Хаһырыа Маарыйа илим тардар кэмигэр бырдахтан быыһанаары бобуонньуктуу бааммыт сачыын былаатын сүөрэн, сирэйин-хараҕын соттон ньуххаммахтыыр, ол олорон, мин оргууй ыллыырбын истэн, тохтоон, таалан иһиллиир, мичээрдээн тэбис-тэҥ үрүҥ тииһэ кэчигириир, дьээбэрдэҕинэ буолар үгэһинэн сирэйин сөллөччү туттан уҥа-хаҥас турулус-ирилис көрбөхтүүр. Мин сонньуйабын
Дьэ-дьэ киһи истэрин курдук ыллаа эрэ, бэттэх кэлэҥҥин. Тылыҥ тамаҕын кыайан, сатаан истибэтим ээ дии-дии Хаһырыа аҥаар кулгааҕын сөмүйэтинэн тардан таллата-таллата үөнүрэн саҥарар. Дьүөгэм барахсан иһигэр аһы туппат эҥээрэ суох киһи. Санаабыта барыта таска. Оннооҕор тыҥалааҕы тыыннарбат уот айах тыллаах Хаалаан Кэтириини уун утары көрөн олорон: «Киэҥ Хаалаан, айыы таанаан быстан, ойдон түспүт» диэн айахтатыа дуо. Анараа киһи хос аатыттан өлөрдүү өһүргэнэр, кыра да тэппини көрбөт хадьар дьахтар бэйэтэ Хаһырыаны кытары букатын аахса барбат. Кыыс эҕэтин истибэтэх курдук туттар
Сэрэйбитим курдук Хаһырыа тарпыт илимин хараҕа ортоһуор быччыкыга, чэркэҕэ аналлаах эбит, бэрт элбэх туппут. Илимэ соччо уһуна суох буолан өссө кэм түргэнник көрөн бүппүт. Аргыый устан, күө-дьаа сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, өтөхпүт аннынан кытылга тиксэн, тыыларбытын түҥнэртээн, бэйэ-бэйэлэригэр өйөннөртөөн кэбистибит.
Иһит эрэ Маарыйа иккиэн таалан турабыт Бырдах дыыгыныыра биир кэм күйгүөрэн иһиллэр. Мутукча-итикчэ быыһа, тыа иһэ түөрэтэ ньаалаҕай тойуга Ити аата үөнүҥ-көйүүрүҥ түспүт, сарсыҥҥаттан, өйүүҥҥэттэн хара былыт курдук устуоҕа
Соччо элбэҕэ суохтар да, ханна көтө сылдьан ити айылаах дыыгынаһаллара буолуой?.. Дьоҕойон халлаантан хара тыаҕа түһэр «саҥалара» дуу, туох дуу?..
Ыллык суолу ойоҕолуу кыымаайы (көйүк) үөрэ кыынньар. Саба оҕустахха ыһылла түһэллэр онтон эмиэ хат холбоһон, оннуларын булан эймэҥнэспитинэн бараллар
Эбэм дьиэтигэр кэлбит, оҕолор таһаарбыт мундуларын буһара сылдьар. Уолаттар сонно тута, үргүлдьү бааһынаҕа, күтэрдэрин чааркаанын көрө ааспыттар. Мин туос ыаҕайа ылан, Хаһырыалааҕынан эргийэн, Быркылаахха эт бэриһиннэрэ бардым
Аара суолбутугар Кылаччы Өлөксөөнү көрүстүбүт, үүдэһиннээх эргэ тымтайга күөх окко суулаан эт сүгэн иһэр. Кылаччы иһэрэ ыраахтан биллэр, соҕотоҕун да сырыттаҕына, тугун дьикти кэмэлдьитэ эбитэ буолла, баһын иһэ барыта саҥа. Бэйэтэ-бэйэтин кытта кэпсэтэн биир кэм баллыгырыы, ботугуруу сылдьар үгэстээх. Тугу эрэ ыйытан баран, онтутугар бэйэтэ хоруйдуур. Өссө сороҕор, отой да «күлүгүн» кытта этиһэн бурҕайан айдаан-куйдаан бөҕөтө буолан турар.
