Тохтоо тоом, сотору буһуо, кыратык күүтэ түс, Настаа кыыһын сүүһүттэн сыллаан ылар.
Мин иистэнэ олорон Биэрэ атаахтаан, ньыраҥнаан бэлтэйбит сирэйин аһына көрөммүн, уоспун-тииспин эҥин араастаан хамсатан баран мырдыччы туттабын, кыыс бэйэтигэр холооно суохтук хатан үлүгэрдик күлэн чачыгырыыр, онтон өрбөх кыыһын өрө быраҕан хабан ыла-ыла, күөс буһарын кэтэһэр киһи быһыытынан санаата сайан, оронун үөһэ ыттан Лэгэйдээх Маарыйатын кытта салгыы оонньуур Кыралар бэйэлэрэ туспа «буруо таһаарынан» тыаһа-сыма суох бүгэллэр.
Баһыычаан үөнүрбэтэҕинэ «иһэ ыалдьар». Кини киһи дьээбэтин, дьиибэтин истэргэр, көрөргөр эрэ тиийэҕин, инньэ диэн киһи иһин «ыарытыннарыаҥ» дуо. Баһыычаан ыйытар:
Биэрэ, эн к-кус сиигин дуу, оҕус сымыыта с-сиигин дуу?
Кут һиибин
Мин эмиэ Лэгэй, киһи аһыныах, оҥой-соҥой көрө-көрө, кини эмиэ кус сиэн баҕарарын биллэрэр.
Мин эмиэ кус сиэҕим бырдах тэһитэ кэйэн түөрэтэ ымынаҕыран бырдьыгынаабыт, онно эбии көлөһүн-балаһын аллыбыт сирэйин дэлби ньухханан, тарбанан күрдьүгэс уорҕатыныы тараахтаабыт, киһи эрэ көрдө-көрөөт, сүрэҕэ бобуллаҥныы аһыныах Маарыйа кыыс барахсан доҕотторун үтүктэн саҥа саҥарар
Ирипээйдэммит, тырыпаайдаммыт таҥастаах-саптаах, түөрэ бары, өссө сорохторун киэнэ онньоччу барбыт эргэ ынах этэрбэстээх, бэйэлэрин кыайан көрүнэн-истинэн бэриммэт, сыыс-буор буолбут кыра оҕолору көрөммүн, кинилэри аһынарым бэрдиттэн сүрэҕим дьиктитик нүөлүйэ тэбиэлиир, тоҕо эрэ ис-испиттэн уйулҕам хамсаан кэлэр Устар уһун күнү супту хара үлэни кытары тустан күн солото суох дьонноох оҕолор, ыалтан-ыалга тээспэрэйдэнэллэригэр таҥас-сап тырыттара, сирэй-харах, дьүһүн-бодо киртийэрэ-хараарара, лабаҕырара ханна барыай. Ол эрэн төһө да тас көстүү илдьиркэйдэммитин иһин, туохтааҕар да чэбэртэн-чэбэр, сырдыктан-сырдык кинилэр көрөн-истэн чоҕулуспут, кир-хах сыстыбатах, быртах санаа ыалласпатах ыраастан-ыраас харахтара Оҕо аһыннарыахтыы санньыччы туттан көрбүт харахтарыттан ордук уйулҕаны уйуһута хамсатар көстүү ама туох баар үһүө
Аана саҥа таабырынна тааттар эрэ, үнүргү таабырыннаргын, хонуктаах да буоллар, сүбэлэһэ-сүбэлэһэ бэркэ таайбыппыт ээ диир Настааччыйа.
Хата Хайаан да икки таабырыны! Чоойун өрө көтө түһэр.
Тааттаран бөҕө буоллаҕа дии, мин ийэм барахсан эгэлгэ таабырыннарыттан сыымайдаан ылан тута тааттара охсобун:
Тирэнэрэ биллибэт дьиэрэҥкэйдиир бухатыыр баар үһү?
Өссө би-биирэ аны Баһыычаан дьэргэйэ түһэр.
Сөп. Аны биир таабырын Обуо-чобуо уоллаах, сэттэ саллааттаах дьирибинэ куорат баар үһү?..
