Таҥара үөрэҕэ да араас ини. Сурах хоту иһиттэххэ, итэҕэл да эгэлгэлээх курдук кэпсииллэр, диир Настаа.
Ыа-ыа-ыа!.. Бу да дьахтарыа, үчүгэй уонна куһаҕан, бэрт уонна мөкү таҥаралар бааллар үһү диэн ким кэпсээбитэй Дьэ ити ээ Ити курдук дьон өйүн-санаатын аймыыллар, бутуйаллар. Үөрэҕэ суохпут сии сытар Үөрэҕэ суохпут Киин сирдэргэ, соҕуруу таҥара дьиэлэрин урусхаллаан: суулларарын суулларан, уматарын уматан бүтэрбиттэрэ быданнаата. Сүрүн силис-мутук төрдүттэн түөрүллэн, ылҕанан, ыраастанан бүтэн турар, арай, ол биһиги тоҥ-килиэ муус дойдубут хайа эрэ дьаҕатын баһыгар, хайа эрэ эмээхсин, оҕонньор билиҥҥээҥҥэ диэри таҥараларын холоругун ылан кэбиспэккэ, өссө киһи көрбөт, сылдьыбат кэмигэр «Курустуостарын» мэтириэтин дьороччу туруора-туруора күн бүгүҥҥээҥҥэ диэри үҥпүтэ, сүгүрүйбүтэ буолан тоҥхоҥноһоллор Көр да маны, ааһан иһэр Дьөгүөрдэр, Ньукулайдар, Уйбааннар уруһуйдаабыт мэтириэттэригэр сүгүрүйэн, сөһүргэстээн онтон тугу туһанаары Бэл, били, Өлөөһө эмээхсин, баар-суох уолун сэриигэ сүтэрэн баран, билигин да таҥаратыттан көрдөһө олордоҕо үһү. Таҥарата киниэхэ көмөлөһүөҕэ Ол бэйэлээҕэ абырыырыгар соҕотох оҕото сэриигэ өлүө дуо. «Сүрэх» кэтэрдэн ыыппыт үһү, онон хайаан да тыыннаах эргиллэн кэлиэхтээҕин курдук. Оннооҕор буолуох ымыылаахтар, арчыламмыттар эргиллибэтилэр ини. Бэл «толору оҥоһуулаах», торума көтүрүллэн, төннүбэт амырыын алдьархайа буоллаҕа
Айыыны, таҥараны куһаҕаннык, сидьиҥник ахтары хайа да киһилии киһи сөбүлээбэт суола. Таҥара туһунан дьон эҥини-эгэлгэни бары ыаһахтаһааччылар.
Кырдьаҕастар Курустуос туһунан биир дьикти үһүйээни кэпсэтэр буолаллара. Онно маннык кэпсэнэр. Ысыыттар Курустуоһу дэлби сынньан-сынньан бараннар: икки илиитин, икки атаҕын мас кириэскэ тимир тоһоҕонон батарыта саайталаан тиирэн кэбиспиттэр. Арай туран бүтэһиккэ, быарын туһунан тоһоҕолооботубут быһыылаах диэн эргиллэн көрбүттэрэ Курустуостара хаба ортотунан тэһэ сааллан хоҥкуйан турара үһү. Ысыыттар сиэрин ситэрбит эбиппит диэн баран хаалбыттар. Онтулара баара Курстуос иһигэр күөх сахсырҕа түһэн олорбута эбитэ үһү Ити иһин күөх сахсырҕаны өлөрөр аньыы диэн этии былыр-былыргыттан баар. Ону сорох дьон билигин умнубуттар
Эбэм куораттан тахсыбыт ньүдьү-балай тыллаах ыалдьытын ахсарбата тас дьүһүнүттэн да көстөр, отой сэҥээрбэт быһыылаах. Эмээхсин өстөөҕө суох киһи, киирбити-тахсыбыты, сылдьыбыты эрэ барытын чэйдэтэр үтүө үгэстээх, ол кинилэр туох да диэн дойҕохтоотуннар.
