Мин ууга таймаҥнаһа сылдьар икки андыны ылан тыыбар быраҕынным уонна отуубар барардыы уһуннум. Сэһээккэттэн киһи тахсан, талах кэтэҕиттэн ууга тыыны соһон таҥкынатан киллэрдэ уонна харса суох мин иннибин быһа түһэн эрдэн барда. Өр-өтөр буолбатыбыт, тыылаах киһилиин утарыта көрсөн тыыларбытын ойоҕосторунан сыһыардыбыт. Оппуонньа эбит.
Ноо, Өндөрөй! Оппуонньа кэлэҕэйдиир буолан бэрт эрэйинэн, ыгыста-ыгыста төлүтэ биэрдэ. Мин кини кэлэҕэйдиирин көрө улааппыт буолан, саҥарарын кэтэһэбин. Ноо и-ти.. мин хойубуннарым! диэтэ. Онтон тугу эрэ этэ сатаан ыгыста-ыгыста саҥара сатаата да, сатаан истибэтим. Онтон: «Эээээ» диэн баран, тыыбыттан биир хара, санаабар, саамай улахан хара андыбын моойуттан бобо харбаата да, тыыбыттан анньынан кэбистэ уонна төттөрү эрдинэ турда.
Мин бастаан утаа андыбын былдьатан тыылаах киһини эккирэтиэх курдук гынан иһэн төттөрү отуубар бардым. Кэлэммин дьоммор туох буолбутун барытын саас-сааһынан «остуоллаан» биэрдим. Миитэрэй кэпсээммин истэн баран: «Киһи хойобунун өлөрдөххө, андыны хойубуннаабыт киһи хардатын ботуруон биэрэр уонна андытын ылар. Ол андыһыттар суруллубатах сокуоннара. Оттон Оппуонньа эйигин кытта булдун өлүүлэспитин быһаара сатаабытын эн өйдөөбөтөх эбиккин. Булкутун үллэстибиккит сиэрдээх быһыы», диэн быһаарда.
Дьэ, итинник андыһыттар кэйээриҥнэтэр уустук албастарынан мин бастакы андыларбын бултаан турабын.
Быыралааһын
Арҕаалаабыт күн тыа саҕатыгар налыйан эрэр кэмигэр уу үрдэ сиэркилэ ньуурунуу дьэҥкэрэ көҕөрүмтүйэ иһийэр чуумпута түһэр. Итинник кэмҥэ андыны умуһуннара сылдьан, ытан ылаллар. Анды тыылаах киһиттэн куотан, умсаахтаан, тыына бүтэн уу үрдүгэр көбөн таҕыстаҕына, быыраһыт куһу ытан ылар. Маннык кэмҥэ уу үрдүгэр анды умса сылдьара, уу анныгар тыынарыттан тахсар хабахтар бычыгырыыллара ыраахтан чуолкайдык көстөр буолар. Бу албаһы «быыралааһын» диэн ааттыыллар. Биир саас Миитэрэй оҕонньор биһиэхэ ити албаһы көрдөрөн турар.
Анды үгэннээн турар кэмэ этэ. Миитэрэй: «Уолаттарбар өбүгэлэргит хайдах быыралыылларын билигин көрдөрүөм, көрөн үөрэниҥ», диэт, тыытын тэллигэр мадьаччы үктэммитинэн үөскэ эрдиммитэ. Биһиги сэһээккэбититтэн быыраһыты одууласпыппыт. Бу кэмҥэ күөл ортотугар бөлүөҕэ сылдьар андылар тыылаах киһини көрөннөр арҕам-тарҕам ыһыллыбыттара. Быыраһыт ууну икки өттүнэн талалаан андыларга чугаһаан иһэн «һуу» диэн үөгүлээбитэ уонна тыытын ойоҕоһун эрдиитинэн «тас» гына охсубута. Андылар үтүктүспүт курдук, уу иһигэр умсан унньулус гыммыттара. Өр-өтөр буолбатаҕа, биир анды тыылаах киһи чугаһынан уу үрдүгэр көбөн эрдэҕинэ, Миитэрэй модьугу куобаҕы куттуурун курдук иккиһин «һуу» диэн үөгүлээбитэ уонна эмиэ эрдиитинэн охсубута. Анды уу иһигэр эмиэ унньулус гына умсубута. Итинник андыны хаста да умуһуннарбыта. Сотору кэминэн анды уу үрдүгэр көппөйөн тахсан кэлбитэ. Тыын ылан хохуоралаах баһа босхо барбыта. Миитэрэй эрдиитин тыытыгар туора уурбута уонна тыын ылан хардыргыы олорор андыны быһа ытан ылбыта. Итинник ньыманан Миитэрэй түүҥҥү хойобул андылары барыларын аахтара биирдиитэ ытыалаан хомуйбута.
