Маайыс санаатыгар, аны Виталий кинини чугаһатыа суоҕа, «албыннаабытын» буруй оҥостон бэйэтин дууһатын кэбийиэ уонна миигин тэйитэр былааннаах эбит, ол иһин да бу ыҥырдаҕа диэн наһаа хомойбута Таптыыбын диир кыаҕа суоҕа, аһынабын диирэ, тыыннаах киһиэхэ, аньыыта да бэрт буоллаҕа. Таптал туһунан саныыр да бобуулаах курдуга, кими сымыйалыаҥый? Ситэри билбэтэх, сирэй көрсүбэтэх киһигин тута итинник үрдүктүк сыаналааһын, дьиҥэр, бэйэни албыннаныы буоллаҕа. Ол да буоллар, кыыс сүрэҕэ уолга аһынар икки, харыһыйар икки былаастаах тардыһар курдуга. Туох эрэ үтүөнү оҥорон, бу уол олоҕун сырдата түһүөх баҕа санааҕа куустаран кыыс им-дьим олорбута. Кини мааҕын уолу көрөөт, оннооҕор куттаммытын да сатаан өйдөөбөтөҕө, өһүргэммэтэҕэ. Ийэ оҕотун харыһыйар, сүрэҕэр ыксары ыга кууһан көмүскүүр иэйиитигэр маарынныыр туох эрэ дьикти баҕайытык кинини хам тутан долгуппута. Сүүрэн тиийэн кууһан ылаат, уол баастаах-чэрдээх дьаабы сирэйин уоскутан ууруон, салыннар даҕаны сыллаан ылыах санаа хаста да көтөн түспүтэ.
Ол эрээри Маайыс инньэ гынар кыаҕа суоҕа, кини хаһан да уолга сыстыбатах, буолаары буолан эр дьоҥҥо чугаһаабатах туҥуй-сэмэй майгыта кинини көстүбэт ситиинэн ыга баайбыта. Ол оннугар кыыс өйүгэр уол кэпсээнэ ыраахтан дуораан курдук иһиллибитэ, дьылҕа кытаанах кыһарыйыыта кини тута сөбүлүү көрбүт (дьиҥэр, истибит, аахпыт буоллаҕа ини?) Виталигын самнарбытыттан курутуйбута уонна ону кытта тэҥҥэ атыны санаабыта. «Миигин хайгыыр профессор уола баара, наһаа сэҥээрэр буолара абам эбит, билсэ барарым дуу, хайдах да быһаарыллыбат боппуруос диэн суох, мин булгуччу ыйыталаһыам, билиэм уонна Виталийга көмөлөһүөм»
Маайыс оргууйдук төбөтүн көтөҕөн уол диэки көрбүтэ, анарааҥҥыта кыыстан куотар курдук илиитинэн бүөлүү туппут хараҕын кистээбит этэ уонна уол диэҕи итэҕэппэт кыырыктыйбыт баттахтар дьикти баҕайытык, «тоойуом, бу эн аналыҥ буолбатах, ааны сабан бар, уһаама» диэхтии, сааһа-наара суох ыһыллан, кулгааҕын кэннигэр мустубут этилэрэ. Кыыс, тугун дьиибэтэй диэн мунаара көрбүтэ да, сылаас тыыны билбэтэх, өлбүтү санатар тымныы баттахтар тугу да саҥарар кыахтара суоҕа
Кини турбута. Уол хамсаабатаҕа. Кыыс аан диэки баран иһэн:
Виталий, мин бу эргин кэллэрбин эрэ билсэ сылдьыам, диэн, хоргуппаттын эрэ диэбит курдук, олуона соҕустук тыл көтөхпүтэ.
Киһи сүр ыараханнык үөһэ тыыммыта уонна:
Бэркэ сылдьаар, наадаҕын ситиһээр, диэн аат эрэ харата, уларыйан хаалбыт кэһиэхтээх куолаһынан хардарбыта уонна илиитинэн хайдах эрэ сүүһүн дуу, оройун дуу таарыйарыгар били кыырыктыйбыт баттах хамсыырга дылы гыммыта.
