Илими үтэ үөрэнии кистэлэҥнэрэ
Тыынан устары сатаабыт киһи кэбэҕэстик илими үтэ үөрэнэр. Илими ыллыҥ да үтэн киирэн барыллыбат. Манна эмиэ туспа үөрэх наада.
Илими иилиһиннэрбэккэ үтэр инниттэн илим сааһыланыахтаах. Ол аата бастаныахтаах. Бастаммыт илими үтэргэ чэпчэки. Саха илимин таастыганнарын уу иһигэр уган олорон, тыыгын тыалга оҕустаран түһэрэр ордук.
Күүстээх тыалга илим үтүллүбэт. Тыыгын долгун түөрэҥнэтэн уунан сабыта охсон тимирдиэн да сөп. Онон эрэһэ долгуҥҥа эбэтэр хара чуумпуга киирэн үтэр хаһан баҕарар ордук буолар.
Билигин саха илиминэн илимниир киһи суоҕун кэриэтэ. Илимньиттэр бары кэриэтэ омук араас илимнэринэн туһаналлар. Илими үтээһин да албастара улаханнык уларыйдылар. Ол эрээри илимнээһин сүрүн ньымата оннунан хаалла.
Кытай илимин саха илимин курдук түһэрдэххинэ, таастыганын сибиниэстэрэ илим хараҕар киирэн иилиһиннэрэллэр. Ол иһин кытай илимин ууга түһэрээри олорон, илим хотоҕосторун уонна таастыганнарын бобо тутан ууга уган сытытар ордук. Онтон таастыганнаах өттүн илими түһэрэр өттүнээҕи атаҕыҥ ньилбэгэр чөмөхтүү ууран, хотоҕостоох өттүгүн биир атаҕыҥ ньилбэгэр кыһарыйа тыыҥ ойоҕоһугар биллэхтии ууран баран, илим харахтаах сиэккэтин атаҕыҥ икки ардынан сахсайбытын хаптата баттыыгын. Чороох маска илим баһын баайаҕын, илими хотоҕостоох, таастыганнаах өттүттэн илиилэргинэн нэлэччи уунаҥната тардыалаан, уу үрдүгэр нэлэччи быраҕа-быраҕа, тыалга үрдэрэн эбэтэр эрдинэҥҥин барбах сыҕарыҥнаан түһэрбитинэн бараҕын. Маннык албаһынан омук илимнэрин хайдах баҕарар күҥҥэ иилиһиннэрбэккэ үтүөххэ сөп.
Илими сарсыарда эрдэ, күнүскү тыал түһэ илигинэ, үтэр, көрөр ордук. Оттон киэһэ күн арҕаалаабытын, күнүскү тыал астыбытын кэннэ көрөр да, үтэр да сынньалаҥ буолар.
Илимниир кэм уонна албастар
Саха киһитэ муус ырбыылаата да илимнээбитинэн барар үгэстээх. Бастакы илим соботун быгыы собото диэн ааттыыллар. Кыстаан, ыран, дьүдьэйэн тахсыбыт собо төһө да амтана мөлтөһүөр буоллар, харарҕаабыт киһи бастакы быгыы собону үөрэ-көтө сиэн ахтылҕанын таһаарар.
Оттон күөллэр муустарыттан босхолоннохторуна, соболор хонуу уутугар истэринэн сына сылдьан ыыллар. Бэс күөлүн собото икки төгүллээн ыыр. Соболор ыамнаан искэхтэрин сылаас ууга ыһан ыарыыланаллар, онон күөллэр чүөмпэлэригэр сөҥөллөр. Ол кэми «дьуоҕарбыт» дииллэр. Собо дьуоҕаран турар кэмигэр илимньит илимин күөл дириҥэр үтэрэ ордук.