Оол курдук сэндэҥэ тыа быыһынан Кылаччы Өлөксөөн утары иһэрин көрө охсон:
Маарыйа, көр, Кылаччы илэ бэйэтинэн диибин.
Дьүөгэм Хаһырыа сылгы, ынах тэпсэн түөрэтэ силис буолбут ыллык устун кэннибиттэн саппай уопсан тэлэмээттэнэн иһэн, эмискэ чугурус гынан тохтуу биэрэр, миигин окумалбыттан тардан суол таһыгар таһаарар:
Хотууй, Кылаччы туох диэн баллыгырыырын истиэх эрэ, диир, мутук үүтүн курдугунан, үөннээҕинэн көрөр.
Тугу-тугу диигин?
Чэ, манна сынньаммыта буолан олоро түһүөх, Хаһырыа, орук курдук элбэх лабаалаах аргынньахтыы түһэн суулла сытар хаппыт тиит кэннигэр чөкө олорор. Мин кини ыксатыгар сэргэстэһэбин
Кылаччы чугаһыыр, сэрэйбиппит курдук саҥата-иҥэтэ киэр-инньэ, өрө мылайан алаа харахтарынан элээр-мэлээр көрүтэлиир
Биһиги куобах оҕолорун курдук тииппит анныгар ньыкыйан олоробут.
Иһит эрэ, иһит эрэ туох диир Хаһырыа кулгааҕын чөрбөтө-чөрбөтө иһиллиир.
Тохтоо-тохтоо бэйи чугаһаата
Кылаччы Өлөксөөн тайах мастаах, ол иһэн ыллык суол кытыытыгар, сүгэнэн кэрдиллибит суон чоҥочох турарын көрөн, тайаҕынан суптурута анньыалыыр, эмэх мас төрдүгэһэ хатырыга туллан, бурҕас гына ыһыллан отон угун үөһэ түһэр.
Оо, бу баҕайыларыа-а, бу кэртэҕим буолан кэбилээбиттэрин, бу мас мастаан дьаабылаабыттарыа-ан чоҥочохпут тоҕо бэрдэй үрдүгэ тоҕо сүрэй үрдүгэ оҕолор хаарыан маһы туһата һуох хааллараннар, бэйэтэ биир сүгүү бэйэтэ биир үчүгэй сүгүү чохчойо-чохчойо чохчоччу сүгүү ыа-а, сүрэҕэ суохтар, мас кэртэҕим ырата буолан бу кэрдэн кэйгэллээбиттэрин Оо, киһийдэхтэр оттон аа буолаллар да эбит! диэн үрүт-үөһэ биир кэм баллыгыраа да баллыгыраа, мөҕүтүн да мөҕүтүн.
Хаһырыа айаҕын ытыһынан саба туттан кыана сатыы-сатыы күлэн бычыгырыыр Мин сонньуйабын
Кылаччы атын аҕай татыахайданан ыксабытыгар отой субу кэлэр. Биһиги арбахпыт кэннигэр эбии кирийэбит, хойуу сэппэрээктээх онон көстүбэппит быһыылаах.
Өлөксөөн уҥа-хаҥас садьыаланан, иҥнэйбэхтээн таар-туур сыыҥтыыр, хантайан халлаан ыаһыра лүҥкүрбүт халыҥ былытын одуулаамахтыыр, кыла убаан туһата ааһан эрэр хатыҥ уктаах дэйбииринэн эҥил баһын, окумалын охсуммахтыыр:
Дьэ, харааннаан ахан эрэҕин дии ээ-э Бырдаххын, оҥоойугун түһэрэҥҥин үөҥҥүн-көйүүргүн аһатан эрдэҕиҥ Буолумуна, баччаҕа харааннаабатаҕына хаһан хараанныай. Сир ийэ барахсан биһигиттэн ыйытыаҥ дуо Дьэ ыйыппат оҕо буолуоҥ ээ!..