Маайыс харахтара кэҥээбитэ: хайдах хайдаҕый диэн өссө эбии бутуллубута уонна төттөрү уолга чугаһаан кэлбитэ. Онуоха биирэ эмискэ:
Чугаһаама! Барар сиргэр бар! диэн хаҕыстык соруйардыы саҥарбыта.
Кыыс дьик гына тохтуу түспүтэ, онтон эргиллэ биэрбитэ да, хобулугунан тоһугураан тахсан барбыта.
Барда-аа!.. Бүттэҕим аны кэлбэт! Оо, таҥаралара диэн ханна эбитэй, көмөлөспөт да буолан
Абыранаахтыыр ээ диэн Виталя абаккатыттан кимҥэ да туһаайбыта биллибэттик саҥа аллайбыта, сутуруктарынан кириэһилэтин тоҕоноҕун охсубута уонна икки илиитинэн сирэйин саба туттубута, били баттаҕын туура тарпыта.
Онуоха баттах оннугар килэгир тараҕай төбө килбэс гыммыта, борук-сорук дьиэ иһигэр бу дьулаан соҕус хартыына, дьэ, силигэ сиппитэ Кырдьыга, бу түгэҥҥэ Маайыс манна суоҕа ордук да курдук этэ.
Онтон ыла нүһэр хараҥа күннэр Виталий сүрэҕин эмэн барбыттара. Оо, күн-дьыл уһаан да биэрээхтиириэн, түүн кэлэн быстыбатыан, сарсыарда уһуктан дьоллооботоҕуон? Уол санаатыгар Маайыс, итиччэ бэйэлээх үлэһит, талбыт курдук талыы көрүҥнээх кыыс, кинини умнубута чуолкай. Сордоох, эриирдээх-бутуурдаах муҥнаах олохтоох эр киһи элээмэтигэр тугу да гынаары наадыйдаҕай! Куһаҕана диэн, кини өйүттэн кыыс тахсан биэрбэтэҕэ. Урут эдэр сылдьан, аһара мэниктээбит түгэнэ да суоҕа ээ, силимнэһиэх курдук сыһыаҥҥа тиийбит доҕордоһуу да суоҕа Ол да буоллар кини билсэригэр, эр киһитин тобоҕун киэргэтэ, ээ, таптал диэн арааһын көрбүт буоллаҕым, кыыс оҕо кэрэтин-маанытын миигиттэн ордук ким билиэй диэх курдук баһа соҕус киһиргээн да ылааччы этэ.
Дьиҥ иһигэр кини хантан тапталы билээхтиэй? Дьылҕа анаан бэлэх уунара дэҥҥэ буоллаҕа, оннук кэрэ түгэн киниэхэ тосхойо илигинэ ити иэдээн таҕыстаҕа, кини дьылҕатын соҕотохто туора соттоҕо.
* * *
Оттон Маайыс ити кэмҥэ киниттэн, кырдьык да ырааҕа. Били үнүр уолтан бараат, дьиэтигэр ыстаммыта, ыскаапка турар халыҥ паапкалартан биири ойутан таһааран суумкатыгар батары биэрээт, төттөрү үлэтигэр ыстаммыта. Тоҥсуура суох тойонугар киирэн соһуппута, чыыннаах-хааннаах саастаах салайааччы мэлдьи чуолкай кыыс бүгүн хайдах эрэ сирэйэ-хараҕа турбутун бэлиэтии көрөн тугу да саҥарбатаҕа, кыыс этэрин күүтэн көрөн олорбута.
Маайыс тохтоло суох, уруккутунааҕар ураты түргэнник субурутан барбыта:
Миэхэ командировка наада Били сыл саҥатыгар миэхэ этиллэ сылдьыбыт бырайыагы оҥорорго сөбүлэһэр эбиппин, хойутаабатах буоллахпына күн сарсын да көтөргө бэлэммин диэбитигэр тойоно соһуйан хаастарын үөһэ диэки ыйаан таһаарбыта уонна:
Бай, тоойуом, ол аата хайдаҕый? Эн толкуйдаатыҥ дуо, чахчы? Сорудах кырдьык уустук уонна сатаннаҕына салгыы кыраныысса таһыгар тахсыылаах ээ диэн эмиэ да мунаарбытын биллэрбитэ.