Кэлин Миитэрэй албаһын туһанан хойобул кустарбын умуһуннаран быыралыыры баһылаабытым.
Сорсу куһа 23
Былыргы өбүгэлэрбит кус кэлиэҕиттэн кус барыар диэри араас кэмҥэ арааран айахтарыгар бултууллара. Олору бу курдук ааттыыллара.
Анды кэмигэр кураанах кустар тыһыларыттан арахсаллар. Тыһы кус сымыытын ахсаанын ситэриннэҕинэ, атыыра тыһытыттан арахсар уонна атыыр кустары булсан, үөрдүһэр кэмин сорсу диэн ааттыыллар.
Сорсуга күөллэр тумуһахтарыгар, арыыларга, күөллэр биэрэктэрин бата атыыр кураанах кустар мончууктарын тарҕаччы уурдахха, атыыр кустар ыраахтан саҥарбытынан, боотурҕаабытынан тайааран кэлэн түһэллэр. Сороҕор үөрдүспүт атыыр кустар саҥа-иҥэ буоланнар субуруспутунан биэрэктэн тэйэ олорор буолаллар.
Сара 24
Сорсулаабыт, ол аата үөрдүспүт атыыр кустар, күүс-сэниэ ыла мусталлар, онтон тыатын саҕатыттан халыҥ куталаах, угуттаабыт күөллэргэ сааскы түүлэрин үргэнэн аны сараллар. Сара сиикэй кынаттаах бэйэ кус. Сарбыт куһу ытынан бултуур ордук хотоойу. Кус этэ сара кэмигэр ордук минньийэр.
Көччөх 25
Көччөх саҥа көппүт күһүҥҥү кус оҕото. Ылдьыын таҥара, ол аата атырдьах ыйын иккис күнүттэн күһүҥҥү кустааһын саҕаланар кэмигэр бултууллар.
Нэмэнэ
Нэмэнэ систэн киирэр күһүҥҥү айан куһа.
Куһу ытыы албастара
Куһу мончуукка түһэрэн, холбоон ытыы. Холбоон ытыы булчуту тулуурдаах буолууга, саахыматчыт курдук түргэнник толкуйдуурга, ырааҕы-чугаһы холуу көрөргө үөрэтэр ньыма.
Куһу мончуукка тартаран салгыҥҥа күөрэтэн ытыы. Мончуукка элиэтиир кус көтүүтэ бытаан уонна түһээри уутун көрүнэр буолан сэрэҕин сүтэрэн, иһин салыбыратан эйэҥэлиирэ саа сыалыгар көстүмтүөтүнэн уратылаах.
Куһу олоххо ытан баран, көтүүгэ ытыы. Мончуукка түспүт куһу саа ылар холунан олорор кустартан холбоон ытан баран, көтүүгэ сэһээккэттэн чугаһын күөрэтэр албас.
Куһу көтүтэн ытыы. Кэрийэ сырыттахха, от быыһыгар түспүт куһу саа ытар холугар киирэн туран, соруйан тыаһаан, көтүтэн ытыы.
Үөмэн ытыы. Кытыылаан тиксэ сытар кустары окко, дулҕаҕа хаххаланан, үөмэн киирэн, холбоон ытыы.
Кэрийэн ытыы. Ходуһа ууларынан кэрийэн, куска чугаһаан ытыы ньымата.