Мин иһиппин тигэ-тигэ, боломуочунай кэпсэлин истэбин. Тыла-өһө ньуолбара, түргэн-түргэнник чапчык-чапчык гынан халтаһаларынан оонньуу-оонньуу саҥаран-иҥэрэн сабдыгыратара сүрдээх. Барыны-бары түөрэ эргитэн: баһы атах, атаҕы бас гынан араастаан эридьиэстээн, тылын-өһүн ыпсаран сатаан сааһылаан саҥарары баҕас сатыыр ахан киһи быһыылаах. Ол да иһин боломуочунай, аҕытаатар аатыран субу-субу кэлэн-баран тиэстэн эрдэҕэ. «Ынкыбыдыга» үлэлии сылдьан хайа эрэ «норуот өстөөҕүн» бириигэбэрин иннинэ дьаһайан кэбиһэн, «ол эйгэҕэ» үлэлиир бырааба быстыбыт курдук кэпсииллэр. Хата кинини ол буруйун иһин сууттаабатахтар даҕаны, хайыахтарай, син биир өлүөхтээх киһини арыый эрдэлээн түргэтэттэҕэ эрэ
Бу кэлэн олорор Миитэрэй Ыкынаачайабыс диэн ааттыыр милииссийэлэрэ сэрии кэмигэр, биһиги эргин холкуостарга, нэһилиэк дьонун дьолугар эбитэ дуу, улаханнык кэлбэтэҕэ-барбатаҕа. «Свердловка» иккитэ хаста тахса сылдьыбыта үһү. Ол да кэлэн барыылара киниэнэ, суола-ииһэ суох хаалбатахтар Сэрии саҕаламмыта иккис сылын күһүнүгэр, добдурҕа саҕана, «Свердловтан», Маахарап Ньукулай диэн эдэр уолу кытары атынан аргыстаһан иһэн, өссө биир, сокуоннайын саҥа туолбут уолу бэбиэскэннэн куоракка илдьэ киирээри, айан суолуттан туораан, Лоһороҥдо диэн күөлүнэн эргийбиттэр. Лоһороҥдоҕо, Купчугур Куруступуор диэн сүүһүн ааспыт кырдьаҕас аҕалаах Тэрэпиимэптэр диэн ыаллар, туруорбах балаҕаҥҥа икки ыал буолан дьуккаахтаһан, сылгы иитиэхтээн олороллоро үһү
Баһылаайап милииссийэ кыра холуочук эбитэ. Маахарап Ньукулайга, тыыннаах испиирдээҕин уулаан иһэрдэ сатаабытын биирдэһэ буолумматах. Саарбах, дьалхааннаах киһини кытта аргыстаһа сылдьан арыгы иһэриттэн дьаарханан, сэрэхэдийэн туттуннаҕа
Лоһороҥдо эбэ киэҥ бурдук бааһыналаах, тула өттө кырылас кумах кырдал, дьэндэйбит үрдүк сирдээх-уоттаах Түҥ былыргыттан, чугас эргин өлбүт дьону Лоһороҥдо күөлүн үрдүк кырдалыгар аҕалан, көмүс уҥуохтарын көтөҕөллөрө үһү. Онон үйэлэр тухары араҥастаммыттан саҕалаан, үгүс элбэх араас тутуулаах киһи уҥуоҕа бөҕөтө бачыгыраабыт дойдута. Кэлин, саха дьоно, бырабысылаабынай таҥараны итэҕэйэр буолуохтарыттан дьон уҥуохтарын кириэстэтэллэрэ