Иһигэр олус үөрбүтэ, ити бырайыак бу кыыска анаабыт курдуга, атын үлэһит кыайымыан сөбө, кини соҕотоҕо да, мүччүрүйбэт сокуон курдук, кылгас кэмҥэ күүскэ үлэлиэн сөбүн ыйа сытара.
Маайыс:
Мин барытын ыараҥнаттым, өйдүүбүн уонна сөбүлэһэбин, диэбитэ.
Оччоҕо сарсыарда көтөҕүн, барыта бэлэм, эйигин онно олохтуохтара, көрсүөхтэрэ, сорудаххын анарааттан истиэҕиҥ, диэн тойоно тута быһаарбыта.
Ити курдук кыыс Питергэ сонно көтөн кэлбитэ. Бастакы үлэ күнүгэр олус тиэтэйэрин туораттан көрүөхтэрэ диэн дьиксинэ да санаатар, өйө-санаата урукку билсиилээхтэригэр тиийэ турара.
Маайыс киэһээҥҥэ диэри нэһиилэ тиийбитэ. Јссө күнүс профессорын уолун төлөпүөнүнэн булан үөрбүтэ ааһа илигэ. Бүтээт, буута быстарынан Невскэй проспект арҕаа эҥээригэр элээрбитэ. Онно турар улахан научнай инсти-тут үрдүк кирилиэһигэр күүтэн, уоскуйа сатыы турбута.
Көрсүбэтэхтэрэ ырааппыт эдэр уол чэпчэки баҕайытык ойон кэлэн кыыска илиитин ууммута, сирэйин-хараҕын сыныйан көрбүтэ уонна уруут-уруккуттан таптыыр сахатын кыыһа өссө тупсан, дьиктитик киэркэйэн кини иннигэр турарын итэҕэйбэт курдугун омуннаах соҕустук төлүтэ биэрэн ыһа-тоҕо кэпсээн барбыта. Аттыгар олорооччулар дьиибэргии-сонургуу, ымсыыра да көрбүттэрэ: эдэркээн уоллаах кыыс, арааһа, омук кыыһа буолуо ээ, кыраһыабайа да бэрт эбит, бэртээхэй да паара буолан көстөллөр.
Маайыс дэлби күлбүтэ-үөрбүтэ, харахтара чаҕылыҥнаан, сирэйэ сандааран олороро. Кини саҥата тоҕо эрэ балачча элбээбитин уол дьиктиргээбитэ да, сөбүлүү истибитэ. Буолумуна даҕаны, Маша наһаа сэмэйэ таптыыр уол сыһыана (кини туһугар кэлэн!) доҕордуу өйдөбүлтэн ырааппатыгар саамай улахан биричиинэ дии саныыра. Онон бу сырыыга уол күлүгэр имнэммитэ «хайыы, майгылыын-сигилилиин биллэ да аһыллыбыт дии, баҕар, мин диэки, дьэ, истиҥник көрөөрөй, иэйиибин итэҕэйээрэй» диэн үөрэ түспүтэ.