Сымыыт баттыы сытар чаччыгыныардар, уйаларын таһыгар дьон бөлүөхсүбүтүттэн дьаарханан, саҥалара биир кэм чардырҕаан олорор. Өлөксөөн үөһэ сарыкынайаллар, сыыһа-халты убаҕаһынан ыһылыннараллар.
Ыа-а, барахсаттарыа, туох ааттаах буоллулар, ким эһиги уйаҕытын бадьыыстыан. Хоҥ мэйиилэр ээ хоҥ мэйиилэр ааргылар Туох туһалааҕы баран!.. дии-дии Кылаччы Өлөксөөн уолах тиит төргүү мутугар ото намылыйбыт чаччыгыныардар туой уйаларын кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы харалҕан хараҕынан кыҥастаһар. Оо, дьаһаналлара, оҥостоллоро тупсаҕайын, сыа-сым курдук сыбаан ньылҕаарыталлар ээ!.. Кинилэр эмиэ сыбахсыттар буоллахтара, иктэ барыта!.. Ыа-а, иктэ барыта!..
Дьүөгэм Маарыйа эмискэ күлэн тэһэ ыстанар. Иккиэн саһан хорҕойбут сирбититтэн тахсан кэлэбит. Хата, Кылаччы Өлөксөөн улаханнык соһуйбат. Атын, өмүрэх эмээхсин эбитэ буоллар, өрө көтөн ыһыллаҥхайдана түһүөхтээх этэ.
Бээ, бу эһиги бу манна тугу көрдөөн, тиҥсиринэн, туохтан саһан кирийдигит, хотуйдар?.. Өлөксөөн, хата, бэрт холкутук ыйытар, туос тымтайын сиргэ ууран, тайах маһыгар сыҥааҕын өйөөн, отой да наҕылыгар түһэр.
Быркылаахха эт бэриһиннэрэ баран иһэбит.
Хаһырыа, Өлөксөөн үүдэһиннээх, хара лаҕый буолбут эргэ тымтайын өҥөйөн көрөр:
Хата, барахсан эмис эбит дии. Дьылы үчүгэйдик тахсыбыт сүөһү быһыылаах, диир.
Лэкээрэй эмээхсин ынаҕа ырыаҕа диир Кылаччы. Үчүгэйин түҥэттэн бүтэрбиттээ-эр. Ити миэхэ дар уҥуох түбэстэ. Дьон сылҕайбыта Таах толунньаҥ Өлөксөөн кэм да, туохха да астыммат, тук буолбат үгэһинэн кэриэлийэр.
Тымтай иһигэр, күөх окко сууламмыт бүдүргэйи көрөн:
Оттон мин көрдөхпүнэ, куҥ эт да курдук эбит дии, диибин.
Куҥуруоҕа!.. Кылаччы ахсарбатах киһилии иэдэс биэрэр, мылах-илэх туттар.
Хайдах сүөһү буолан баран уҥуоҕа суох буолуой эбээ, күлгэри гыннаҕыҥ дуу, Маарыйа сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө сонньуйар.
Мин дьээбэрэммин:
Үчүгэйэ бүппүт буоллаҕына, биһиги оттон оччоҕо кылыгырас уҥуохха да баран иһэр дьон эбиппит дии
Кылаччы Өлөксөөн, «бэдэр мэйии» эридьиэстээн эргитэн син саҥа саҥаран хоруйдаһар.
Эһиэхэ талан, сыымайдаан уурбуттара буолуо, хайаан да. Холкуос бэрэстээтэлин ийэтигэр ысталлааҕын ыытар, амтаннааҕын атаарар дьон инилэр, ол биһигинньиктэр диэн һэ-һэ-һэ Өлөксөөн күлбэхтиир, онтон тохтоон оттомуран баран: Эмээхсин хайдаҕый тоом, ама дуо? диэн ыйытар.
Биһиги Кылаччы Өлөксөөнү кытта сээкэйи дьээбэлэһэн кэпсэтэн, эбии сэргэхсийэн күлэ-сала түһээт, эдэр кыргыттар кыдьыгырбычча, Быркылаахпытыгар сүүрүүнэн түһүнэбит
* * *
Өссө 1930 сыллаахтан балык бултуур анал хаһаайыстыба тэриллэн кыһын эбэлэри кэрийэн хото муҥхалыыллара үһү.
