Мин дьонум кэпсэтэллэрин истэ-истэ, саҥа тигиллибит ыаҕайа айаҕын кылынан мииннэри анньан оһуордуубун, көстүүтэ олус тупсар.
Дьабараах улахан чөҥөйгө кутуллубут сүөгэй үүттээх маҥхааһай хойуу чэйин ээр-сэмээр «сыып-сыып» сыпсырыйан иһэ-иһэ сээкэйи ыйыталаһар, бэйэтэ кэпсиир:
Киспэ оҕонньор бу кыһын оту уоттаабыт сурахтааҕа, ону хайаатылар, төлөттүлэр дуу? диэн ыйытар.
Һуох Оҕонньор соруйан уоттаабыта баарай, диир эбэм.
Көр эрэ, хата, атын холкуос эбитэ буоллар, дьалаҕайа диэн, баҕар «ыырын ыраатыннарыа» этилэр, аҥаардас төлөбүрүнэн хааллардахтарына таҥараҕа махтал буолаарай.
Талыабай оҕонньор тугу эмит дьээбэлэнээри гыннаҕына, үөннээҕинэн көрөр уонна дьээбэни саҥарыан иннинэ наар уоһун чорботон үмүрүҥнэтэр үгэстээх, ол иһин Талыабай «кыыбаҕата» киирээри гыммытын оҕонньор сирэйин-хараҕын, уоһун-тииһин туттубутуттан көрөн киһи тута сэрэйэр.
Дьэ, Дьабараах быйыл эмиэ тээһэҥкэһинэн баҕас дэлэйдик аһылыктанныҥ быһыылаах ээ-э Эн буолан баран холкуос аайы оҕус аттаан харалана сылдьыбыт киһи баар ини, диир Талыабай.
Эн да сырыт ээ, Дьабараах бэрт судургутук хоруйдуур. Дьиэ иһинээҕи дьон бары күлсэбит.
Бу кыһын Киспэ Борокуоппай хамсатын уотун түһэрэн бүтүннүү умаппыт ото, сайын куйааска кэбиһиллибит күп-күөх, сөлөгөйдөөх от этэ. Умайбыт от оннугар хара хоруо, күл быыһыгар, от күөҕэ өҥнөөх, биир кытах кэриҥэ таас эрэ ордон хаалбыта сытара. Ону эбэм хомуйан ылан уурунан турар. Эмкэ дуу, туохха дуу туттуллар үһү. Биһиги көрдөхпүтүнэ, курдары көстөр дьэп-дьэҥкир, үлтү сынньан баран симэх гыныахха сөптөөх таастара.
Ньөкөөрөр оҕонньор «кырыыс түүрүччүтэ» сиэн, бурууһаан бүтүннүү такыйан хаалбыт тарбахтардаах илиилэринэн, хата, кимнээҕэр үчүгэйдик табах эринэн тардар.
Куба тириитэ бэргэһэлээх, куоҕас тириитэ үтүлүктээх Өндөрөй оҕонньор табааххыттан биир кымаахта бэрис эрэ, дии-дии Талыабай, Ньөкөөрөртөн табах умналаан ылан таас хамсатыгар симинэр. Умнуганым диэн саппыйабын эмиэ хаалларан кэбиспиппин
Чэҥкир умнубут аатырар Соруйана да ини, бэриһиннэрэн тардаары Табааҕын умнар, хамсатын хаалларбат, Ньөкөөрөр үөлээннээҕин хаадьылыыр. Мохуорканы кымааҕынан бэрсиһии үгэс курдук быһыы-майгы. Табахтарынан букатын быстарбыт дьон, бэл, хамсаларын чубуугун кытта кырбастаан тардаллар. Туһугар эмиэ абылаҥнаах «ас» диэтэҕиҥ.
Уу испэккит дуо тоҕойдорум?.. эбээ сибилигин сонуоктан кэлэн олорор уолаттартан ыйытар. Күөспүт билигин да эрдэ, саҥа кыынньан эрэр.
Чоойун өс хоту кэлэн алтан чаанньыгы таҥхатан тумсуттан оборон сойбут ууну иҥсэлээхтик иһэн киллиргэтэр.
