Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, маннык буолбуттаах. Биирдэ уолаттар лаабыс оҥороннор хараҥаҕа ылларбыттар. Сиргэ хонуохтарын таҥастара чараас уонна ыһыктара суох. Массыыналара буоллаҕына лаабыстаах сирдэриттэн икки көстөөх сиргэ бэс ойуур быыһыгар хаалбыт. Сис оройугар турар массыынаны им балайга булар уустуга чахчы. Ким бэриэтчиттиирин быһаарсыбыттар. Өрүү бастыыр Куочук «уҥа атаҕым халытар» диэн аккаастаммыт. Куола уол «сирбин үчүгэйдик билбэппин» диэн батан кэбиспит. Кэлин тиһэҕэр «Битээлий бастаатын» диэн уолаттар Битээлийдэрин кэннигэр киирэн субуруһа турунан кэбиспиттэр. Битээлий көхсүн этитэн баран, барыара халыйбыт хараҥаны хантайан одуулаамахтаабыт, ол кэннэ «бу диэки» диэт, хаампытынан барбыт. Ити курдук, ытыс таһынар хараҥаны ортотунан хаамсан массыыналарыгар уон хаамыынан туора тахсан кэлбиттэр. Уолаттар үөрүүлэриттэн Битээлийдэригэр: «Халытаҥҥын, уон хаамыыны ордук хаамтардыҥ!» диэн хаадьыласпыттар.
Тээппин. Кинини лөкөчөөттөр итинник ааттыыллар. Тээппин аҕата эдэр сылдьан бу сирдэринэн сылдьан бултаабыт, онтон сиэттэрэн бу сиргэ бултуур үгэстэммит. «Бастаан утаа доруоп саанан, сүнньүөҕүнэн бултуурбут. Табаларга чугаһыы сатаан оннооҕор бэйэбит таба буоларбыт», диэн Тээппин кэпсээнин саҕалыыр.
Тарыҥ үрэххэ киирэн кэлбиппит, арай, табалар мэччийэ сылдьаллар. Туохха эмит хаххаланан чугаһыахпытын, киһи наадыйдаҕына, сүөм да саҕа мас суох буолан биэрдэ. Остуол сирэйин курдук киллэм ыраас сиргэ киирэн хааллыбыт. Балаһыанньа уустугурда. Толкуйдуу түһэн баран, «табалыы хаамыахха» диэн өй көтөн түстэ. Куочук атыыр табаны үтүктэн илиитигэр саатын туора тутан баран илиитин өрө уунна. Оттон мин Куочугу биилиттэн кууһаммын, таба кэннэ буолан хаамыстыбыт. Арай, атыыр табабыт биһигини боотургуу көрдө быһыылаах, утары сүүрэн кэллэ эрээри икки сүүс миэтирэттэн ордук чугаһаабат. Одуулуур. Тула холоруктуур, сири табыйар, муоһунан суоһурҕанар.
Ити кэмигэр биһиги ытан тигинэтэбит да сүнньүөхпүт хантан тиийиэй. Сүнньүөхтэрбит атыыр иннигэр сиргэ түһэн муоҕу бурҕаҥнаталларын көрөбүт эрэ. Ыттыбыт да табабыт тэйэн хаалар. Онтон өтөр соҕус буолаат, эмиэ төннөн кэлэр. Ким эрэ салгыҥҥа суруйан кэбиспитин курдук, көстүбэт кыраныыссанан ордук хос чугаһаспаппыт. Абалаах баҕайы этэ, ааста эрэ диэн. Билиҥҥибит курдук күүстээх саалардаахпыт эбитэ буоллар, диэн Тээппин үөһэ тыынар, саҥа атыыласпыт «Тигр» карабинын илиитигэр ылан кыҥаталаан көрөр.
Уолаттар күө-дьаа буолан бултуохтаах сирдэригэр «Иччилээххэ» бардылар. «Куочуктар» бөлөхтөрүгэр мин бырааппынаан хааллыбыт. Биһигини кытта «Кулууп Өлөксөйө» бултаһар буолла. Өлөксөй Уоһукап Куола бииргэ төрөөбүт убайа. Кини ыал буолан дойдутуттан көһөн, Нам Хатырыгар олохсуйбут. Бу олорор үүтээммитин Өлөксөй Халбаакы Бааската уонна Быччах Баһылай диэн булчуттары кытта бу эргин бултаары туттубуттар. Онон, дьиҥэр, Өлөксөй туппут үүтээнигэр күөлэһийэ таалалыы сылдьар эбиппит. Быйылгы булка Өлөксөй сиригэр-уотугар ыалдьыт курдук ахтылҕанын таһаара кэлбит.