От ыйын ортотуттан саҕалаан собо күөл дьаратыгар тахсан, харса суох аһыыр кэмэ саҕаланар. Итинник сайыҥҥы сылаас үрүҥ түүннэргэ маарылыахха, унньуктуохха сөп. Собо кытыылаан аһыыр кэмигэр күөллэр атахтарыгар, саппыйаларыгар илими улахан уу өттүн быһыттыы үтэн, кытыыттан саҕалаан, тыынан төттөрү-таары устан собону үүрэр ньыма маарылааһын диэн ааттанар. Оттон маарылыан баҕарбат киһи унньуктуур. Ол эбэтэр сайын оройугар илими биэрэги бата кытыылыы үтэн биир-икки чаас кэриҥинэн илими эһэн ылаҕын. Итини унньуктааһын дэнэр.
Сайыммыт сөрүүкүтүйэн күһүнүгэр баран истэҕин ахсын, собо чүөмпэтиттэн тахсан үөрдээн эргийэ устара элбиир. Онон аны тоһуур ньыматынан илими үтүллэр. Ол аата күөллэргэ собо кытыылаан үөрүнэн устара саҕаланнаҕына, илими кытыыттан үөскэ туора үтэн таһааран балыктааһын.
Ити кэмҥэ мутукча көмнөҕө кытарар. Собо кытарбыт ойуур күлүгүттэн куттанан, күнүһүн уу үөһүн былдьаһар, оттон түүнүн үөрүнэн күөлү кытыылыы эргийэр.
Собо баччаларга саамай тупсубут кэмэ. Өлө элбиир, миинэ хоргуннанар. Онон күөллэр тоҥуохтара биэс-алта хонук хаалбытын кэннэ үлүмнэһэн содуоктааһын саҕалананар. Ол аата собону илимтэн арааран, тыыннаахтыы иһиккэ хаайааһын. Содуокка собону хатырыгын алдьаппакка, хааннырдыбакка арааран угуллар. Содуокка сап илим эбэтэр сахалыы өрүллүбүт хоппуруон илим табыгастаахтар. Кытай илимэ собону олус муомахтыыр буолан, собо олус бааһыран ырар-дьүдьэйэр, устунан өлөр.
Күөллэр турдахтарына, муус киһини уйдаҕына, муус аннынан илимнээһин саҕаланар. Итини хомолооһун диибит.
Илимньит, ити курдук илимнээһин араас албастарын туһанан, сылы эргитэ ууттан балык арааһын таһааран, сандалыгын байытыаххын сөп.
Сайыы
Биир дьыл II Күүлэккэ сырыттахпына, анды кэлиитин саҕана кустуур күөлбүт мууһа көтөҕүллэн тахсыбыта. Сааскы тыалтан муус кырылас тыаһа кылыгырыы суугунаабыта. Ити күн олохтоохтор «сайыыны34 булан илимнэ үт» диэтилэр. Андылыахтаах күөлбүтүгэр саас ахсын тахсар сайыыны ыйдылар. Систэн киирэр сыккыс уонна хоруу сааскы муус уутун хамсатар буолан, эрдэ сайыы тахсар диэн быһаардылар.
Мин илим ылан сайыыны көрдүү бардым. Илиммин үтүөхтээх түөлбэм саппыйатыгар кэлэн көтөҕүллүбүт муус кытыытынан устабын уонна эрдиибин хороччу көтөҕөн, тоҥсуйан сайыыны көрдүүбүн. Эрдиим баһынан тоҥсуйдаҕым аайы мууска сааллан бүтэҥитик лүҥсүйэр. Сайыыны көрдүүр сирим син дириҥ, киһи турарынан. Хобордообут35 муус кытыыта долгун сынньарыттан көөрөттөн кылыгырыы тохтор. Мин төттөрү-таары устабын. Мууска ыкса сыһыннахпына, тыым муус үрдүгэр олорон хаалаары ыксатар. Ол иһин муустан тэйэ соҕус туттан сайыыбын көрдүүбүн да булбаппын. Устунан аккаастанан эрдэхпинэ, эрдиим баһа сымнаҕаска ньимис гына киирэн хаалла. «Сайыыларын буллум быһыылаах» дии санаан, чороох маспын сымнаҕас бадарааннаах сиргэ батары анньаат, тыалга оҕустарбытынан илиммин үтэн кэбистим.