Хата тоом оттон эн, утаппатыҥ дуо? эбэм Баһыычаантан ыйытар.
Баһыычаан хаһан кэлэҕэйдээн кирдиэхтэтэн саҥарыар диэри, Чоойун доҕорун оннугар хоруйдуу охсор:
Баһыычаан баарыын көрдүгэнтэн утаҕа ханыар диэри тото испитэ, диир.
Настааччыйа Чоойун саҥатын истэн:
Бу хайдах киһи тылын долоҕойугар тохтоппот уолуй, мээнэ сиикэй ууну испэт буол диири хайдах хайа муҥун өйдөөбөтүй, саатар көрдүгэн уутун буола-буола
Б-былаат нөҥүө с-сиидэлээн испитим, утатан ыксааммын, Баһыычаан төһө да утаҕа эрдэ хаммыт киһи аатырдар, остуолга кэлэн Чоойун ыксатыгар туран, эбэтэ сургутан бэлэмнээбит уулаах, хаппаҕа суох дьэс алтан чаанньыгын тутааҕыттан ылан иҥнэрэн, икки дьабадьытынан сүүрдэ-сүүрдэ кэтиэлиир.
Утаттым эрэ диэн мээнэ сиикэй ууну иһэр, кырдьык да, сэрэхтээх. Урут, Кыргыдайга эрдэхпинэ, Төкүнүк Уйбаан диэн, Халбаакы киһитэ, сүөһү уостаһа кэлэ сылдьарын көрөөччүбүн. Ол, Төкүнүк Уйбаан биирдэ, сайын өҥүрүк куйааска, ат миинэн сылгы сылгылыы сылдьан утатан ыксаан, хараҕа хараҥаран, ходуһа хотоол сиригэр олорон хаалбыт ньамахтаах ууну силэйэ-силэйэ испит Дьэ эбэтээ, куртаҕа курулуйан, очоҕоһо дыгдайан, иһэ сараччы үллэн өтөҕөр нэһиилэ өөкөйөн тиийбит. Эгэ сылгыларын ситэ көрдүө дуо. Түүн ыалдьан өрө мөхсө хоммут, хараҕын симэн көрбөтөх. Төкүнүк Уйбаан ити курдук, абааһы кымньыылаабытыныы икки эрэ хонон хаалбыт. Күн бэҕэһээҥҥэ диэри «эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэ сылдьыбыт», чэгиэн аҕай киһилэрэ эмискэ «барбытыттан» дьоно улаханнык аймаммыттар. Төкүнүк өлөр киэһэтигэр, оҕолоругар, дьонугар туһаайан: «Дьэ сэгэрдэрим, оҕолорум эрэ буолларгыт, хайдах да хараххыт хараҥара утаппыккыт иһин, мээнэ сиикэй ууну эрэ иһэр буолаайаҕыт», диэбитэ үһү. Хас да көстөөх сиртэн луохтуур кэлэригэр Уйбаан тиийбэтэх. Өлүөх өлбүтүн, быстыах быстыбытын кэннэ биирдэ биллибит эдэр нуучча луохтуура, суолтатыгар эрэ көрөн баран, муҥура тэстэн өлбүт диэн быһаарбыт. Саха дьоно ону «иһин убахтатан өлбүт» дииллэр. Кэлин итинник ыалдьыбыт киһини Бүлүү куоратыгар муҥурун быһан ылан быраҕан дөбөҥнүк эмтииллэр. Арай дэҥҥэ биир эмит киһи, харыстаммакка, бааһа аанньа оһон биэрбэккэ сэтэрийэн өлүөн сөп. Уонна биир үксүн муҥурдарын быстарбыт дьон утатан, тулуйбакка, сонно тута, кистээн ууну эмискэ киллиргэччи иһэн өлөллөр. Дьиҥэ муҥура ыалдьыбыт киһи барыта өлөр буолбатах, сорох киэнэ тииһик курдук киирэн баран ааһар, ону «хаппыт» дииллэр. Былыр муҥура ыалдьыбыт өрүһүллүбэтэ. Дьон «убахтатан» бараахтаабыт үһү диэн сэмээр сибигинэһэллэрэ.