Кинилэр чугас эрэстэрээҥҥэ киирэн сэһэргэһэ олорбуттара, өөр да өр ааспыттан ыла мунньуллубут сонуннарын ырыппыттара. Сарсын эмиэ көрсүөх буолбуттара, Маайыс көрсүһүү истиҥ киэһэтиттэн дуоһуйа астынан атаартарбыта, уол дьиэтигэр көтүөҕэр кыната эрэ суох дайа турбута
Оттон ити кэмҥэ Виталий ыалдьыбыта Туоҕа да буолара биллибэтэ эрээри, күүскэ ыалдьыбыта. Быраас кэлэн, мэлдьи аныыр эмин саҥата суох суруйбута уонна ханна эрэ баран сынньаннаргын диэн си буолуохтааҕар сүбэлээн көрбүтэ
Ол эрээри Виталий ханна да барарга санамматаҕа, кини ыарыыта биллэрэ. Мэлдьи кыаммат курдук турук, төбө ыарыыта, харах ыарыыта, көҕүс хайдыах курдук ыарахан сүгэһэр сытара кинини дьулаппата, үөрэнэн да хаалбыта. Арай бу сырыыга тыынара ыараабыта, ону даҕаны ахсарбат буола сатаабыта. Эдэр эрээри, эмэҕирбит эмээхсин доруобуйатынааҕар лаппа айгыраабыт туруктаах, санаата кэлбэт, саҥаны кэрэхсээбэт, туох эрэ хаа иһигэр сытар үөннүү, күнү-түүнү эрэ кэтэһэр киһи сордоох дьылҕа тугу аныырын кэтэһэр эрэ курдуга, атыҥҥа наадыйбата.
Дьиҥэр кини аҕыйах да кэмҥэ ыар ыарыытын умна быһыытыйбыт курдуга. Ардыгар санаан ылара: баҕар, маннык куруук бэйэ бодотун тардына соҕус сырыттаҕына, (били Маайыстыын сэлэһэр кэмчи да кэмнэригэр) аны алҕас арыый үтүөрүө эбитэ дуу? Ол эрээри кини билэрэ: үтүөрэр да күнүгэр кириэһилэттэн турбат, босхоҥ кэриэтэ дьүһүн-бодо кэбилэммит киһитэ инникигэ эрэлэ суоҕа чуолкай! Ама да, остуоруйаҕа дылы, ким кинини кэлэн, аптаах ууга оройунан уган ороон таһаарарыгар харахтыын көрөр, сирэйдиин тупсар, илиилиин-атахтыын хамсыыр буолуой?! Сымыйата биллэр.
Ыы, дьэ, Маша кыыс ханна эрэ сырыттаҕай Биирдэ эмэ санаан ааһара дуу, кинини? Саатар, соһуйбут түгэнин сөҕөн өйдөөн да кэлиэ буолуо ээ? Ол эрээри тоҕо да кинини санаахтыай? Бу ынырыгы умуннарбын эрэ диир иниэ?
Итинник араас санааттан Виталий бэйэтэ да билбэтинэн илиилэрин тарбахтара таһыгырыахтарыгар диэри ыгыта тутара, биир бэйэтэ бүтүннүү күүрэн, сымыһаҕын ытырара уонна көмүскэл көрдөөбүттүү, көмүскэтиттэн мөлбөһөн, кэмчи харах уута биир-биир сүрэҕэлдьээбиттии бытааннык таммалыыра.
Оттон Маайыс күн аайы профессор уолуттан арахпат буолбута. Үлэтэ (ол аата куораттан анаан ыыппыт улахан сорудахтара) бастаан утаа билсиһии курдук буолан чэпчэкитин билэрэ, ол иһин аҕыйах күҥҥэ иллэҥнээҕин кыыс туһанан хааларга суоттаммыта. Бу сотору өскөтүн кинини араас тестэринэн, кэпсэтиилэринэн сөбүлээтэхтэринэ ыраах ыытыахтара, оччоҕо бу куоракка өтөрүнэн кэлбэт кутталланар. Онуоха диэри кини ситиһиэхтээх дьыалата баһаама. Аан бастакы профессор уолун «иннин ылыы» этэ