Таата Мэхээлэтэ, Бутукаай Баһылай, Саппырыан, Тоокоон Уйбаан, Дайыыла, Тоһоҕо Куонаан, Аччык уола Миитэрэй диэн дьоннорун-сэргэлэрин аһаппыт, бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар биллэр-көстөр муҥхаһыт оҕонньоттор бааллара.
Айдаҥтан көстөн ордуктаах сиргэ, Муосталаах (төрүт аата Бээриҥдэ диэн, ону харыс аатынан солбуйбуттар) диэн сүрдээх баай балыктаах дьоһуннаах эбэҕэ, 1942 сылтан оборуоннай суолталаах «ырыыптириэс» тэрилтэ олохсуйан балыктыыр. Муосталаах балыксыттарынан улуус холкуостарыттан анаммыт дьон сылы-сыллаан үлэлииллэр, сүнньүнэн Бүлүү куоратыттан, Хаҕынтан, Төҥүргэстээхтэн, Кыргыдайтан, Дьоохуттан, Модуттан, Күүлэттэн, Үгүлээттэн сылдьар дьон.
Билигин муҥхаһыттар сынньанар кэмнэрэ, сотору ыһыах кэннэ эмиэ хат Муосталаахтарыгар түмсүөхтэрэ. «Бостуок» балыктыыр түмсүү салайаачыта Хондокуоп Өлөксөй Уйбаанабыс диэн Дьөккөнтөн сылдьар, бөдөҥ-садаҥ уҥуохтаах, сырдык, арыы-саһыл хааннаах, саҥарбыт-иҥэрбит, кэлбит-барбыт, сургулдьуйбут саас ортолоох киһи Талыабай Уйбааннаахха түһэ сытар. Биһиги Өксөөммүтүн кытта бэртиилэр, үһү-таамах курдук иһиттэххэ уруккуттан билсэллэр быһыылаах
* * *
Ыам бырдаҕа хара былыт курдук халҕаһалыы анньан сүүллээн түспүтүн кэннэ, холкуос борооскуларын, тыйдары уонна биирдиилээн ыаллар оҕустарын Хаҕынтан кэлбит, сир-сир аайы ыҥырыкка сылдьар, Дьэримиэйэп, дьон ааттыырынан Дьабараах диэн оҕонньор аттаталаата. Эбэм эмээхсин эмиэ борооскутун аттатта. Оҕонньор чэпчэки илиилээҕинэн биллэр, ол да иһин ыҥырыкка сылдьар. Кини аттаабыт оҕуһун бааһа-үүтэ хаһан да сэтэрийбэт, түргэнник оһор үһү.
Маныыһыт уолаттар холкуос борооскуларын Оччугуй Үрэҥҥэ үүрэн илдьэн хаайбыттарын, оҕонньор Мундулуҥдаттан сылдьан аттыыр. Дэриэбинэҕэ ыаллар түптэлэрин буруота, ордук киэһэ өттүгэр, биир кэм туман курдук тунаҕыра сыыйыллар, ол иһин борооскулары туспа илдьэллэр. Буруоҕа, сибилигин аттаммыт сүөһү сиикэй, аһаҕас бааһа оһо охсон биэрбэт: сиикэрийэн, устунан иһэн, аһааҕыран, баалатан өлүөн да сөп.
Кэтэх сүөһүлээх ыаллар оҕустарын бостуук уолаттардыын холбуу бииргэ үүрэн Оччугуй Үрэҥҥэ илтилэр. Түптэтэ таймата суох сиргэ, төһө да сүөһү чачайар бырдаҕа ытыллыбытын иһин, аттаммыт борооскулар маҥнай утаа ыарыыланан нэһирэллэр, кыайан аанньа хамсамматтар, ол иһин анал киһи, хонон-өрөөн сытан, ат оҕустары «һайдаан-һаттаан» хаамтарар. Оччоҕуна баастара бүтэйдии куулайан иһэр да түбэлтэтигэр тэстэн, симэһинэ тохтон, тардан оһор аакка барар.