Тыынан уста сылдьан, көтүтэн ытыы. Куталаах күөлү кытыылаан, кутаҕа саһан олорор кустары көтүтэн, дайдаран тыыттан ытыы.
Быыралаан ытыы. Куһу умуһуннара сылдьан, тыынан эккирэтэн ытыы.
Күөл тумуһахтарыгар тоһуйан ытыы. Кустар күөлү эргийэ көтөр үгэстээхтэр. Тумуһахтыы өтөн киирбит сирдэри кустар быһыта көтөллөр. Итинник сиргэ саһан олорон ааһар кустары халбыйан26 ытыы албаһа.
Ытынан ирдэтэн, көтүтэн ытыы. Ардахтаах күҥҥэ кус от быыһыгар хорҕойор. Онно ытынан көтүтэн бултааһын.
Уу ньарыктаабыт от быыһын уутугар түһэ кэлбит куһу тоһуйан ытыы. Бу ньыма күһүҥҥү куска ордук. Кус аһаары күөл кытыытынааҕы ходуһаны ылбыт ньамах уулаах сирдэргэ түһэн аһыырын, тоһуйан27 ытар ньыма.
Ырбыы кыарыыр сиригэр саһан олорон, ырбыыны бата көтөр куһу халбыйан ытыы. Сааскы кус ырбыылаан турар күөлгэ ырбыыны бата эргийэ көтөр үгэстээх. Олору мончуугунан тартаран эбэтэр ааһан истэхтэринэ иннилэрин күөйэн ытар албас.
Сырыһыннаран 28 ытыы. Иннигиттэн көппүт куһу сырыһыннаран кэнниттэн ытыы ньымата.
Сэһээккэни 29 хайдах оҥостобут
Сааскы кусчут сэһээккэтин кыһаллан оҥостуохтаах. Сэһээккэни сөпкө оҥосторгуттан бултуйарыҥ улахан тутулуктаах. Сорох кусчут түүн устатыгар үстэ-түөртэ көһөн, саҥаттан саҥа сиргэ сэһээккэ туттар кыһалҕаланар. Онон кусчут сэһээккэни оҥосторуттан сүрэҕэлдьиэ суохтаах.
Билигин булт маҕаһыыннарыгар сэһээккэ арааһа атыыланар. Ол эрээри олор биһиги сирбитигэр-уоппутугар сөп түбэспэттэр. Маҕаһыын сэһээккэлэрин күөл кытыытыгар туруордахха, түһэн иһэр кустар сэһээккэ багдайан турарын көрөннөр өрө ханарыйан тахсаллара элбэх буолар. Ол иһин кур отунан бэйэ оҥостубута ордук. Маннык сэһээккэ кустарга көстүмтүөтэ суох буолар.
Сэһээккэни туруорарга, бастатан туран, тыалы, салгыны учуоттаан оҥостуохтааххын. Хаһан баҕарар кус тыалы утары түһэр уонна тыал утары көтөн тахсар. Сороҕор баҕаҥ хоту тоҕоостоох сири булбаккаҕын, чиэски сиргэ туттар түгэниҥ эмиэ баар буолар. Сэһээккэни кус киирэр сирин бүөлүү эбэтэр тоһуйа туттуллуо суохтаах. Кус киирэр сириттэн ойоҕолуу туттар табыгастаах. Өскөтүн олоруохтаах сириҥ түмүк уу буоллаҕына, сэһээккэни уу түгэҕэр оҥостуохха сөп. Төһө кыалларынан харахха быраҕыллыбат гына оҥоро сатааҥ. Манна соҕотоҕун олорор ордук. Икки киһи урут-хойут хамсыыр, онон түһэ кэлбит кус хамсыы олорор кусчуттары көрөн, түспэккэ барыан сөп. Хайа да балаһыанньаҕа түһэ кэлбит кус олус сэрэхтээх буоларын умнуллуо суохтаах. Онон сэһээккэҕин оҥостуохтаах сириҥ хаххалаах өттүн талаҥҥын оҥороруҥ ордук.