Айан суолун аартыгын кытыытыгар, бэрт үрдүк сир саалыгар, сэрии иннинэ, өтөрдөөҕүтэ «бараахтаабыт», хастыы да туорайдаах кириэстээх дьон уҥуохтара, киэһээҥҥи, арҕаалаабыт күн уотун сардаҥаларын күөннэригэр түһэринэн кылбаһан тураллара эбитэ үһү. Ону, Баһылаайап атыттан түһэн хаппыт титириги сүллүгэс оҥостон, «дьаарай кыһыл» аатырдаҕым аатыран, иччини, таҥараны чахчы итэҕэйбэт киһи эбит дэтээри, дьон уҥуохтарын кириэстэрин туох да харса-хабыра суох, аҥаар кырыытыттан булгурута, тостурута сынньыталаабыт. Ол кэбилэнэрин тухары: «Таҥараны итэҕэйээччилэргэ бу баар!..», диэн өйүнэн моһуогурбут киһилии өҥүргэһинэн көрө-көрө наар биири хатылыыра үһү. Маахарап Ньукулай тохтото сатаабытын истибэтэх. Кыыла турбут, эбиитин холуочук, бэл буруйа суох киһи тыынын быспыт киһиттэн, эдэр уол, баҕар, куттанан күүһүнэн тута да сатаабатаҕа буолуо. Өттүгэр бэстилиэттээх, ииримтийбит, дэрдэм милииссийэттэн тугу баҕарар күүтүөххэ сөп
Баһылаайап милииссийэ бэрт элбэх киһи уҥуоҕун кириэһин булгурута сынньыбыт, үлтү кумалаабыт Сүллүгэһин Суркуоп Ньукулай диэн киһи бэрт модьу остуолбалаах кириэстээх уҥуоҕар тосту охсон баран, абаран, хаппыт сэтиэнэҕи эргиччи бугуйан уот анньан кэбиспит Ити уот Лоһороҥдо соҕуруу аартыгынааҕы дьонун уҥуохтарын бүтүннүүтүн сиэбит. Арай Бүлүү баай Хандыыларын төрүттэрин Уркуускайга оҥорторбут таас уҥуохтара эрэ ордубуттар. Олору Баһылаайап бэстилиэтинэн ытыалаабыта, кэлээччини-барааччыны чөҥөрүччү одуулаан, иҥнэл-таҥнал түһэн туралларын дьон саллан ахтар
Боломуочунай утаппыт ахан, илии салҕата-салҕата улахан хончоҕорго хаста да чэй куттаран эмискэ үрүт-үөһэ тото иһэн, сүүһүгэр бычыгыраан тахсыбыт, икки чанчыгынан сүүрэн түспүт көлөһүнүн, сиэбиттэн өрбөх ылан, чөм-чөм баттыалаан, бэрт чэбэрдик туттан-хаптан соттор.
Һуу, кулгааҕым чуҥкунаатаҕа сүрүн эмиэ хайаларын үөрэ ытаан аастаҕай Талыабай уҥа кулгааҕын эминньэҕин имэринэр.
Эмиэ сымыйаны итэҕэйэн, арааһы үөтэн, түөһэн бардылар Баһылаайап баһын быһа илгистэр, ахсарбатахтыы туттар.
Оҕонньоттор киирбит киһиттэн тугу да ыаһыйалаһан ыйыталаспаттар. Хайа уонна «тылга иҥнии» диэн эмиэ баар. Атын киһи киирэн олороро эбитэ буоллар «хайа, ити кэннэ сэһэниҥ, бу кэннэ кэпсэлиҥ» диэн сүрдээх буолуо этилэр. Дьон сөбүлээбэт, истэригэр киллэрбэт, китиэркиир киһилэрин кытта бэл айах атан сэһэргэһэртэн туттуналлар.
Арай эбэм эрэ, ким да кииртин иһин сыһыана биир:
Дьокуускай диэки, ол эргин дьон-сэргэ туох, хайдах олорор?.. Улахан көһөрүүлэр эҥин буолбут сурахтаахтара дии?.. эмээхсин боломуочунайтан ыйытар.
Мин эбэм эмээхсин ураты холкутун, ырааҕы-киэҥи ыраҥалыыр уһун санаалааҕын, киэҥ көҕүстээҕин мэлдьи сөҕөбүн. Кини кимиэхэ эмит таала кырыыламмытын көрбүт, истибит суох.