Эбэм борооскутун Оччугуй Үрэҥҥэ илтэрбэтэ, далыгар аттатта. Биһиги оҕолор, ыарыыланан ахчайан баран дөөдөҥнүүр ат оҕуспутун уһуннук сытыарбаппыт, солбуһа-солбуһа, талах быһан кымньыы оҥостон кускуурдаан наар хаамтаран тахсабыт. Тыал түптэ буруотун биһиги эҥээр оҕустаҕына борооскубутун үүрэн кыаһалыкыччытан чэлгиэн сиргэ илдьэбит. Маҥан Халдьаайыннан эҥин эргитэбит
Биир киэһэ, күн лаппа арҕаалаабытын кэннэ, Оччугуй Үрэҥтэн, Дьабараах оҕонньор аттаныахтаах борооскуларын барытын аттаан бүтэн, аны Балаҕаччыга ыҥырбыттарыгар онно ааһаары, биһиэхэ хоно кэллэ.
Мэрдьэннээх, өрө ытыйан кэбиспиттии кыырыктыйбыт кылгас баттахтаах, арыы-сыа иҥмиккэ дылы килэбэчийбит хара бараан сирэйдээх, сахаҕа саар тэгил орто уҥуохтаах Дьабараах оҕонньор сэһэн-сэппэл хаата киһи буолан биэрдэ. Үрэҥтэн кэлэригэр, бүгүн аттаабыт борооскуларын сымыытын тымтакаҕа уган аҕалбыт. Ону эбэм чөкө тутан балаҕаҥҥа таһааран буһара уурда. Онон оҕус сымыытын аһылыктанан баран утуйар дьон буоллубут. Оҕус тээһэҥкэһэ сүрдээх тотоойу ас
Бырдах түһэн, оҕолор дьиэҕэ мээнэ киирбэттэр-тахсыбаттар, ньаалаҕай хаатыйаланнаҕына түүн сүгүн утуппат, онон ыамайдар бэйэлэрэ да ону өйдөөн, кэһэй буолан солуута суох төттөрү-таары сыбыытаспаттар. Дьиэ аанын чанчыгар, таска, чугууҥҥа кур кии тохтоло суох буруолуур
Билигин оскуола оҕолоро сайыҥҥы сынньалаҥнара. Баһыычааннаах уһун күнү быһа бөдөҥ уолаттары кытары бурҕаа икки дьирики икки соноруттан орпоттор. Эргэ өтөхтөрүнэн, сонуоктарынан, бэл киһи уҥуохтаах халдьаайыларынан, кырдалларынан кытта, куттамакка, тэлэкэчийэ сүүрэллэр. Кэлин бырдах сииригэр үөрэнэн хаалан соччо кыһаллыбат да курдуктар, тиритэн-хорутан ньалҕарайданыы, буһан-хатан бурулуһуу. Бултаабыт бултарын: моҕотойдорун, маттаҥааларын тириитин, кутуйахтарын кутуругун барытын эргэ хотоҥҥо, чөкө мунньаллар. Ардыгар биир эмит кутурук сүтэн хаалан айдаарсан да ылаллар. Итээбит кутуруктарын сороҕор Биэрэ сыттыгын анныттан булан ылаллар Кыра кыыс убайдарын дьээбэлиир. Онон сүтүк таҕыста да маҥнай Биэрэ уорбаланар Киһи дьиибэргиирэ диэн, кыыс сойбоппут кутуругун бэйэтин сыттыгын анныгар эрэ угар, атын сиргэ кистээбэт. Убайдара кэлэн, балтыларын сыттыгын өндөтөн сүтүктэрэ сытарын көрдөхтөрүнэ, Биэрэ туораттан хараҕын кырыытынан сыныйа батыһан атын аҕайдык дьэргэйэн туран, өрө ыстаҥхалыы-ыстаҥхалыы, ытыһын охсуна-охсуна хатан үлүгэрдик күлэн чачыгырыы түһэр, үөрэн-көтөн