Дьиҥинэн, Төкүнүк Уйбаан муҥурдааҕынан буолбакка, умса түһэ сытан, били, ходуһа уутун харса суох ыйырбахтыырыгар, ууну кытта бииргэ, сир быртаҕын ыамаларын ыйыстан кээһэн сордоммута эбитэ. Өлбүтүн кэннэ муннунан, айаҕынан күлгэри ыамалара быгыалаһан тахсыбыттара үһү диэн кэпсииллэр. Ол, уҥуоҕа суох кыймаҥнаспыт баҕайылары ууну кытта ыйыстарыгар баҕар билбэтэҕэ да буолуо Сорох кэпсииринэн, Төкүнүк Уйбаан Тыймыыттаах Тайыла диэн аата ааттаммат сүдү «кырдьаҕас» араҥаһын оннуттан уу испитэ үһү дэһэллэр Туох билиэй, көрөн турбут суох
Кэпсээнтэн кэпсээн. Биирдэ Кыргыдай сиригэр, Дьоохуга, өрдөөҕүтэ, икки киһи куораттан ыҥыырдаах атынан таһаҕас ырдан тахсан иһэн аара тохтоон чэйдээбиттэр. Ырдыыларын түһэрэн, аттарын сыбыдахтаан, кыратык нуктаан сынньана түһэн ылардыы оҥостубуттар. Икки киһиттэн биирдэстэрэ отой эдэр, саҥа эт тутан эрэр уол эбитэ үһү. Күһүөрү, үөн-көйүүр суҕараабыт кэмэ буолан, уол болтуо сонун сыттанаат да, уһун, унньуктаах айантан өлөрдүү сылайан, оллоонун ыксатыгар, хантаччы түһэн утуйан хаһыҥыраан хаалбыт. Аргыһа саас ортолоох, сырыыны-айаны сылдьыбыт, бэйэтин холугар лаппа кыанар, күүстээх-уохтаах киһи эбитэ, өртөммүт аттарын быаларын-туһахтарын көннөрөн кэлэн баран, итии чэйи сыпсырыйан иһэ-иһэ, тоҕо эрэ уута кэлбэккэ, хойуу үөт төрдүгэр ону-маны олоотоомохтоон олорбут. Арай, ол олорон эмискэ түбэһэ көртө, били, айаҕын аппытынан хантаччы түһэн утуйа сытар уолун сирэйин устун сир быртаҕа сүр түргэнник сүүрэн кыймаҥалаан кэлэн киһи айаҕын иһигэр киирэн хаалбыт Утуйа сыппыт уол чачайбыкка дылы хахсайаат сир мундутун ыйыстан кэбиспит Чэй иһэ олорбут киһи иһитин тоҕо быраҕаат да сонно тута аргыһын уолугуттан ылан өрө илгиэлээн туруорбут, онтон туох да саҥата суох, өртөнөн аһыы сылдьар атыгар үүнүн эрэ кэтэрдээт, сыбыдахтыы, торҕо бөтөрөҥүнэн айан суолунан тибилиннэрэ турбут Бу кэмҥэ, муннун анныгар ньуолах бытыга саҥа бытыгыраан эрэр уол сордоох куртаҕа түрүтэ тыытан өҕүй да өҕүй буолбут, аһаабыт аһын түөрэтин хотуолаабыт Өр-өтөр буолбатах, түөрт атах түһэрбит аттаах доҕоро төттөрү ханаһытан сүүрдэн кэлбит уонна аҕылаан өрө мэҥилии сылдьар атын оллоон ыксатыгар үөккэ баайан кэбиспит Сотору ат уоскуйан, ахчаччы тэбинэн туран ииктээн күүгэнирдибит, ону аҕам киһи иһиккэ тоһуйан ылаат да сылаастыы уолугар иһэрдибит «Дьэ нөйөн утуйа сыттаххына айаххынан искэр күлгэри үөн киирдэ бу ииги итиилии түөрэтин ис, абыраатаҕына бу эрэ абырыа, эн дьолгор санаа хоту Дьөһөгөй оҕото түбэспитигэр ымыыгар махтан!!.», диэбит. Уол кутталыттан, хараҕын быһа симэ-симэ, били, доҕоро иһиккэ тоһуйан ылбыт атын иигин түөрэтин иһэн киллиргэппит Инньэ гынаатын кытта өс киирбэх куртаҕа быһыта тыытан ыалдьара ааһан хаалбыт Нөҥүө күнүгэр уол хойуутун кытта, дыгдаччы барбыт күлгэри ньолҕойон түспүтэ үһү
Айаннаан кэлбит сылгы иигин былыр-былыргыттан өлбөт мэҥэ уутугар тэҥнииллэр. Сылгы сааҕа кытары эмп буолар: итии ууга көөнньөрөн илии-атах ыарыытын угуттууллар; ол-бу дэҥ, оһол искэнигэр сылаастыы баанан уртаналлар
Эмиэ кэпсээнтэн-кэпсээн. Баҕа сир мундутун курдук куттала суох уу үөнэ эрээри, дэҥ, сэдэхтик киһини «ытырар» адьынаттаах. Аны туран баҕа ытырбыт киһитин ыыппат. Хайдах да ууннары тардан араара сатаабытыҥ иһин уоппут айаҕа хоҥнубата үһү.