Ол, көһөрүү, барыы-кэлии туһунан эһиэхэ ким кэпсээтэ? Миитэрэй Ыкынаачайабыс дьиэ иһинээҕилэри кэриччи көрө-көрө дьоһумсуйа туттар. Кыайыы буолан дьон бары онон топпукка дылылар. Сир-сиртэн, дойду-дойдуттан туох улахан уратыланыай Сөп буоллаҕа Буолумуна диэн ыалдьыт ылбат-биэрбэт ыккардынан хоруйдуур. Кэлин улаханнык тэлэһийэн урукку курдук ыырданан сылдьыллыбат
Урут ол хайа дойдуларынан сылдьыбыккыный? диир, эҥээрэ суох, сокуон хотуолаабыт киһитэ Чоойун.
Ээ урут сылдьан буоллаҕа Тиксииннэн, Сангаарга таас чоххо, бэл Бодойбоҕо кытта тиийиллибитэ Күрүөйэхтэри сойуолаһан Түҥ өрүс үөдэн түгэҕинэн, ыһыытыыр баһынан: Күһүрбэҕинэн, Таманынан, Дьалыабайынан кытта, сири-сибиири биир гына тилийэ көтүллүбүтэ боломуочунай, кыра ыамай токкоолосто диэн омнуолаабакка, хата, чоҥ курдук хоруйдуур киһи буолан биэрдэ.
Таах да эҥсэ тэлэһийбиккин эбит Ньөкөөрөр оҕонньор табахтаан бүтэн, такыйбыт модороон тарбахтардаах, килэрийбит ытыстарын көхсүн саҥа көрбүт киһилии кичэйэн кыҥастаһар. Дьиэлэрин тэлгэһэтиттэн ырааппатах оҕонньотторго, кырдьыга да, тойук дойдулар.
Куораттан тахсыбат сонун киһи кэпсэлин-ипсэлин истэн олорбут Талыабай оҕонньор, тугу эрэ дьиибэни, дьээбэлээҕи саҥараары сорунар быһыылаах, үөннүрээри гыннаҕына буолар үгэһинэн бастаан уоһун чорботон үмүрүҥнэтэр, мүлүк-халык тутта-тутта мүчүҥнүүр, онтон:
Мин да эдэрбэр эт тилэхпин элэтэн, сыа тилэхпин сылатан сири-дойдуну син көрбөхтөстөҕүм инньэ киэҥ Кэрэҥэччинэн, Хондуһанан, Кубаҕайынан сылдьыллааччы, оттон Дьаабыга баҕас бу бэрт өтөрдөөҥҥө диэри баран кэлиллэрэ диир.
Боломуочунай, тугу эрэ санаан, таас түннүк нөҥүө таһырдьаны одуулаһа олорон:
Э-ээ диэн сэҥээрэн унаарытар. Кырдьык ыраах сирдэр
Эбээ эмээхсин саҥа таһааран күлбэт бэйэтэ, Талыабай оҕонньор тылыттан уонна ыалдьыт сэҥээрбит саҥатыттан улаханнык сонньуйан баран күлэн ылар
Дьиэ иһинээҕилэр бары, оҕолортон уратылар, кистии-саба, уора-көстө, бэйэ-бэйэбитин көрсө-көрсө, тыаһа суох санныбытын титирэстэтэбит
Күлсүмүнэ даҕаны, дьиҥинэн ити Талыабай оҕонньор эдэригэр «тэлэһийэ көтө сылдьан» көрөттөөбүт «тэгил дойдулара, сирин улаҕалара»: Кэрэҥэччитэ, Хондуһата, Кубаҕайа киһи мантан, атынан, күнүнэн эргийэн кэлэр эбэлэрэ, оттон Дьаабы диэн, отой да бу биһиги дьиэбит кэтэҕинээҕи ычык ойуур иһигэр саһан сытар, сайын уолан хаалан хара бадараанынан көрөр, Баһыычааннаах баҕалыыр, чохулуур кыракый көрдүгэннэрин оҕото.