Булчут биири кытаанахтык өйдүөхтээх: кусчут бэйэтигэр табыгастааҕын көрбөккө, куска табыгастаах өттүн талыахтаах. Ол аата кусчут ууга кустар хайа өттүттэн кэлэн эргийиэхтээхтэрин уонна түһүөхтээхтэрин сөпкө быһаара үөрэниэхтээх. Ол инниттэн кусчут салгыны сөпкө быһаарыахтаах. Кус бастаан ууну, онтон мончууктары көрөн куттаммакка түһэрин ситиһиэххэ. Түһэн эрэр кус өрө тырыкынайар буоллаҕына, кусчут алҕастарын түргэнник туората охсуохтаах. Сэһээккэ уонна кусчут кус хараҕар бастакынан быраҕыллыа суохтаах.
Уулаах, инчэҕэй сиргэ сэһээккэни үрдүк, оттон кураанахха намыһах гына оҥостор ордук. Сэһээккэҥ кэтэҕэр үрдүк тыа ойуур күлүктүүр буоллаҕына, кэннин аһаҕас гыныахха сөп.
Күөрэтэн ытар киһи сэһээккэтин намыһах уонна үрдүн кыараҕас гына үмүрүтэрэ табыгастаах. Түгэх ууга олорор буоллаххына, иннигэр хахха эрэ оҥостуохха эмиэ сөп.
Сэһээккэни төһө кыалларынан туттар сириҥ таһынааҕы отунан-маһынан оҥостор табыгастаах. Ото чараас буолара ордук. Халыҥ оттоох сэһээккэ харааран көстөр, ону кус көрөр.
Сэһээккэни оҥостуоҥ иннинэ, бастаан олорор сиргин оҥоһун. Олорор сириҥ өйөнөрдөөҕө сынньалаҥ. Олох оҥоһуллубутун кэннэ хахыйахтарынан хатыйан сэһээккэ атахтарын, ойоҕосторун оҥоруллар. Онтон кур оту үргээн дьардьаматыгар оттору туруору кэккэлии ууруллар. Тыал көтүппэтин диэн синньигэс ньырҕа талахтарынан оту тиһэн тыал көтүппэтин курдук баайыллар. Ол кэнниттэн сэһээккэни ис өттүттэн олорон эрэ көрөргүн мэһэйдиир оттору быһан, намтатан, өрө тардан сааһылыыр бүтэһик үлэни толоруллар.
Сэһээккэни киллэм аһаҕас сиргэ туттар буоллахха, тулатынан талахтары быһан хороччу анньыталаатахха, кус хараҕын албынныаххын сөп.
Сэһээккэни араастык оҥоруохха сөп. Холобур, үс муннуктуу, түөрт эркиннээн, төгүрүк гына, үрүттээн, үрдэ суох, эркинин туруору, үмүрүччү, болуот охсон, атахха туруоран, көһөрө сылдьар араама сэһээккэ, кэтэх өттүн эркинэ суох, ааннаах, аана суох, о.д.а. Уулаах сиргэ тыыга олорон ытарга күһэлиннэххэ, тыыҥ саһарын курдук эркиннээх сэһээккэни оҥостуохха. Сэһээккэни оҥостуу кустаары турар сириҥ балаһыанньатыттан, отуттан-маһыттан, уутуттан-хаарыттан улахан тутулуктаах. Манна кусчут өйүн ууһа эмиэ оруолу оонньуур.
Кусчут сэһээккэтин хайдах оҥосторуттан сааскы куска сыһыанын уонна бултуон баҕатын быһаарыахха сөп дии саныыбын.
Мончуугу хайдах үтэр ордугуй
Мончуугу сөпкө үтүү бултуйуу биир сүрүн төрүөтэ. Сөпкө үтүллүбүт мончуукка кус супту кэлэн түһэр.