Тохтоо эрэ
Сиип-сибилигин
Бээ-бээ дьиэ иһинээҕилэр бука-бары, кыралыын-бөдөҥнүүн, таабырын таайаары өйдөрүн-санааларын түмүнэллэр: сорох сүүһүн имэринэр, сорох кэтэҕин тарбанар, ким эрэ сымыһаҕын ытыран дьиэ өһүөтүн мээнэнэн мэндээриччи көрөр, ким эрэ кыҥначчы туттан оттомноох аҕайдык таалан, таастыйан турар
Мин дьоммун улахан толкуйга түһэрбиппиттэн, тоҕо эрэ, күлэбин:
Чэ, өтөр таайыыһыта суоххут быһыылаах, тура-олоро наҕылыччы сыымайдаарыҥ, хата билигин, күөспүт буһуор диэри киирбит ыалдьыт, эһээ кэпсээнин истиэҕиҥ диибин.
Күөспүт буһуор диэри Настаа сөбүлэһэр. Аана таабырыннар таайыыларын отой кимиэхэ да этээйэҕин. Туохха сыһыаннаахтарын, хайысхаларын да букатын тумуһурдатан биэрээйэҕин диир. Дьиҥэ таабырыннар таайыылара олус уустуга суох: бастакы таабырын таайыыта ат дугата; иккис таабырын таайыыта обуо-чобуо анньыы, сэттэ саллаат алта (угунуун сэттэ буолан тахсар) талах сэриилээх мас сүүр, дьирибинэ куорат ойбон күөлэ (уута).
Баһыычаан адарай ороҥҥо түүрүллүбүт таҥас үөһэ таабырын таайыытын тобула сатаан улаханнык оттомуран, ынах этэрбэстээх атаҕын сото кээһэн, кэтэх тардыстан дьоһумсуйан сытан:
Мин буучугураһы сиэҕим, диэн эбэтигэр эрдэттэн үлэһэр. Бу саас Улахан Баһылай саһаан тиэйэ сылдьан хабдьыга ииппит туһаҕар, ыалыкылар быыстарыгар, элэтэ биир бочугурас иҥнибитин аҕалбыта ол онон «ханыы тардыһан» уһун сааһы быһа булууска сыппытын, эмээхсин баарыын куһу кытары холбуу тутан таһааран үргээн буһарбытын көрөн, Баһыычаан «мин сиэҕим» диэн эрдэттэн үлэһэ сыттаҕа үһү.
Буучугурас, дьэ кырдьык, минньигэс эттээх көтөр, итинтиҥ, бэйи, ыраахтааҕы аһылыга ээ, оннук күндү ас, диир Ньөкөөрөр оҕонньор уонна тугу эрэ сыымайдыы санаан таала түһэн баран, салгыы, бэлэм сылтах көстүбүччэ, бочугурас көтөр туһунан кэпсээн барар: Истиҥ эрэ оҕолор, былыр, арай биирдэ, биир баай ыал күөс буһарынан чэйдээн ньылҕаарыта олордохторуна, тастан хамначчыттара киһи, туох эрэ быстах сорукка киирэн кэлбит. Ол кэмҥэ, дьиэлээх тойон үстээх-түөртээх уол оҕото, аан чанчыгар саахтаан ыгыста олорор эбит. Тастан киирбит киһи маны көрөн: «Па, бу оҕо сааҕа тоҕо харатай!..», диэн саҥа аллайбыт. Итини истэн баай өһүргэммит: «Ээ били, эн кылбаа маҥан саахтаах оҕолоох киһиэхэ дылы ньаамыргыы тураҕын, кэрэдэх», диэбит. Атын, отох-бытах үлэһитэ ити курдук тыл тылласпыта буоллар, баҕар, отой да үлтү күргүйдээн-көбүөлээн таһаарыах, өссө сынньыах да киһи, баар-суох үлэни-хамнаһы кыайа тутар, элэ-была хамначчыта буолан туттуммут. Кырдьыга да, хамначчыт сааһын үгэнигэр, күөгэйэр күнүгэр сылдьар, күүстээх-уохтаах, симмит-куппут курдук эттээх-сииннээх дуулаҕа киһи эбитэ үһү. Эбиитин бу киһи ыал эбит. Ойохтоох, хас да сии-кырбас оҕолордоох. Бэйэтин күүһүн-уоҕун билиммит да буолан тойоно диэтэх оҥостон, айгыстан, дархаһыйан аһыы олордоҕуна, күүтэ-кэтэһэ түспэккэ эрэ, суота-солуута суох сорукка киирэн «уу нуурал олоҕун аймыы-аймыы», эбиитин оһоҕос түгэһэ оҕотун «хара саахтаах эбит» диэн тыл ыһыктан эрдэҕэ
Дьэ туран хамначчыт, туһугар эмиэ, дьээбэ тыллаах-өстөөх киһи буолан биэрбит. Тойоно өһүргэммитин истэн куттамматах, дьаархамматах, сонно тута тахсан барбатах, хата эбиитин бу курдук диэбит: «Ээ, мин оҕом сааҕа баҕас кырдьыга да, кыытта маҥан».