Биһиги кыыспыт күлэн-үөрэн эргичиҥнээтэҕинэ уолан киһини уутун аралдьытар гына уларыйар эбит. Ону таһынан өссө үөрбүтэ-көппүтэ таһыгар соҕус уонна санаата хараҕар суруллар уратылаах омук буолан, нуучча уола табыллыбыта туораттан да көстөрө. Кини Машеньканы өрдөөҕүттэн билэрэ да диэххэ сөбө. Бу ураты ыраас, килбик уонна наһаа билиигэ дьоҕурдаах, үрдүккэ тардыһыылаах кыыс уол көрөн турдаҕына сиппит курдуга. Аҕата оҕонньор уу иһэ-иһэ хайгыыра. Кини студеннарыттан, саатар, аҥаардара Машенька курдук өйдөөхтөрө буоллар, профессор букатын да үлэлээбэккэ, олор научнай үлэлэрин көрө-көрө килиэптээн олорор кыахтаныа эбитэ буолуо Ону баара, олоххо оннук хаһан да буолбат. Машенькалар биирдэр-иккилэр эрэ. Хаһан эрэ Дьокуускайтан кэлэ сылдьар үөлээннээҕэр: «Эдэр ыччаты сэнээмэҥ, билигин да бэрдэриилээх оҕолордоох дьоллоох омуккут, кытаатан ону мүччү эрэ тутумаҥ, харыстааҥ. Инникигитин салайсыахтаах кыахтаах бэйэлээх биир кыыс оҕо ити сылдьар», диэн этэн турар. Ону анарааҥҥыта туох диэн сыаналаабытын билбэт. Оттон уола, Маша күн-түүн ситэн-хотон, тупсан истэҕин аайы хараҕа уоттаммытын, тэҥнээҕин курдук барыны кэпсэтэрин эмиэ да сэҥээрэ, эмиэ да сонньуйа көрөрө Профессор санаатыгар кыыс хаһан да нуучча уолугар кэргэн барыа суоҕа, тоҕо эрэ оннук көрүҥнээх. Оттон уол буоллаҕына, элбэх дьахтарга сыҥаламмат чинчилээх. Ити хоту дойду кыыһын көрбүтүнэн хааллаҕына, биир институттан тахсыбакка үйэтин моҥуур кутталлаахОну көрө-билэ сылдьар кырдьаҕас аҕа хайыай, оҕотун ытыктыыра, таптыыра бэрт, ол иһин уол тус олоҕор хаһан да кыбытык буолан кыттыспат санаалааҕа.
Маайыс бүгүн эмиэ киэһэриитэ уол үлэтин таһыгар баар буолбута. Бу сырыыга кинилэр теплоходунан хатааһылыы барбыттара Кыыс сирэйэ-хараҕа олус турбут көрүҥнээҕэ. Сотору ыраах үлэҕэ барарын эппитигэр уол күп-күөх харахтара толбоннура, хараІара түстүлэр, хайдах эрэ санаарҕаабыт курдук буолла. Онтон кыыс, күлэн мичийээт, уолтан биир улахан көрдөһүүлээҕин эттэ:
Эн институккар ылан көрүөҥ суоҕа дуо Биир эдэр киһи баар, мин ырааҕынан аймаҕым Сүрдээх ыарахан майгылаах, ылыныа да биллибэт эрээри, ийэм көрдөспүтүн аанньа ыйытабын Сирэйэ-хараҕа оһоллоох, илиитэ-атаҕа ситэри хамсаабат. Саамай куһаҕана олоххо эрэлин сүтэрбит Эмтэниэн баҕарбат
Ону ким көрүөй? Эмтэнэр кэмигэр ким сибээстэһэрий? диэтэ уол.
Мин кэлэ-бара эйигиттэн эрэ сураһыахпын сөп, дьонун чугаһаппат, онон кимэ да суох, диэтэ Маайыс. Төлөбүрүн мин дьонум уйунуохтара, мин ааппыттан счекка түһүө, диэн быһаарда.
Профессор уола мунааран турбахтаата эрээри, иһигэр, арааһа, барыны эргиттэ быһыылаах:
Машенька, это просто так не делается, дело времени, не могу дать гарантий что всё наладится, надо ведь осмотреть насколько его состояние серьёзно, и на что можно расчитывать Ты меня понимаешь? диэтэ сэрэнэн.