Арҕаа Кыргыдайга, «Социализм суола» холкуос киһитэ Дьөөйөө Дьөгүөр диэни, биир сайын, этэрбэһин устан баран от охсо сырыттаҕына сыа тилэҕин баҕа ытырбыт. Баҕа киһини ытырара куһаҕан битэ былыр-былыргыттан биллэр. Дьөөйөө Дьөгүөр хайдах да тардыалаһа сатаан баран, өттүгэр эйэҥэлии сылдьыбыт кыыннаах быһыччалааҕын ылан алчаҕы баһын быһан араарбыт. Ити түбэлтэ кэнниттэн киһи атаҕынан аһааҕыран хаалбыт Күһүнүгэр, суол турбутун кэннэ куоракка байыаннай хамыыһыйаҕа ыҥырбыттарыгар, сылтах көстүбүччэ сыарҕалаах атынан көрдөрө киирэн баран, эмчиттэр чыыскалааннар балыыһаҕа сыппыт уонна ол сытан эрэ өрүттүбэккэ өлбүт Дьикти
Мин испэр урут истибит эгэлгэ үһүйээннэрбин саныы-саныы, оҕонньоттор кэпсэтэллэрин сэргии, сэҥээрэ олордохпуна, таска ыт үрэ-үрэ ырдьыгыныыр саҥата аймаммытыгар, туох ааттааҕы туруордулар диэн, дьиэ халҕанын бырдаҕы киллэримээри эмискэ арыйа баттаан таска тахсыбытым тэлгэһэ аанын таһыгар, бэҕэһээ куораттан (Бүлүүттэн) кэлбит боломуочунай Миитэрэй Ыкынаачайабыс Баһылаайап диэн ааттыыр киһилэрэ, ыттан куттаннаҕым буолан, хаҥас хонноҕун анныгар балҕайбыт тирии бартыбыалын кыбынан, уҥа илиитигэр чуор мутук оҕотун тутан «чоттуу-чоттуу» далбаатана ахан турар эбит. Биэрэ ыта Чоҕулук бырдахтан куотан уйатын иһигэр түүрүллэ сытар. Маанчык суох, ханна эрэ эмиэ үгэһинэн кэринэ барбыт.
Киһи дьиктиргиэх көрсүө, кырдьаҕас ыппыт Кыраһа, урут киһини үрэн куттаабатах бэйэтэ, суос биэрэн, арҕаһын түүтүн туруоран, тоҕо эрэ, ала-чуо, боломуочунайы, туох эрэ абааһыны дуу, адьырҕа кыылы дуу көрбүккэ дылы, тиэргэнигэр киллэримээри харса суох үрэн баргыйар. Испэр «тугу биттэннэҕэй» дии саныыбын, арай эбэм: «Ымыылаах ыт сибиэни сибикилээтэҕинэ, туох да суоҕун, көннөрү көрдөххө көстүбэтин үрдүнэн үрэр баҕайыта», диэччи. Ымыылаах ыт иччитигэр куһаҕан тыыны чугаһаппата үһү
Кыраһа!.. Хайдах буоллуҥ!.. Тохтоо!.. Чэт!.. дии-дии тиийэн ыппын туттум.