Куочук сааһынан төһө да эдэрин иһин, бу сиргэ бас-көс киһибит. Кини былаанныырынан кэлии-барыы оҥоһуллар. Кини бу сиргэ егерь курдук сылдьар. Кыһыннары, сайыннары эргиччи бокуойа суох түбүгүрэр. Кини бултуурун таһынан, сайынын дьахтар аймаҕы батыһыннара сылдьан, сир астатар үгэстэммит. Дьахталлар бу сиргэ ордук сугуну кыайа хомуйар буолбуттар.
Дьахталлар бааллар эбит туохтан да толлубат, чаҕыйбат дьон. Массыына батылыннаҕына кымырдаҕастар курдук мас хомуйа бытарыһаллар, массыына анньыыта тирээтэҕинэ кытай аармыйатын саллааттарын курдук, массыына тула саба түһэн, үтүрүйэн эбэтэр соһон, ороон ылаллар. Дьахталлар диэн итинник дьон, диэн сөҕөр Куочук. Бэл, кинилэри эһэкээн чаҕыппат. Төһө да эһэкээн аттыларыгар баарын араастык биллэрдэр да, отоннооһун абылаҥа син биир баһыйар. Син мэһэмээннэрин, биэдэрэлэрин толорбут буолаллар, диэн кэпсиир.
Бу да сырыыга Куочук төбөтүгэр оҥоһуллубут былаанынан булт соноругар турдубут. Өлөксөйдөөх Антон бииргэ, оттон мин Куочуктуун хаамар буоллубут.
Эт быстыыта
Былырыын баччаларга, ол аата балаҕан ыйын ортотугар, самахпытыгар диэри хаары оймуу сылдьыбыт буоллахпытына, билигин хара сиринэн хаамсабыт. Былырыын манан үрэх тардыытыгар бары кэккэлэһэн олорон хаартыскаҕа түспүт, сынньаммыт маспытын сааскы уу сыҕарыппатах.
Мин сылдьыбыт сирбин билэн, бэрт сэргэхтик туттабын. Куочук тукулаан кумахтарыгар ойууланан хаалбыт кыыллар суолларын кыҥастаһар уонна илиитинэн салгыны хайыта суруйтуур. Ити аата кини кумахха суолларын хаалларбыт кыыллар хайа туһунан барбыттарын уонна ханна тиийэн тохтуохтаахтарын быһаарар быһыыта.
Сэргэлээх күөлгэ кэллибит. Былырыын бу күөлгэ бырдыбыт быстан, чэйдээбиппит, гречка хааһы сиэбиппит. Онно гречка хааһы минньигэс да этэ. Кырдьыга баара, аччыктаатахха оннооҕор хоручуоска кытта минньийэр. Оттон гречка арыыга тумаламмыта минньигэһэ ураты этэ. Манна Дьаакып сойоору этин хаарынан сууммута. Оттон быйыл чэй өрүнэргэ ытыс уу булбаккабыт, ыксааммыт тайах маары туорууругар бадарааннаабыт олугуттан куруусканан сомсон ууланныбыт. Ити курдук сир-дойду улаханнык да курааннаабыт этэ. Сискэ, тарыҥҥа адьаһын уу суох буолбут. Онон тайахтар уулаах сирдэринэн үрэхтэри бата үөл сиргэ тохтообут чинчилэммиттэрэ. «Сарсын бу сиртэн бардахха табыллыыһы», диэн Куочук тойоннуур.
Сэргэлээххэ иккиһин эргиллэн кэллибит. Чэйдээтибит. Күөл уута тайах олугун уутун курдук буолуо дуо, быдан ыраас, утаҕы ханнарар амтаннаах. Чэйдии олордохпутуна, үөһэттэн кынаттарын сараппытынан куоҕас түһэн ууну барылатта. Чэрэс диэн ыппыт урут харахтаабатах көтөрүн көрөн соһуйда, күөл кыламаныгар диэри киирэн, күөнүнэн ууну ыга анньан, хамсаабакка одууласта. Өр-өтөр буолбата, аны иккис куоҕас тайааран кэлэн түстэ.
Бастакы күҥҥэ олус уһуннук хаамтыбыт, онон атахпын ыарыттым. Ордук хаҥас быттыгым атахпын атыллаппат гына быһа тардан ыарыйда. Маннык туругунан сарсын хаамар саарбахтанна. Үүтээммитигэр им балай хараҥаҕа кэллибит. Сүүскэ кэтэр банаардаах буоламмыт суолбутун сырдатынан эрэйдэммэтибит. Ити күн уон икки чаас хаампыт этибит.
Эти үөрэппэккэ эрэ итинник уһуннук тоҕо түһэн хаамыы эрчиллиитэ суох, этэ куурбатах киһи сэниэтин эһэр, этин-сиинин ыарытыннарар. Онон булт бастакы күннэригэр харыстана соҕус хаамыллыахтаах.