Сарсыардааҥҥы кус көтүүтүн кэнниттэн, отуубар тахсаары илиммин көрдүм. Кытыы чороохтон өгдөтөн көрбүтүм, илимим ыраас сытар. Собото суох. Хайыамый, илиммин илиибэр хомуйан эспитинэн бардым. Өр-өтөр буолбакка, ол хомуйа турдахпына, илим ортотугар биир уоннаахха тутар бору-боллоҕор собо бөрөөн туппута ууттан мөхсүбүтүнэн таҕыста. Онтон устунан иккилии, онтон үстүү-түөртүү соболору тыыбар таһаарталаан бардым. Чорооҕум таһыгар ылара-биэрэрэ суох гына илиммэр собо сэбирдэх курдук хойуутук аспыт. Ити күн тыым түгэҕин өрөһөлүү сааскы быгыы собонон толорон отуубар тахсыбытым.
Хайа күөл собото ордугуй
Күөл арааһа элбэх: бэс күөлэ, хара мас күөлэ, алаас күөлэ, тэҥкэ күөлэ, тукулаан күөлэ, о.д.а.
Бэс күөлэ. Аата да этэрин курдук, бэс чагда, маардар, тарыҥнар тардыыларыгар баар кытыытыттан кумах биэрэктээх, үөһүгэр чайдаах, сапропеллаах, бэс сымалатынан угуттаммыт, киһи илиитигэр сыстаҥнас уулаах күөл. Бэс күөл собото атын күөллэртэн уратыта бөдөҥ, эттээх уонна сиһин уҥуоҕа кытаанах буолар.
Хара мастаах күөл. Алаастыҥы, оттонор ходуһалаах, тулата тиит тыалаах, куталаах, күөлүн анна былыыктаах, муохтаах, собо эриллэр араас оттоох күөл. Маннык күөл собото бэс күөлүнээҕэр көрүҥүнэн кыра, ол эрээри амтанынан, миинэ барарынан, өлө хойуутунан улахан уратылаах.
Алаас күөлэ. Бүлүүһэ ортотугар сытар курдук дьоҕус күөл. Ойуурун саҕата үрдүк таалалардаах. Ардах-хаар уута алаас ортотугар сытар күөлгэ сиҥэрэн киирэрин быһыытынан ходуһатыгар үүнэр ото олус иҥэмтэлээх буолар. Ол да иһин буолуо, собото, быччыыката, мундута, күөнэҕэ олус минньигэһинэн, этэ сымнаҕаһынан уратылаах.
Тэҥкэ күөлэ. Өрүстэр, үрэхтэр тардыыларыгар үөскүүр уута сааһын аайы сайҕана турар уулаах күөл. Тэҥкэ күөлэ өрүһү, үрэҕи кытта сибээстээх буолан, уутугар өрүс балыктаах буолар. Үрэх сүнньүн санатар курдук биэрэгиттэн эмпэрэ сүнньүлээх. Собото өрүс балыктарын кытта алтыһар буолан, лэппиэскэ курдук бөдөҥ. Тэҥкэ күөл олус тыаһырҕас, сыыдам соболордоох.
Тукулаан күөлэ. Бэс тыаҕа сыҕарыйа сылдьар кумахтаах, тукулааннаардаах сир тулааһыннарынан үөскүүр күөл. Тукулаан күөлүгэр өрүс балыгын бары көрүҥүн көрсүөххэ сөп. Маннык күөлгэ быраҥаатта сөбүлээн үөскүүр. Собото бэс күөлүн соботуттан этэ сымнаҕас уонна миинэ барымтыатынан ураты минньигэс амтаннаах.