Тоҕо сүрэй доҕор, бу ыт!.. боломуочунай муннуктара илдьирийбит тирии бартыбыалын куттаммыттыы түөһүгэр сыһыары тардынан сүрдьүгэс быыһынан кыбылла-кыбылла киирэн дьиэҕэ ааста Кыраһа, саһылы хорооҥҥо киллэрбит ыт курдук ыйылыыр, киһиэхэ бараары дьүккүҥнүүр, ону моойуттан ыксары кууһан олоробун, ыыппаппын.
Боломуочунай аан чарапчытын анныгар турар чугуун иһиттэн бурҕачыйар түптэҕэ эргичийбэхтээн, тэбэммэхтээн, таҥаһыгар олорсон кэлбит бырдаҕы көтүтэр, эҥил баһын хамсаппахтаан дьигиһийбэхтээн ылар уонна ааны аһаат искэ биирдэ мэлис гынан хаалар.
Ити кэлэн киирбит, Миитэрэй Ыкынаачайабыс диэн боломуочунай урут «ынкыбыдыга» үлэлээбит, милииссийэлии сылдьыбыт киһи. Хас да сыллааҕыта, Мундулуҥдаҕа олордохпутуна, кыһын, хонон ааспыта. Оруо маһы ортотунан, бас-баттах тыллаах-өстөөх, быыһыгар-ардыгар быдьар тылы дэгэт гынан кыбытан саҥарар киһи эбит этэ. Өттүгэр, сэрэмээт тэлэгиитигэр иилиммит «ыт буутун саҕа» хаалаах бэстилиэтин бэл утуйарыгар устубакка сыппытын өйдүүбүн. Кимнээҕи эрэ: «Туттахпытына баҕас тараах иэнниэхпит, иҥиирдэрин сыыйталан сир-буор сирэйдиэхпит Дьэ бэйи сараһыннар сөптөөх ыыспаларын булларыахпыт», дии-дии сирэй оһох иннигэр төттөрү-таары хааман лооһоҥнуура. Онно, кинини кытары бииргэ дьаамынан аасыһан иһэр, мап-маҥан «чүөчүҥкэ» хаатыҥкалаах, ойоҕоһугар, көхсүгэр оноолоох, хаарыс кэһиэччиктээх бэрт мааны, үөрэхтээх дьахтар баара, аргыһын саҥатын-иҥэтин истэ-истэ, сүөргүлээн, кыбыстан сиргэ эрэ тимирбэтэҕэ быһыылааҕа
Дал иһигэр, хотон тиэргэнигэр умайан буруолуу сытар түптэлэргэ эбии кии аҕалан ууран баран дьиэҕэ кииртим, боломуочунай эбэм куппут итии чэйин иһэ-иһэ оҕонньоттору кытары кэпсэтэн, үөр кус ортотугар олорор соҕотох мороду курдук, саҥа-иҥэ бөҕөтө буолан ырааппыт.
Бу, Дьабараах, мин киһини өйдүөхпүттэн оҕуһу, сылгыны, табаны бэл ыты аттыыгын быһыылаах дии Чэ, олох былыр баҕар буоллун даҕаны, оттон бу билигин үөрэх-сайдыы кэмигэр, анал үөрэхтээх в-ветеринардар баалларын үрдүнэн, хайдах аны-аныаха диэри ити дьарыккынан саатыыгыный доҕор!.. дэрдэм ыалдьыт оҕонньор муҥнааҕы хаадьылаан, үгэһинэн үтэнанньан көрөр. Тоҕо эрэ сахалыы ханалытан «бэтэринээр» диэбэккэ, тоҥ нууччалыы «в-ветеринардар» диэн сыыбыргыыр, үөрэхтээҕин, «саҥата тупсаҕайын» биллэрэ сатыыр дьүһүнэ быһыылаах. Ычата кыра киһи тылыттан-өһүттэн да тута биллэр. Өйгө хатаан киһи байым баай оҥостуоҕа туох да суох.
Салалта дьаһайбытын кэннэ аттаамына, бэрт эдэрбиттэн үлэ оҥостубут дьарыгым, диир Дьабараах.