Саҥа хаар
Сарсыарданан халлаан суһуктуйуута таһырдьа тахсан киирдим. Арай, тула өттүм сып-сырдык буолбут. От-мас, сир-дойду сыа хаарынан тэлгэммит. Хаар түспүтүн туһуна сонуннаах үүтээммэр киирэбин. Ону истэн, дьонум күө-дьаа буола түстүлэр. Киирии-тахсыы элбээтэ.
Ханнык булчут күүппэтэҕэй, кыраһа хаары, бастакы хаары. Бары да сүргэбит көтөҕүллэн ким итии чэй, ким хатан кофе истибит. Бу олорон ким тугу түһээбитин ырытыы буолла. Аҕа киһибитигэр түүл көстүбэтэх. Антон «түһээччим суох» диэн батан кэбистэ.
Оттон мин түһээтэхпинэ, арай Куочук массыынатыгар бу сир олохтоох уолаттара ыгыта симсэн олорон иһэллэр. Бэс тукулаанын туораан тахсыыларыгар үс дьахтар массыынаны тохтотор уонна массыына иһигэр аҕамсыйбыт көрүҥнээх дьахтар киирдэ да, кып-кыһыл уостарын чорбоҥноппутунан уолаттары кырыыламмыт харахтарынан сып-сытыытык тэһитэ көрүтэлии-көрүтэлии саҥаран талыгыраабытынан барар. Дьахтар төтөлө суох кылыгыраабыт саҥата массыына иһигэр дуорааннанан ньуу-ньаа умайыктанна. Кини чопчу туох диэн саҥарарын сатаан истибэппин эрээри, олохтоох уолаттарга туохтан эрэ улаханнык кыыһырбыт көрүҥнээх.
Түүлү тойоннооһун саҕаламмытыгар, Өлөксөй: «Уоккутун аһатыҥ!» диэтэ. Куочук оһоҕун күөдьүтэн, уотугар ас кээстэ.
Ыт диэбитим бөрө эбит
Ити күн Антоннаах Өлөксөй иккис үүтээҥҥэ барбыттара. Биһиги Дьороон тамаҕын көрөөрү хаалбыппыт. Атаҕым үктэннэрбэккэ аараттан төнүннүм. Силбиктээх, инчэҕэй күн үүммүт. Үүтээммэр кэлэн сыттым. Утуйан ылбыппын, таһырдьа тахсыбытым остуол үрдүгэр Полковой ыта тахсан турар эбит.
Ыт аҥаар хараҕа сүүлэ иһэн хаалбытын өйдөөн көрөммүн, ыты аһыммычча, ас биэрэрдии илиибин ууммуппар, ытым тиистэрин килэтэн көхсүн суостаахтык киҥинэйэ тыаһатта. Онуоха болҕойон сирийэ одуулаабытым, доҕоор, атын кыыл мардьаллан турар эбит. Бөрөтүн билэммин, тымныы уунан саба ыстарбыттыы, тилэхпиттэн саҕалаан кэтэхпэр диэри этим аһыллан «дьар» гына түстэ. Уолуйа соһуйбуппуттан, тыыным кылгаата, кэннибинэн чынарыҥнаан иһэммин, эргичис гынным да, кыаһыланан хаалбыт атахтарбын соһоммун үүтээммэр сүүрдүм. Тыын быһаҕаһынан тыынаммын, ааммын саба тардан эрдэхпинэ, ааным быыһынан кыбылла-кыбылла, сүр улахан бөрө төбөтө былтас гына түстэ. Ынчыктаһыы буолла. Бөрөнү иһирдьэ киллэримээри кыаҕым тиийэринэн ааммын хам тардан чиччигинээтим. Бөрө ааҥҥа моойдоох баһын кыбыттаран, хабырынар икки, ырдьыгыныыр икки ардынан кырдьыгынаабытынан ааммын тоҕута кэйиэлээн, лиһиргэтэн, устунан ньылбырыйдар-ньылбырыйан, эмискэ үлүгэр үүтээним ортотугар баар буола түстэ. Иэдээн буолла. Бөрө миигин сиэри түүрүллэ түстэ да, сүр улаханнык айаҕын аппытынан үрдүбэр ыстанан кэбистэ. Үрдүбэр ыстанан иһэр бөрөнү сабарҕайыттан харбаабытынан, наараҕа тас иэмминэн баран түстүм. Кулаачыктаспытынан кус түүлээх матарааһы хайа тэбэн аастыбыт. Эмискэ үүтээн иһэ кус түүтүнэн ыһылынна, тыас-уус өрө тилигирии түстэ. Бөрө сиирэ буолла. Ыарахан баҕайы атахтарынан түөспүттэн