Баай сүрдээх өс киирбэх урааҥхай эбитэ үһү. «Дьэ нөйөн, инньэ диир буоллаххына, сааттаахтык хотторуоҥ да буоллар, сакалааттаһыах, үс хонугунан оҕоҕун аҕалаар, көрүөхпүт, дьэ хайабыт оҕотун сааҕа ордук үрүҥүн, маҥанын Өскөтүн мин оҕом сааҕа, эн оҕоҥ сааҕынааҕар ордук кылбайдаҕына эн миэхэ, бу олорор эбэбит ходуһатын буор-босхо охсон биэрэҕин; өскөтүн эн оҕоҥ сааҕа, мин оҕом сааҕынааҕар маҥан буолан таҕыстаҕына мин эйиэхэ баай чабырҕайын имэринэ-имэринэ олорон толкуйдуу түспүт, хараҕын кыаратан үөннээҕинэн көрбүт уонна эппит, ити саҥа көлүллэн эрэр өҕүрүмэр оҕуспун биэрэбин».
Хамначчыт чэгиэн бэйэлээх эдэр кэргэннээх, от-мас үлэтин кыайа тутар киһи, тойонун өтөҕүн кытта хатыҥ чараҥынан быысаһар кыракый өтөххө туспа балаҕаннанан «бур-бур» буруо таһааран олороро эбитэ үһү. Оҕо эрдэҕиттэн үлэһитинэн сылдьыбыт, «убаммыт» баайыттан арахсан туспа сирдэринэн быралгытыйан, тэлэһийэн хаалбатах, онно эбии тойоно хамнаһын ой-бото төлүүрэ үһү, эппит тылыгар баҕас турар баай эбит. Чахчыта да, күүс үлэтин кыайа-хото тутар, ээҕи кытта, тук хоту сылдьар тилигирэс хамначчыт оччоҕо да, баччаҕа да мээнэ көстүбэтэ, ол да иһин бэйэтиттэн тэйитимээри сыһыана сымнаҕаһа эбитэ
Баай, хара дьиэттэн, сорук-боллур уолунан, туоһу гынаары, хас да үлэһити ыҥыртаран киллэрэн, олор көрөн турдахтарына, дьиэлээх дьон ортотугар, хамначчытын кытта «эрбэх тардыһан» сакалааттаспыт, ойоҕунан «илии быстарбыт».
Дьэ онон, баай үлэһитин кытта ити курдук сакалааттаспыттар. Тойон киһи иһигэр: «Хата, быйыл эбэм ходуһатын буор-босхо оҕустарар киһи буоллум», диэн күлүгэр имнэммит Баай, били, оһоҕос түгэҕэ кыра ыамайын, хойуута кылбайдын диэн хас да күнү быһа аҥаардас үрүҥ эрэ аһынан аһаппыт: курупчаакы бурдук алаадьытынан, халбыллыбытынан сүөгэйинэн, көбүөрүнэн, күөрчэҕинэн аҥаардастыы хатаҕалаабыт. Сиэбэтин үрдүнэн сиэппит, аһаабатын үрдүнэн аһаппыт
Күн-хонук дьаалатынан устарын туох тохтоппута баарай, сотору дьэ били үлэхтээх күннэрэ тиийэн кэлэр.