Уйбаан «тройной ухата»
Биирдэ Уйбаан Силипиэнтэп: «Дьэ, нохолоор, мин «тройной ухаттан» атын миини испэт буола сылдьабын», диэн хонтуораҕа мустубут дьон ортотугар собо миинин хайдах буһардахха ордук минньийэрин туһунан улахан кэпсэтиини таһааран турар.
Биһигини кырдьаҕастарбыт собо миинин оргуйбутуттан ааҕаннар чаас уон биэс мүнүүтэ буһарарга үөрэппиттэрэ. Биир чаас устата оргуйбут собо миинэ минньийэр, онтон уон биэс мүнүүтэ салгыы оргуйдаҕына, собо миинин астыйар диэн быһаараллара. Бу кэм устата собо үрдэ үрүмэлэнэ, миинэ үрүҥ буола хойдо буһар. Оттон собо бэйэтэ уулла буһан, өлө, искэҕэ, сиһин этэ сииргэ минньигэс амтаннанар. Миинин истэххэ, түөһүҥ иһинэн сайа охсон киирэн, эккинэн бүтүннүү тарҕанан, уҥуохтаргын, эккин-сииҥҥин сымнатан, сытан, сынньанан ылыаххын баҕарталаан кэлэҕин. Собо киһиэхэ ити курдук түргэнник эккэр-хааҥҥар дьайа охсор күүстээх.
Оттон Уйбаан «тройной ухата» диэн биир мииҥҥэ үс төгүл собону уган буһарбыттара ааттанар. Ол аата күөскэ кутуллубут ууга бастакы биэс-алта собону халыкыната түһээт, хоторуллар, онтон ол ууга иккиһин соччо собону хос уган чаас аҥаара буһарыллар уонна эмиэ хоторуллар. Онтон үсүһүн итиччэ собону саҥаттан күөскэ угуллар уонна чаас уон биэс мүнүүтэ оргутуллар. Маннык ньыманан буспут собо миинэ киһи сүһүөҕүн көрбүтүнэн түһэр хойуу, амтаннаах буолар.
Билгэлээһиннэр
Сиргэ сылдьар киһи күнү-дьылы куруутун кэтээн көрүөхтээх. Сылдьарын тухары тулатыгар буолар уларыйыылары болҕойон көрөн, көтөрдөр сырыыларынан, халлаан туругунан, тыалынан-кууһунан билгэлииргэ, күнү-дьылы быһаара үөрэниэхтээх.
Сааскы билгэ
Тыаллаах-куустаах, ардахтаах күннэр үүнээри гыннахтарына, көтөрдөр сырыылара тосту уларыйа түһэр. Холобур, ардах кэлээри гыннаҕына, кураанах кустар от быыһыгар түһэ уонна төттөрү-таары көтө мээрик буолаллар. Оччоҕуна уһун ардахтаах күннэри күүтэҕин.
Халлаан көнөөрү гыннаҕына, тыыраахылар халлаан оройугар тахсан тайаара эргийэллэр. Тыыраахы көтө сылдьан тоноҕосчутунан, онтон да атын кынаттаах бырдах үөннэринэн аһыыр. Халлаан былытырдаҕына, салгын баттааһына улаатар, сиик хойдор. Бырдахтар кынаттара сиигирэн сиргэ түһэллэр, окко-маска хорҕойоллор. Оччоҕуна ити көтөрдөрүҥ астарын батыһаннар хонууга хаамса сылдьар буолаллар.
Туллук үөрүнэн сааскы кус үөрүн быһаараллар.
Үгүрүө көтө-көтө үөһэттэн таҥнары куугунаан түһэрэ хойуннаҕына, салгын сылыйар, халлаан көнөр. Сааскы ичигэс салгын илинтэн, соҕурууттан илгийэр.
Бараах үөрэ кэллэҕинэ, кус бары көрүҥэ күргүөмүнэн айанныыр кэмэ саҕаланар.
Хонуу барааҕа кэлиитинэн андыны кэтэһэҕин.