Кыыс үөрдэ, бачча бэйэлээх, сылы сыллата уочараттыыр ыарыһахтардаах, үлүгэрдээх улахан суолталаах уонна кыахтаах, дойдуга соҕотох килииникэ сүрүн бырааһа син ылыныах курдук эттэ, быһа аккаастаабата.
Кинилэр киэһэни быһа кэпсэттилэр. Кыыс ис-иһиттэн олус долгуйан туран, Виталий остуоруйатын кыаҕа баарынан кэпсээтэ. Туох эмэ эрэл кыыма баар буолуох буоллаҕына, көмөлөһөр кыахтаах бу эрэ институт килииникэтэ баарын уонна онно бигэ эрэнэрин эттэ.
Уол, кыра оҕо үһү дуо, тута өйдөөтө Машенька аймаҕа буолбатах ээ, кини таптыыр кыыһа аймахтаһыан баҕарар киһилээх эбит, онтуката иэдээҥҥэ түбэспит Оо, оттон кини буоллаҕына, Маша, кэрэчээн саха кыыһа Машенька, кинини санаан, истиҥник ахтан кэлбит диэн бэйэтин албыннана санаахтаабыта да баара Бу хаһан да чугастык сыһыаннаспатах уоллаах кыыс икки ардыларыгар аҥаардастыы астынар уол иэйиитэ кыыска туох да кыымы сахпатаҕыттан кини, кырдьыга, сүрдээҕин хомойбута, сүрэҕэр ыттарбыта эрээри:
Конечно, моя милая Машенька, ради тебя я пойду на все Я понимаю, ты нашла себе человека, который достоин твоих рук Я правильно понял? А почему коли ты любишь его, тебе мешают его увечья? диэн эмискэ ыйыппытыгар кыыс соһуйан ах барда.
Мин буолбатах кини миигин чугаһатыа суоҕа, кытаанах уол эрэ диэтэ Маайыс уонна түҥнэри хайыста уһун кыламаннарыгар ыйанан хараҕын уута бычалыйда.
Профессор уола сөбүлэннэ. Иһигэр санаата: «Көрөн иһиллиэ. Сорохтор үчүгэй буолаат, санаалара уларыйааччы. Мин сэттэ сыл Машаны таптаатым, оттон анараа киһини көрүөхпүт, кини таптала дуу, миэнэ дуу. Хайабыт киэнэ күүстээҕин»
Биир сарсыарда Виталий ситэ уһукта да илигинэ, төлөпүөн тыаһа тырылыы түстэ. Үлэтиттэн эрийэллэр. Профсоюз хотуна кэлиэх буолла. Уол туох эрэ бырааһынньыгы умуннаҕым дуу, хайдах буолан билиннэхтэрэй диэн мунаарда. Киниэхэ профсоюз көмөтө улахан эрээри, дьону кытта тэҥҥэ сылдьыбат буолан алтыһыыта кыра.
Виталий туран суунна-тараанна, били кыырыктыйбыт паригын саба уурунна, аһаабыта буолла. Сотору буолаат, мэлдьи биллэр-көстөр, киниэхэ кэлээччи бэрэссэдээтэл дьахтары кытта биир билбэт киһитэ киирэн кэллилэр.
Били үнүрүүн эмп анаабыт бырааһа Виталийы санаторийга ыыта сатааҥ диэн үлэтин салалтатыгар төлөпүөннүү сылдьыбыт. Ону профсоюзка мунньахтаан баран, Санкт-Петербурга баар киһини чэбдигирдэр килииникэҕэ эмтэтэ ыытарга диэн быһаарбыттар. Ороскуотун барытын тэрилтэ уйунар. Соһуйан хаалбыт Виталий туох да диэн булбата. Кини интернетинэн ол килииникэни кытта сибээстээх. Бастатан туран, онно уочарат. Иккиһинэн, хас биирдии көрүү-истии, оннооҕор бэрэбиэркэлиир да сеанс, улахан харчы төлөбүрдээх. Кини ону үйэлээх сааһыгар да төлүүрэ саарбах. Үсүһүнэн, өссө киниэхэ туһалыа эрэ, суох эрэ