Бу да уолуо-а, этэрбэһин эмиэ онньоҕунан үктээбит, быатын аанньа бааммат дуу, туох дуу, көрүҥҥүтүүй бу дии-дии Настаачыйа, Чоойун ынах этэрбэһин тилэҕин убахтыы-убахтыы онтон сонньуйбут киһилии туттар, уол этэрбэһин хат чиҥэтэн баайар.
Дьиэ иһинээҕи дьон кэпсэтиитэ аны нэһилиэк олоҕор иэҕилиннэ. Ааспыт кыһын, тохсунньуга, ыаллыы сытар «Жданов» уонна «Молотов» холкуостар холбоһон биир холкуос буолбуттара, ити холкуостар нэһилиэнньэлэрин ахсаана аҕыйаан итинник дьаһал ылыллыбыта эҥинэ барыта ахтылынна
Бу олордохпутуна кулууп остуораһа Саабынаба Харытыана киирэн боломуочунайы бырабылыанньаҕа, туох эрэ, дьыалы-куолу ситэ быһаарыллыбатаҕар дуу, туох үөдэҥҥэ дуу бараҕын үһү диэн илдьэ барда.
Ыалдьыт тахсыбытын кэннэ, били, тыыммыт-быарбыт ыгыллан олорбут дьон дьэ үөһэ тыынныбыт. Талыабайбыт дьээбэтиттэн дэлби күлүстүбүт. Дьабараах мэрдьэннээх сүүһүн имэринэ-имэринэ:
Дьэ лаппа ыраата сылдьыбыт киһи эбиккин, били, эдэр, эмньик эрдэххинэ, көссүүгэр Күөйэр Огдооччуйаҕа, инньэ Күккүрүүр аҕатын ууһун сиригэр күрээн тиийэн хонон-өрөөн, таптаһан кэлэргин эрэ умуннуҥ быһыылаах, дии-дии, ыгыста-ыгыста иэрийэр.
Талыабай оҕонньор дьээбэҕэ дьээбэнэн хардараары, үөлээннээҕин үөннээҕинэн, мутук үүтүн курдугунан супту көрө-көрө, үгэһинэн уоһун чорботон үмүрүҥнэтэн барбытыгар, Дьабараах киһитэ саҥарыан иннинэ:
Ээ, бу киһи эмиэ дьиибэлэнээри гынна, көрүҥҥүтүүй ол, уоһун, үүт-үкчү саҥа саахтаан бүппүт ынах эмэһэтин курдук үмүрүҥнэтэн, бүүчүҥнэтэн барда диэбитигэр түөрэ күлүстүбүт. Ордук Баһыычааннаах Чоойун адарай оронноругар иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ омуннурдулар. Ол быыһыгар Баһыычаан өй булан:
Эһээ, ос-остуоруйата к-кэпсээ эрэ Били, уруккугуттан атыны диэн Ньөкөөрөр оҕонньортон көрдөһөр. Ньөкөөрөр остуоруйаһыт, кэпсээнньит, олоҥхоһут бэрдэ. Бу эҥээр дойдуга, чугас эргин олоҥхоһуппут кини эрэ. Оҕонньор бэйэтэ да кыра ыамайдары кытары ыаһахтаһарын сөбүлүүр киһи
Илин Кыргыдайга Ноотуйап Уоһук диэн кырдьаҕас олоҥхолуур эрээри, тоҥхоччу кырдьан онно-манна кэлбэт-барбат буолан турар. Кыра эрдэхпинэ, Тээкиччэҕэ олордохпуна сылдьан олоҥхолуура, ол онтон: «Тимир тэҥэргэнэ сыарҕалаах, тимир өкөчөҥ соноҕостоох, тимир бэкир бэйэлээх киһи баар үһү» диэни эрэ өйдөөн хаалбыппын
Чоойун доҕорун кытта адарай ороҥҥо кэккэлэһэ олорон:
Үнүр, илэ сылдьар абааһылаах өтөх туһунан кэпсээбиккин өссө биирдэ кэпсиигин дуо? диир.