Сааскы халлаан хатаатаҕына, тоҥсоҕой маһы торулата тоҥсуйар. Өскөтүн тоҥсоҕой уһуннук маһы торулата тоҥсуйдаҕына халлаан уһуннук, оттон кылгастык буоллаҕына кылгастык хатыыр.
Сааскы салгын арҕааттан, хотуттан ыллаҕына, халлаан хатыыр, тымныы, кэмсиин күннэр үүнэллэр. Кус көтөрө аҕырымныыр.
Илинтэн илгийдэҕинэ ичигэс ардахха. Үөл кус кэлэр түүннэрэ үүнэллэр.
Күн кытара кыыһан саҕахха олорон киирдэҕинэ кураан күннэр саҕаланаллар.
Хонуктаан кэлбит ардах хас да күн устата түһэр. Онон уокка оттор маһы элбэҕи бэлэмниир ордук.
Сарсыардаттан саҕалаабыт ардах киэһэнэн астар, онон барыыны-кэлиини ыксаабакка былаанныахха сөп.
Сайыҥҥы билгэ
Ньукуолун таҥаратын күнүгэр ичигэс ардах түстэҕинэ сайына быйаҥ буолар.
Күөл туманын сиигэ окко түстэҕинэ сарсыныгар кураан күн үүнэр.
Сарсыарда күөл тумана салгыҥҥа көттөҕүнэ халлаан былытырар, ардаҕар барар.
Элиэ кистээтэҕинэ ардаҕы кэтэс.
Тыыраахылар охсуллубут хадьымалга түһэр, бугуллар үрдүлэригэр олортолуур буоллахтарына ардаҕы күүтэҕин.
Баҕа хадьымалга, хонууга тахсара ардахха.
Тураах хадьымалга сылдьан баҕалыыра ардахха.
Тойон ыҥырыа киэһэ хойукка диэри лоҥкуначчы тыаһаан көтөрө курааҥҥа.
Сайынҥы киэһэҕэ хаһыытаабыт саҥаҥ ыраахха диэри эҥсиллэн дуораһыйар буоллаҕына кураан күннэр үүнэллэрин бэлиэтэ.
Күһүҥҥү билгэ
Күн чаҕылыйан саҕахха киирдэҕинэ тымныы хаһыҥнаах түүн буолар.
Мас сэбирдэхтэрэ, мутукчалара хойут түстэхтэринэ күһүнэ уһуур.
Мутукчатын ыһыктыбака туран, кыстык хаар түстэҕинэ эһиилги сааһа кураан буолар. Хаары кытта булкуспут мутукча хаара эрдэ ууллар, уутун-хаарын сааскы тыал куурдар, оччоҕо кураан сайыны кэтэс.
Күөл мууһа тыаһаан тоҥноҕуна күөл балыга үөрдүүр, уу дириҥэр мустар.
Кыһыҥҥы билгэ
Саҥа үүнэр ый туруору таҕыстаҕына хаара суох, тымныы ый үүммүтүн бэлиэтэ.
Саҥа ый иттэннэри эбэтэр сытыары таҕыстаҕына былыттаах, хаардаах ичигэс ый үүнэрин билгэтэ.
Сулустар бачыгырыы хойуутук чаҕылыҥнастахтарына халлаан тымныйар.
Кыһынын салгын соҕурууттан, арҕааттан ыллаҕына тымныйар. Хотуттан, илинтэн салгыннаннаҕына тыал-хаар түһэр.
Хаар көмүрүөтэ элбэх буоллаҕына уулаах, ардахтаах сайыны кэтэһэҕин.