Оттон в-ветеринаргыт, Матвей Дьаакынапкыт?
Маппый аттаһар, оҕонньору кытта бииргэ сылдьан, Настааччыйа иистэнэн умса нөрүйэн олорон хоруйдуур.
Дьиҥинэн холкуос ветеринарын үлэтэ, чопчу биир киһи сылдьыахтаах. Биир киһи үлэтин ол хас да киһиэхэ биэрэн баран, ол курдук эмиэ хас киһи аайы тус-туспа көлөһүн күнэ ааҕаллара буолуо, хата. Уопсай үп, государство, хааһына баайа-дуола ыскайданнаҕа ити Барыта дуона суохтан, бэрт кыраттан саҕаланан ыһыллар-тоҕуллар, боломуочунай туох да суота-солуута суоҕу, мээнэ саҥарыахха эрэ диэн куолулуур.
Дьабараах туох да диэн утары хоруйдаабат, оҕонньор таах хаалар тылга-өскө суолта биэрэн тыл бырахсан тииһэр, ылахтаһар туһата суох диэн эрдэҕэ. Аҥаардас тыллаах-сыҥааҕынан эрэ «аһаан» сылдьар киһини кытары аахса барбат. Көхсө холбойон олорон, ойо туппут лэппиэскэтин чөҥөйдөөх чэйигэр уган сымната-сымната айаҕар уган ыстаан мултугулдьутар.
Настааччыйа кэпсэтиини атыҥҥа аралдьытан:
Оҕус аттааһына диэбиккэ дылы, ити туох этэй оҕолор Ээ, ити аттакылар диэн кимнээҕи ааттыылларый ээ-э? диир.
Куораттан тахсыбыт Миитэрэй Ыкынаачайабыс элбэҕи «билбит-көрбүт», «киэҥ, чиэски» сирдэринэн «тэлэһийбит» киһи хоруйдуу охсор:
Аттакылар диэн Оттон син биир сүөһү курдук аттаммыт, оҕолонор кыаҕа суох буолбут дьон ыалдьыт чэйин сыпсырыйан ылар, сүүһүн мырчыһыннаран, ырааҕы-киэҥи ыраҥалаабыттыы таала түһэр. Уон ахсыс үйэ сэттэ уонус сылларыгар православнай таҥара дьиэтин итэҕэйээччилэрин истэригэр үөскээбит секта ол аата түмсүү, бөлөх Сокуон киһини аттааһыны, биллэн турар, боборо. Аттакылары Саха сиригэр сыылкаҕа, көскө ыыталлара. Бэл аттакылар дэриэбинэлэрэ диэн баара.
Бай доҕор, тоҕо бэрдэй, киһини сүөһүгэ дылы аттааһын диэн, Настааччыйа чахчы бааччы улаханнык сөҕөр, чыпчырынар, бэл баһын быһа илгистэр.
Боломуочунай, Настаа сэҥээрбититтэн астыммыттыы ымаҥныыр, мин кэпсээн «сырдаппатаҕым» буоллар, бэл итини да билиэ суохтар эбит диэбиттии дьоһумсуйа тутта-тутта биир быһыы лэппиэскэни ылан, халыҥ гына сиикэй арыынан ньылҕаарыччы биһэр уонна кэм да айаҕа хам буолбакка саҥаран талыбыратар:
Таҥараҕыт үөрэҕэ диэн көр оннук хаалынньаҥ олох, хаалынньаҥ үйэ. Сымыйа итэҕэл үөрэҕэ суох хараҥа дьон өйүн-санаатын иирбиттии ытыйан, хор оннук сидьиҥник кэбилэниигэ кытары тиэрдэр. Дьон барыта «аттакы» буоллаҕына, оттон киһи аймах сир үрдүттэн имири, имниин эстииһи дии Дьэ эмиэ да итэҕэл, дьэ эмиэ да кэр-дьэбэр, чанчарык олох Һы!.. Өй-санаа дии!.. Тпуу-у!!. ыалдьыт туора хайыһан кураанаҕынан силлиир, сытыы быһаҕынан нэлэгэргэ ордон хаалбыт эт сыатын элийэ быһа-быһа үрүт-үөһэ айаҕар утаарар.