Ээ хайа муҥун, а-атыны, саҥаны тугу эрэ Баһыычаан сөбүлэспэт. Уолаттар бэйэ-бэйэлэрин кытта оҕонньортон тугу кэпсэттэрэн истиэхтэрин туһунан мөккүһэн, күйгүөрсэн ылаллар.
Ньөкөөрөр, кылгас гына кырыйтарбыта биир кэм өрө ытыллан турбут баттаҕын, такыччы барбыт тарбахтардаах ытыһынан ээр-сэмээр имэринэр. Анды хоргунунан аҕаммыкка дылы килэрийбит, күн уота быһа сиэн баас оннун курдук эриэннээн чэрдиппит сирэйин кыра оҕолуу мыттытан, бэркэ астыммыт, сылаанньыйбыт киһилии туттан, үөл тириини алҕас быһа соппуттуу онто да суох кыараҕас харахтарын эбии кыаратан, тугу эрэ ырааҕы-киэҥи өтө көрөн толкуйдаабыттыы олоро түһэр:
Бээ-бээ бээ эрэ тугу кэпсиэх бэйэбиний диэмэхтиир.
Бу кэмҥэ эбээ, уһук ыаллар кыыстара суорат бүрүйтэрээри аҕалбыт үүт аннылаах ыаҕаһыгар кутуйах түһэн өлбүтүн көрөн:
Оо, бу бытааһаҕыа-а көрөөхтөөбөтөх муҥа буоллаҕа, күүдээх чол гыммыт дии диир.
Уолаттар оччону истибит дьон ойон туран, ыаҕастан уула сытыйбыт күүдээҕи орууллар. Баһыычаан сонно тута, Настааччыйа кыптыыйын ылан кутуйах кутуругун быһа кырыйар, онтон ааны өҥөйөн туран:
Чоҕулук!.. Чоҕулук!.. Чук-чук-чук! диэт таска быраҕар.
Чоойуннаах кутуйахтарын кутуругун уурунан кээһэллэр, ону көрөн Талыабай:
Бу дьон бэйэлэрэ бултаабатах бултарын кутуругун быһан ыллылар, Сэксэкэ Сэмэни албынныырдыы оҥоһуннулар, диэн дьээбэлэтэлиир.
Ким булбут ол булда Үнүр эмиэ, биир чыһы ити курдук дөбөҥнүк бултаабыппыт һи-һи-һи диир чобуо киһи Чоойун.
Биһиги ыал дьиэбитигэр кутуйах суох, «аны икки хаалла, ити кэннэ биир орто» дэһэ-дэһэ булчут уолаттар сорук, дьарык оҥостон туран түөрэтин дьууктууллар. Хантан эмит саҥа кутуйах кэллэ, киирдэ да тута билэллэр. Хайа кутуйах буоларын өҥүнэн, бэл улаханынан, кыратынан кытта эндэппэккэ быһаараллар. Ордук алдьатылаах уһун кутуруктаах кутуйах. Кутуругунан да сиппийэн эрдэҕэ, аска-үөлкэ буору тибийэн кэбиһэр адьынаттаах, аны харбыыр, эркиҥҥэ хатаастар буолан, убаҕас астаах, толору истээх иһиккэ түстэҕинэ тахсан баран да хаалара үгүс.
Эбээ суораттыыр үүтүн аннын кыынньаран ыаҕаска кутан баран хаппахтаан кирпииччэ оһох үрдүгэр уурар. Урут, саҥа оһох үөдүйүөн иннинэ, сылаас үүтү таҥаска суулаан ороҥҥо ууран бүрүйэллэрэ, ардыгар, сайыҥҥы өттүгэр, сирэй оһох хабаҕалыгар ыйаан тэйгэтэн кэбиһэллэрэ.
Настааччыйа, таска, балаҕан дьиэҕэ күөһүн булкуйан, көрөн-истэн киирбитигэр Биэрэ утары тиийэн атаҕын кууһа-кууһа атаахтаан, били, онто да суох былдьыры тыла эбии булдьуйа-булдьуйа:
Ийээ, хаһан күөппүт буһайый?.. Хаһан буһайый?.. Ийээ куппутун хаһан һиибитий? диир.