Оттон сыыһа үттэххэ, кус ууга түспэккэ эрэйдэнэр уонна бүтэһигэр чиэски сиргэ түһэн, уһун түүҥҥэ олорон кустары бэйэтигэр тарда олоруон сөп. Кустаргыттан көрө маттаҕыҥ ити. Ол иһин, эдэр кусчут, мончууктары үтүү албастарын эрдэттэн үөрэтэриҥ ордук.
Бастакытынан, кыра, тимэх ууга30 олорордуу тэриммит буоллаххына, уугар элбэх мончуук мэһэйи эрэ үөскэтиэҕэ. Маннык ууга элбээбитэ алта мончуугу олортуохха сөп. Кыра ууга моонньоҕон мончуугуттан сорох кустар куттаналлар. Ол иһин чыркымай, тыйаах, көҕөн, халба мончууктарын уурар табыгастаах.
Иккиһинэн, икки өттүнэн сэһээккэҥ аннын, ол аата куһу түһэрэн ытыахтаах сиргин, мончуугунан бүөлэтиэ суохтааххын.
Үсүһүнэн, дэлэй уулаах сиргэ күөлгэ олорор кусчут мончууга куһу тартарарга элбэҕэ ордук. Сэһээккэ иннигэр кустар түһэр үс-түөрт площадкаларын таһааран, мончууктаргын биэрэктэн үөс диэки субурутан үтүллэр. Оттон мончууга аҕыйах кусчут сэһээккэ иннигэр биир сиргэ арҕам-тарҕам ыһан олордоро ордук.
Төрдүһүнэн, ырбыыга олорор кусчут мончууктарын сэһээккэни икки өттүнэн бөлөхтүү ыһан баран, сэһээккэ анныгар хоруол мончуугу31 олортоҕуна, ырбыыны бата көтөн кэлбит кустар супту ол ыксатыгар кэлэн түһүөхтэрэ. Кынат мончууктары32 кус түһэригэр кыараҕас гына үттэххинэ, кустар аһара көтөн бараллар эбэтэр мончууктартан тэйэн, саа ылбат сиригэр түһэллэр.
Сымаһыттар
Бүлүү дьонун «сымаһыттар»33 дииллэр. Итинник этии оруннаах. Оҥойор айахтарын ииттинээри, ууну булкуйан балыктааһынынан идэтийэн кэлбит өбүгэлэрбитин улуу добдурга сахтарыгар, кэрээнэ суох кыргар кырыыстаах кыргыс үйэлэр кэмнэригэр «уу үөнэ сыма аһылыктаах мас сахалар» диэн сэнээн ааттаабыттарыттан иҥэн хаалбыт.
Ол эрээри билигин ити өйдөбүл уларыйан, балыктыыр албастары ымпыктаан-чымпыктаан баһылаабыт, мындыр, хоһуун балыксыты «сымаһыт» дииллэр. Онон булчут сымаһыт курдук илимниири эмиэ сатыахтаах. Мантан салгыы эйиэхэ, эдэр кусчукка, туһалаарай диэн тыыны хайдах эрдинэ үөрэммиппин, илими үтүү албастарын туһунан суруйабын.
Тыыга сүрэхтэнии
Бэһис кылааска үөрэнэр күһүммэр аҕабын кытта «Чачаҥда» пиэрмэтин учаастагар киинэ көрдөрө кэллибит. Сопхуостар уларсыкка Саахардаах диэн хара эриэн көлүүр оҕуһун биэрбиттэрэ. Мин ол оҕуһу миинэн иһэн ууга тыынан уста сылдьар кыыһы көрөн соһуйдум.
Кыысчаан күөлтэн тахсарын кэтэһэн тыы тардарга киирэн олордум. Хараҕым күөлтэн арахпат. Син көһүппүтүм кэннэ күн уотуттан уонна сайыҥҥы салгынтан тэтэрэ буспут иэдэстэрдээх, кылабачыгас бөдөҥ тиистэрдээх тыылаах кыысчааным эрдэр-эрдибэт устан кэллэ. Болҕойон көрбүтүм, бииргэ үөрэнэр кыыһым Марыыҥка эбит. Тыытын иһигэр соболор мөхсөллөр.