II. Байанай бэлэҕэ
Сонор аартыга
Кэтэспит күһүммүт син тиийэн кэлбитэ эрээри, киһи хайдах да көмүс күһүн дуйун аннынан сылдьабын диэҕин тыла тахсыбат курдук, сайыҥҥылыы күннэр бэрт уһуннук сатыылаабыттара. Хатыҥнар саһарбыт сэбирдэхтэрэ, тиит мас мутукчата түспэккэ тыаһы-ууһу, сыты-сымары эркин курдук хаххалыы турбуттара. Тарыҥнар, маардар тоҥмокколор кута курдук кутаҥнаһан, тыынар тыыннааҕы аһардыбаттыы быһыттаан сыппыттара. Ол эрэн төһө да дьыл хойутаабытын үрдүнэн, булчуттар болдьоспут «тоҥус болдьоҕунан» бултуур ыырдарыгар тахсаллар.
Эр киһи барахсан, маннык түгэҥҥэ түмүгэ хаһан да көстүбэт дьиэ үлэтиттэн босхоломмут үөрүүтүттэн, булт абылаҥнаах соноругар курдаттыы тартарар соргутуттан, доҕотторун кытта көрсүбүт балысханнаах түгэниттэн, туттардыын-хаптардыын, саҥалыын-иҥэлиин уларыйар, сүөм үрдээн, өйө-санаата эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийэр уолан курдук ис-иһиттэн кыдьыктанан уһуктар.
Булт ыыра төһөнөн кэҥиир да, оччонон айаныҥ эрэйдээх эндирэ элбиир. Ол эрээри булчут киһи бултуур ыырыгар тиийэ охсоору сэттэ моһолу туораан, сылайарын-элэйэрин аахсыбакка, айаҥҥа, булка көрсүбүт ороскуотун аахпакка, биир бэргэн, хатыламмат ытыыны оҥороору ханна-ханна тиийбэтэҕэй, туохха-туохха түбэспэтэҕэй?
Биһиги эмиэ биир итинник күн үҥэр-сүктэр Аар Тойоммут көҥүлүнэн, Аан Алахчын Хотун көмөтүнэн, Барыылаах Баай Байанай кырдьаҕас кэһиитинэн, Бырдьа Бытык Хатан Тэмиэрийэ холумтанынан баай хара тыабыт хоннохторун арыйаммыт, уостан бараммат уулардаах үрэхтэрбит систэрин сыыйаары, саныыр-саныыр сирдэрбитин өҥөйтөлөөн көрөөрүбүт бултуур ыырбытыгар кэлбиппит.
Олохтоммут үгэс быһыытынан, бастакы үүтээҥҥэ бары кэлэн уот оттон, ас кээһэн, күөс буһарынан, кэргэттэрбит астаабыт ыһык астарынан сандалыбытын хоточчу ууран баран, налыйан олороммут аһаатыбыт. Баай хара тыабыт хоннохторунан сылдьан ким хайдах бултаабытын кэпсиирин болҕойон истэ олорон, онно эмиэ кыттыыны бииргэ ылбыт курдук сананан, үөрэн мичиҥнэһэбит.
Булчут ыыра
Сүбэ быһыытынан, икки бөлөххө араҕыстыбыт. Итинник быһаарыныы төрүөтэ судургу. Бастакытынан, бары биир үүтээҥҥэ батан хоммоппут. Иккиһинэн, бултуур ыыры кэҥэтээри, кыыллар ыырдарын кылгас кэм иһинэн сөпкө быһаарар сыалтан.
Бастакы бөлөхтөр полковойдар. Иккистэр куочуктар.
Полковойдар сир быта дьон. Кинилэр бултуохтаах сирдэрбитинэн, урукку өттүгэр курдарыта түһүтэлээн, бу эргин баар тукулааннары, маардары, тарыҥнары барыларын биэс тарбахтарын курдук билбит дьон. Аҥаардас Сэмэҥкэ-Полковой бу дойдуга биһигин ыйаабыт киһи. Оттон Битээлий үчүгэй «дьы-пы-с» курдук көнө «сүнньүлээх». Кини хайысхатын сөпкө тутарынан, хайдахтаах да балаһыанньаҕа эрийэ-буруйа хаампакка тиийиэхтээх сиригэр ыппыт охтуу тиийэр киһи.