өндөҥкөлөөн, күлэн-салан бөҕө буолар, итинник быһыыламмытыттан олус диэн астынар, оһох тула таҥалайын тыаһата-тыаһата дьиэрэҥкэйдиир. Биэрэ кутуругу «уорбут» буолла да, убайдахтара дьиэҕэ киирдэхтэринэ оһох кэннигэр ойор, онон тугу гыммыта тута биллэр. Уолаттар балтылара сытар оронугар чугаһыылларын Биэрэ оһох кэннитэн сэмээр, быры-былтаҕар сирэйин былыт быыһыттан ый тахсарын кэриэтэ былтатан бэрт үөннээҕинэн батыһа көрөр, күлээри кып-кыракый уоһа үмүрүҥнүүр, буспут моонньоҕон курдук хараҕын харалара кылапачыйа умайаллар, онтон эмискэ тэһэ ыстанан чачыгырыырыттан киһи эрэ күлүөх курдук
Уолаттар да иэс хаалбаттар балтыларын дьээбэлииллэр. Ардыгар, дьыл оҕуһун муоһа тоһунна дэһии буолбутун кэннэ: саас да, сайын да хантан эрэ булан сүөһү муоһун тутан киирэн кыра кыыска туттараллар: «Ити кыһын түспүт дьыл оҕуһун муоһа» дэһэллэр. Биэрэ сирэйин сөллөччү тутта-тутта сүрдээҕин оттомуран муоһу эргим-ургум тутан көрөр, кыҥнаҥныыр-иҥнэҥниир онтон сүүрэн тибигирээн тиийэн ааны аһан баран таска быраҕан кыыратар: «О-ус үс муоттаах буолба-ат!!!» диэн ыһыытаан ыыра барар. Онно өйдөөбүттэрэ, убайдара «өйдөрө бааллан» ордук хос муоһу тутан киллэрбит буолаллар
Дьуоҕа сөрүүнэ түһэн, түүн лаппа сөрүүдүйэр. Сарсыарда, киэһэ улаханнык хамсаммат-имсэммэт, тоҥунньаҥ киһи дьагдьайа да быһыытыйыан сөп.
Балык төһө да дьуоҕаран тимирдэр, эбэбит баай буолан күөстэнэн сиир балыкпыт илимҥэ син биир тута турар
Билиидэ оһох күүһүн-уоҕун ылан тигинэччи умайар. Хантан эмит сонун киһи, хоноһо кэлбит сураҕа иһилиннэ да, сээкэй сонуну истээри, кэпсэтэн-ипсэтэн сэргэхсийээри, тастан киирии элбиир. Оҕолор, Дьабараах оҕонньор сүрдээх элбэх бэрт дьикти кэрэхсэтэр кэпсээннэрдээҕин, бэл кинилэргэ анаан остуоруйалыырын иһин, улахан дьон сэһэргэһэллэрин сүрдээҕин сэҥээрэн истэллэр. Лэгэй, Биэрэ, Маарыйа хаҥас диэки, титирик орон үөһэ олорон туос ынахтарынан, сылгыларынан оонньууллар.
Талыабай Уйбаан Дарайыы ууска оҥорторбут алтан бирээскилээх, тумустаах саҥа саары этэрбэһин кэппит. Биэрэлээх бирээски килбэчийэрин сонурҕаан одуулаһаллар Талыабай Уйбаан кэннэ өссө Күртэ Хабырыыл, Ньөкөөрөр Өндөрөй бааллар. Эбэм уотун-күөһүн көрөр-истэр, Настааччыйа кыыһын даба ырбаахытын тоҥолохторо тырыттыбытын таҥас кырадаһынынан саба ууран абырахтыыр. Биэрэ өссө кыыс оҕо буолан таҥаһын соччо алдьаппат, оттон булчут уолаттар ыстааннарын, ырбаахыларын сотору-сотору хайа көтөн тэлэмээттэнэн кэлэллэр