Марыыҥка, илими сатаан көрөр эбиккин дуу? диэн күүппэтэхпин көрөн соһуйабын.
Көрбөккөбүн. Киинэ көрдөрө кэллигит дуо? Марыыҥка мин соһуйбуппар кумаардаан да көрбөккө, утары ыйыталаспытынан тыытыттан тахсыбыта. Ити итинэн хаалбыта.
Бу көрсүһүү кэнниттэн «тыыны эрдэргэ үөрэппэккин, оннооҕор бииргэ үөрэнэр кыыһым илими көрөр эбит. Мин буоллаҕына тыыны эрдэри да сатаабаппын» диэммин аҕабын үүйэ-хаайа тутан мээрилиир буолбутум.
Биирдэ күнүскү омурҕан кэнниттэн күөлбүт атаҕар баран от охсор буоллубут. Хотуурдарбытын ылан уу баһар ыллыкпытынан күөлбүт диэки хаамтыбыт. Мин тыынан барар буоллубут диэн испэр үөрэ иһэбин, аҕабын кэнниттэн батыһабын. Аҕам тыы тардарга кэлэн умса быраҕыллыбыт кырааската суох мас тыыны олордьу уурда уонна ньамах ууга тыыны үтүрүйэн киллэрдэ. Төннөн таҕыста. Сатала суох модьу уктаах эрдиини ылан илиибэр туттарда уонна «уҥуор тиийээр» диэн баран хотуурдары холбуу тутан сүктэ да, хадьымал устун дайбана турда.
Мин эмискэччитэ бэрдиттэн кулахачыҥныы түстүм. Аҕам соһуччу соругуттан соһуйдум даҕаны, куттанным даҕаны. Ол эрэн тыынан устар баҕам кэтэмэҕэйдиирбин баһыйан, «миэхэ киирэн олор, уһуннубут» диир курдук ньамаҕынан бүрүллүбүт уу үрдүгэр дагдайан турар тыыны толлубуттуу одууласпахтаат, турар сирбэр «лах» гына олоро түстүм да, атаҕым таҥаһын уонна наскыбын устуталыы оҕустум. Быллаҥныы сытар бадарааннаах, никсик сыттаах кырыһы батарыта үктээбитинэн тыым иһигэр биирдэ баар буола түстүм. Эрдиибинэн анньыммыппар тыым өсөһүөх курдук гынан иһэн, эмискэччи устан күөгэс гынна.
Тыыбын икки өттүнэн түөрэҥнэтэн ууну баһа сыһан тыым олбоҕор «лах» гына олоро түстүм. Тыыбын өрө-таҥнары уһуннаран эргичиҥнэтэн эрдинэн кулупаайдаатым. Ол ахсын ньамахтары, уулары далбаатаммыппыттан сиэҕим иһинэн, хоонньубунан уу сүүрдэ. Ууну баллырҕаччы чалбааттыырбыттан түргэн үлүгэрдик ньылбы сытыйдым.
Онтон өйбүн-төйбүн булан, сыыйа-баайа тыым сүнньүн көннөрөн, кыралаан сыҕарыйдар сыҕарыйан истим. Устуохтаах сирим хоту тыыбын хайыһыннаран күөлүм уҥуоруттан долгуннура мөхсөр кулун кутуруга оттоох сири одууластым. Аҕам бэлиэр тиийэ охсон, отуостаан эрэр эбит. Хойутаары гыммыппын дии санаат, күөлбүн кытыылаан эрдибитинэн бардым. Тыым эрэһэ долгуну силэйбитинэн, күөгэҥнээбитинэн устан истэ. Туох баар күүспүн мунньунан, дьүккүччү туттан, сыыһа-халты далбаатаан харса суохпар түһэн, эрдинэн кулупаайдаан истим. Устунан илиим үөрэнэн, эрчимнээхтик эрдинэн, аҕабар ньылбы сытыйан тиийдим. Үөрүүбүттэн сүөм үрдээн, тыыбыттан ойон тахсан сонуммун кэпсии аҕабар ойбутум. Ити мин тыыга бастакы сүрэхтэниим этэ.