Хамначчыт күннэҕи үлэтин эрдэ үмүрүтэн бүтэрэн-оһорон баран, тойонун ыамайын кытта араа-бараа саастаах уол оҕотун сүнньүгэр сүкпүтүнэн баай уораҕайын диэки бэдьэҥэлээн хаалбытын, чэгиэн бэйэлээх эдэр ойоҕо дьиктиргээн батыһа көрөн эрэ хаалбыт
Өс хоту, оҕолор иккиэн ол киэһэ саахтаабыттар. Маҥнай баай уола чохчойбут, дьэ кырдьыга даҕаны, оҕо ыыс араҕас сырдык өҥнөөх баҕайыны эмэһэтин анныгар уурбут туостарыгар эрилиҥнэппит. Дьиэлээх тойон: «Ама мантан ордук кылбаа өҥнөөх баар үһүө», диэн саҥа аллайбыт. Сотору буолаат аны хамначчыт уола ыгыстыбыт, арай, онно көртөрө оҕо сааҕа отой, киһи эрэ итэҕэйиэ суоҕунуу, кыытта маҥан эбит
Баай бары дьиэ кэргэнинээн, аҥаардас ынах, сылгы сүөһү этинэн, үрүҥ аһынан уонна күөл быйаҥынан аһылыктанан олорор ыал эбиттэрэ үһү. Тойон эргэнэ хара тыа көтөрүн-сүүрэрин бултуур дьоҕура суох, булт-алт өттүгэр букатын салаҥ киһи эбитэ Дьэ, дьиэлээхтэр бары «бэри диэн бэркиһээбиттэр, сөрү диэн сөхпүттэр». Хара аһы аһылыктана сылдьыбыт хамначчыт оҕото хайдах бу айылаах үрүҥүнэн дэлбэрийдэ диэн бэркэ дьиктиргээбиттэр. Баай сык гына түспүт эрээри, сүүттэрдим диэн сүөм түһэн соччо сөҥөдүйбэтэх, хоттордум диэн хом түһэн хомойбутун биллэрбэтэх, оҕотун сааҕын көрөн тура түспүт, кэтэҕин тарбаммыт уонна: «Хаарыан оҕуспуттан мэлийдэхпин», диэбит. Хайыай, бэриллибит, этиллибит мэктиэ тылы кэһэр ыар аньыылааҕын чахчы итэҕэйэр баай, тылын толорон, саҥа лахса эт тутан, үлэҕэ хото көлүллэн эрэр өҕүрүмэр оҕуһун хамначчытыгар биэрбит «Тугу сиэтэҥҥин оҕоҥ бу айылаах кыытта маҥанынан кылбатта?..», диэн үлэһититтэн ыйыппыт. Онуоха «бэдэр мэйии» хамначчыт: «Итинтиҥ мээнэҕэ этиллибэт», диэн тыллаах киһи буолан биэрбит. Билиэн-көрүөн баҕаран сирэйэ-хараҕа турбут баай, дэлэ буолуо дуо, санаата батарбакка: «Чэ-чэ нохоо, ону-маны үөтэ турума, ыл эт «мээнэ этиллибэт» диир буоллаххына чэ бэйи бу оҕоҕор, ыл, саҥа этэрбэс биэриэм», диэбит. Онуоха хамначчыт эппит киһи дуу, эппэтэх киһи дуу диэбиттии, оҕуруктаах өй муҥутаан, тура түспүт уонна: «Оҕобун үс күнү быһа аҥаардас буучугурас этинэн аһаттым», диэн «кистэлэҥин» кэпсээбит
Дьэ ити курдук хамначчыт сакалааттаһан тойонун сүүйэн, били, өҕүрүмэр оҕуһун үрдүгэр уолун олордон сиэтэн, санныгар саҥа саары этэрбэһи иилинэн, үөрэ-көтө балаҕаннарыгар таһынньахтата турбуттар
Һэ дьэ бэркэ сүүйбүт киһи эбит, бүтүн оҕуһу. Дьон дөбөҥнүк да көнөллөр диэн Дьабараах, Ньөкөөрөр кэпсээнин сэҥээрэр.
