэлээбэтэхпитин сарсын, өйүүн хас да бүк куоһарыахпыт, бу айылаах үтүө, өрөгөй күннэр кэлтэрин кэннэ доҕоттор Кыайыы буолтун кэннэ Сэрии аны суох, бүттэ!.. Уонна ама хайдах үлэлиэхпит суоҕай, бэйэбит туспутугар, дойдубут туһугар, оннук буолбат дуо!.. Бычыгыр өйүөлээх ботуоҥкатын быатыттан ылан санныгар туора иилинэн кэтэ-кэтэ үөрэн-көтөн өндөҥкөлүүр.
Бэрт сөпкө сөллөҥнөөтүҥ! Халҕарыын Бычыгыр саҥатыгар сөбүлэһэ охсор. Үлэлээбэккэ Кыайыы буолла диэн үөһэ силлии-силлии сытыахпыт дуо
Эрчимнээх, дохсун, эдэр уол дьээбэлээх-хооболоох, көрүдьүөс тылларыттан дьонум күлсэллэр
Мин атым холунун дьиримэ сиҥэ уутугар сытыйбытын ньиккэрийэн баран бирээскитигэр ыга тардаат көлөбүн миинэбин:
Миҥэлээх киһи бардаҕым дии, диэт тиҥилэхтээн кээһэбин.
Тыый, биһигини күүтэн туруоҥ дуо, диир Халҕарыын.
Быркылаах эбэни тохтоло суох сиэллэрэн тахсан баран, кэннибин хайыспытым мас кэрдээччилэр, оол курдук, тиэтэйэ-саарайа харбыалаһан бары бииргэ иһэллэр. Тохтоон, мин кинилэри одуулаһан турарбын көрөн Халҕарыын икки илиитин өрө көтөҕөн хатыйа далбаатыыр
Дэриэбинэҕэ киирэн иһэн көртүм, бырабылыанньа дьиэ үөһэ уот кыһыл былааҕы саайбыттара, бу өрөгөйдөөх күҥҥэ сүгүрүйбүттүү умса нөрүйэн тэлимниир.
Дьыксаах Апанаас Уолбуттан хайыы-сах кэлэ охсубут, тэлгэһэтин бүтэйин аанын баҕанатыгар уу чоккурас буола тириппит Сиэллээх атыыр барахсан бааллан турар Дэриэбинэ иһигэр, дьон, оҕолуун-улаханныын бары туохха эрэ тиэтэйбиттии сүүрэллэр-көтөллөр. Бэл ыттыын-кустуун сүргэлэрэ сүр күүскэ көтөҕүллэн дьиктитик дьэргэйбиккэ дылылар Дьэримиэй оҕонньордоох дьэрэкээн өҥнөөх соҕотох бөтүүктэрэ, хайдах көтөн тахсыбыта эбитэ буолла, хотон салгылыыр ураатын үөһэ атын аҕай хонойон олорон кылыһахтаах, чөллөркөй куолаһынан хаһыытаан хахаарытар. Киниттэн хаалсыбатарбыт ханнык диэбиттии биһиги бөтүүктэрбит хааччахтарын иһигэр сылдьан солбуһа-солбуһа үрүт-үөһэ тэбис-тэҥҥэ түһэрсэллэр
Бырабылыанньа таһыгар киэҥ чалбах тахсыбытын ити ыкардыгар хоро охсубуттара үөскэ хордоҕой анныгар түһэн, сылгы хаһыытын уута өссө эбии кэҥээбит. Ити килэйбит киэҥ ууга хомурах куһун ытаары, арыы талах анныгар, хайалара эрэ хайыы-сахха дурда оҥосто охсон чөкөппүт. Дэриэбинэ иһигэр, тэпсилгэҥҥэ, кир-хох быһа сиэн күүскэ ууларан, садырым уута харса суох халдьыгыраан, чэмэлкэй күн уотугар күлүмүрдүү-күлүмүрдүү онно-манна үрүҥ сүүрүктэр сырсыбыттар Хоруур, тээпкэ, күрдьэх тутуурдаах оҕолор айманаллар, сүүрэкэлэһэллэр
Балаҕаччыттан үөрэх оҕолоро дьиэлэригэр кэлбиттэр. Таппаҕаараптар тэлгэһэлэрин таһынан ааһан истэхпинэ, хотон кэннинээҕи ыллык суолунан сиэттиспитинэн аргыстаһан испит, төрдүс кылааска бииргэ үөрэнэр Болчох Сэмэн уонна Дьорой Маарыйа уун-утары тахсан кэллилэр Аны хотон халҕана хаачыгыр гына тыаһаатын кытта Таппаҕаараптар ийэлэрэ Маарпа күрдьэх тутуурдаах түөрэҥэлээн таҕыста.
Аана хантан кэллиҥ? Болчох Сэмэн сүүрэн кэлэн атым көнтөһүн төрдүттэн тутан туран, Үргэл сымнаҕас сымыһаҕын имэрийэ-имэрийэ ыйытар.
Маарпа үөрэх оҕолорун көрөн:
Хайа, үөрэммэтигит дуо тоҕойдорум? диир.
Тыый, бүгүн ханнык үөрэх кэлиэй!.. Кыайыы буолбут дии!.. Сэрии букатыннаахтык бүппүт үөрүүлээх сураҕа кэлтин кэннэ!.. Сэрии отой бүппүт!.. Аны сэрии суох!.. Дьорой Маарыйа сүүрэн кэлэн Маарпаны кууһар, бэйэтэ да сылламтаҕай ахан кыыс, Маарпаны харса суох иэдэһиттэн сыллаталаан ылар.
Оо, оҕолорум барахсаттарыа Маарпа кэмэ суох үөрэн, уйадыйбыт куолаһынан: Бээ эрэ, оттон, били, мин киһим?.. Биэрэ?.. Ханна баарый, тоҕо кэлбэтэ?.. аны баҕар көрбөккө турарым буолаарай диэбиттии тула-мала көрүөлэнэр
Биһиги эрдэлээтибит, ынтах, Балаҕаччыга кыайыы миитинэ буола турдаҕына манна түһүннүбүт. Биэрэлээх миитиҥҥэ сылдьан баран кэлиэхтэрэ, аныаха диэри бүппүттэрэ буолуо, иһэллэр ини диир Дьорой.