Эбиитин, уола саары этэрбэстэммит, Настааччыйа түммүт сабын кыптыыйынан кырыйа-кырыйа кэпсэтиигэ кыттар.
Настааччыйа иистэнньэҥ киһи, туох-ханнык иннинэ таҥас-сап туһунан ордук сэҥээрэрэ сөп даҕаны. Сылгы самыытын тириититтэн тигиллибит ыас хара саары этэрбэс баар киһитигэр баар мааны таҥас. Дэлэҕэ да өс хоһоонугар тураах «мин оҕом саары чаккылаах» диэн киһиргиэ дуо. Онтон сылгы уорҕатын түүлээх тириититтэн көҥүллэх этэрбэс тигиллэр. Настааччыйа, Кыра Баһылайга кэргэн тахсыан иннинэ, хоту олорон, таба тириитинэн, тыһынан иистэммит ахан дьахтар. Туруйа, хаас сототун уҥуоҕа иннэликтэрдээх, онтутугар, дьахтар аймах тыына, араас, эгэлгэ иннэ барыта баар. Настаа кырыйбыт туос ньимиэттэрэ Айдаҥҥа былдьаһык.
Сэниэлээх илиигэ үчүгэйдик имиллибит таба тириитэ ньып-ньылыбырас, бэйэтэ өрбөх таҥас кэриэтэ сымнаҕас буолар. Өссө бөҕөтүнэн нуучча таҥаһыгар тэҥнэһиэ дуо, сүрдээх бөҕө. Таба тириитэ талкыга имитиллибэт (түүтэ түһүө диэн), соҥоһооннуу-соҥоһооннуу, кэдэрээннии-кэдэрээннии, наар илиинэн убахтаныллар. Кэдэрээнэ суох дьон саха хотуура тостубутунан да кыһыйа-кыһыйа имитэллэр.
Таба таҥас сүрдээх нымса, чэпчэки, ичигэс. Түүтэ түспүтүн да иһин сылааһы тутара сүрдээх. Таба саҥыйах кэтэн истэҕиҥ аайы имиллэн-хомуллан киһи этигэр-сиинигэр олороро ордук тупсар. Ол да иһин, түүтэ соролоон холто буолбут арбаҕаһы бэл сайыннары сөбүлээн кэтэр дьон баар буолаллар. Куобах таҥас эмиэ нэгирдэҕинэ: түүттэ таакырыйдаҕына, кылгаатаҕына ордук сылааһы тутар.
Мин эбэбин кытары, кытаанах тириини: ынах, сылгы, тайах киэнин талкыга баттыыбыт. Киһи барыта имииһит буолбат. Имииһит айылҕаттан бэриллибит дьоҕурдаах киһи. Куобах Тириини талкылыах иннинэ бэлэмнээһин бэйэтэ биир туспа суол улахан сатабылы эрэйэр үлэ. Саастаах, улахан сүөһү халыҥ тириитин сүлбэ быһаҕынан (кэдэгэр моһуоннаах, бэрт чараас тимирдээх олус сытыы быһах) икки аҥыы хайытан араҥалаан сүлэллэр. Онон, сатыыр дьон, биир сүөһүттэн «икки тириини» ылаллар. Түүлээх өттүн дэлби имитэн, сымнатан баран, сорох ыал, өрбөххө сирийэн кыһын тымныыга суорҕан оҥостоллор (үксүн оҕо тэллэҕэ, суорҕана гыналлар). Субалаах, өҥ өттүнэн этэрбэс тигэллэр. Тоҥ тириини түүтүн уонна субатын кыһыаҕынан кыһыахтыыллар, оччоҕуна халыҥа син биир сүлбэлэммит тирии курдук буолар. Саппыйаанныырбытыгар инчэҕэй тириини (ынах киэнин) дэлби түүрэн суулаан баран, икки хас хонукка сылаас сиргэ сытыарабыт, оччоҕуна куулайан түүтэ дөбөҥнүк хоҥнор, киһи илиитинэн үргүүр. Таба тириитин мас эмэҕин ууга суурайан сиигирдэн, түүрэн уурдахха сымныыр (олус ньолҕоппокко дэмин көрөн сиигирдэҕин), сымнаабытын кэннэ үрүөҕүнэн үрэн кэбиһэҕин, онтон имитэҕин. Таба түүтүн үрдэххэ, имиттэххэ сарыы буолар. Аны тигиллибит таҥаһы буруоҕа ыыһыыллар. Тирии таҥас, тигиллибитин кэннэ биирдэ эрэ ыыһанар. Ыыһаммыт тириинэн таҥас тигэр сэрэхтээх, иистэнэ олорон илиигин алҕас иннэнэн тэһэ астахха, ол тэһэ анньыбыт бааһыҥ оһо охсон биэрбэт, судургутук сүһүрүөн сөп. Бэл ыыһаммыт этэрбэһи, курумууну кэтэ сылдьан саҥа аттаммыт, сиикэй баастаах сылгыны, оҕуһу (арҕаһа бааһырбыт аты эмиэ) буостуктууруҥ, миинэриҥ көҥүллэммэт. Сүөһү аттааччылар ортолоругар, тутуһан-хабыһан көмөлөһөр дьоҥҥо саҥа ыыһаммыт этэрбэстээх киһи суох буолуохтаах.
Сир-сир аайы дьон-сэргэ тирии таҥаһы (этэрбэс, курумуу) араастаан ыыһыыллар. Сорохтор анал омуһах хаһан, атыттар сир үрдүгэр намыһах, сытыары эркиннээх отуу курдук тыын тахсыбат гына буорунан сыбаан, тутуу тутан. Иккиэннэригэр эмэх маһынан буруолаталлар, ол иһигэр тирии таҥаһы ыйыыллар, үс-түөрт хонукка туруораллар. Омуһах иһинээҕи таҥас, үөһэттэн тардан ыларга быаланар. Ыыһаммыт этэрбэс, курумуу мээнэ сиигирбэт, сытыйбат, өҥө сыа-арыы иҥмиккэ дылы ыыс-араҕас үчүгэйкээн көстүүлэнэр.
Саары этэрбэһи өҥнүүргэ, үксүн, «ыт муннун», эргэ от сөрүөнү, бурдук отун уматан, чоҕун ылан арыыга эбэтэр хааҥҥа булкуйан баран, тириини онон биһэн тэниччи ууран хатараллар. Онтон кыра бурдуктаах суоратынан илитэллэр. Уҥуох, уоһах арыытынан умунуохтуу-умунуохтуу сымныар диэри имитэллэр. Ити кэннэ маһынан сынньаллар, оччоҕо кэлэбэчийэн тахсар.
Ынах тыһын үрэн баран солуурчахха оргуттахха (уһун күнү быһа лыглыгыратаҕын) бэртээхэй силим тахсар. Син биир хатыыс куутун курдук. Тахтайга кутан илдьэ сылдьан хаһан баҕарар силим гыныахха сөп.
Эмээхсин тикпит этэрбэстэрин, курумууларын буорунан сыбаммыт эргэ хотон иһигэр таҥнары ыйаталаан ыыһыыр. Тимир иһиккэ эмэх маһы уматан буруолатар.
Киспэ Борокуоппай ойоҕо Айдаарар Даарыйа этэрбэстэрин сайын, сирэй оһоҕун ураатыгар ыыһыыр. Кыра-кыратык түптэлээн хас эмэ хонугу быһа туруорар. Ардах түһээри гыннаҕына хомуйан, ылан кээһэр. Самыыр астан күн тыкта да, хат ыйаан тэйгэтэлээн эмиэ салгыы буруолаппытанан барар.
Сорох дьон хороҕо ыыһыы сылдьан көрбөккө, аралдьыйан, умнан, оһохторун маһа умайан этэрбэстэрин сиэппит да түбэлтэлэрэ баар