сиирэ-халта үктэнитэлээтэ. Хабарҕабын быһа хадьырыйыахтыы тииһин тииһигэр лаһырҕатта. Айаҕыттан унньулуйа санньыйбыт сыраана икки дьабадьытынан сирэйбэр, түөспэр тоҕунна. Барар сирим баҕана үүтэ, кэлэр сирим кэлии үүтэ буолла. Тутуһуу кытаанаҕа, тыын-тыыҥҥа харбас үлүгэрэ буолла. Уһуну-киэҥи өйдүү барбакка, бөрө дьаллаччы аппыт айаҕынан, тоҕонохпор диэри илиибин батары саайдым уонна тылын төрдүттэн күүһүм тиийэринэн бобо туттум. Бөрө сыҥааҕа ытыстан, хараҕын үрүҥүнэн бүлтэччи көрөн, эрбии тииһинии кэчигирэспит ардай аһыытынан айаҕын иһигэр батары укпут харыбын сатаан быһа хадьырыйбакка өрүтэ чиччигинээтэ. Аны бөрөм миигиттэн төлөрүйэ сатаан, миигин наараттан муостаҕа состо. Аны муостанан төкүнүстүбүт. Остуолу түөрэ тэптибит. Иһит-хомуос күөрэ-лаҥкы ыһылынна. Биирдэ өйдөөбүтүм быһахпын илиибэр ылбыт этим. Тыын-тыыҥҥа харбас, туох баар күүспүнэн өрө кэдэрийэ түһээт, бөрөнү быһаҕым уга ойоҕоско сааллыар диэри «кип» гына кибилиннэрдим. Ону кытта сибилигин аҕай сиэх-аһыах буолбут адьырҕам үөһүн тартарбыттыы орулаабытынан таһырдьаны былдьаста.
Өйдөнөн кэлбитим, наарабар олорор эбиппин. Кус тэллэх матараас хайдыбатах, үүтээн иһигэр кус түүтэ ыһыллыбатах, остуол түөрэ тэбиллибэтэх, иһит-хомуос ыһыллыбатах, кыыннаах быһаҕым өттүкпэр иилиллибит, оттон сүрэҕим буоллаҕына, айахпынан уһулу ойон тахсыахтыы баллыгыраччы тэппит. Уоскуйаарыбын таһырдьа тахсыбытым, аҥаар хараҕа сүүлэ иһэн хаалбыт, «полковой» ыта, остуол үрдүгэр тахсан турар эбит. Ыт миигин көрөн, мөҕүллүмээри ыйылаабытынан сиргэ ыстанан, куотан унньулуйда.
Тула өттүбүн сирийэн одуулаһа көрбүтүм, сарсыардааҥҥы хаар ууллан, хаһан да хаар түспэтэҕин курдук, от-мас силбигирэн, ардах түһэринии, таммахтар тобугуруу саккыраабыттар.
Сотору соҕус массыына сыыгынаан кэлэн, үүтээн кэтэҕэр тохтоото. Тээппин Дьокуускайтан кэлиэхтээх биллэҕин көрсө дьиэлээн иһэрин кэпсээтэ. Мантан лебедка ылаары суолтан туораабыт.
Тээппиҥҥэ түһээбиппин дуу, баттаппыппын дуу эбэтэр илэ дуу, түүл дуу аҥаардаах кэпсээммин кэпсээбиппэр уолум саҥата суох истэн кэбистэ уонна бараары олорон: «Урут бу эргин бөрө саҕынньахтаах идэлээх кырдьаҕас олорбута дииллэрэ. Түүлгэр ол билиннэ ини. Ол гынан баран, ол кырдьаҕас ыыра манан буолуо суохтаах этэ?!.. Тоҕо манна биллибитин быһаарар кыаҕым суох Ноо, сотору тойонуҥ ньылбы сытыйан кэлиэҕэ. Уоккун-күөскүн кытаат. Эһэкээҥҥин аһат, ааттас. Чэ, мин бардым», диэтэ.
Түүллээх булт
Биһиги эрдэ туран, сып-сап хомунан «Быччах» үүтээнигэр бардыбыт. Умайбыт бэс ойууру сыыйан дьоммут саҥа туран сарсыардааҥҥы чэйдэрин саҥардыы иһэ олордохторуна баттыы кэллибит. Куочук Өлөксөйгө тайаҕы ыппытын, ол тайах барбыт хайысхатын ыйан, бүгүн хаамыахтаах хайысхаларын быһааран биэрдэ. Антон ыттар тайахха барбаттарын, ордук эриэн ыт сүрэҕэлдьиирин, киһи кэнниттэн сылдьарын, тайаҕы сатаан ирдээбэттэриттэн бултуйбакка сылдьалларын абаккаран кэпсээтэ.
Дьоммутуттан арахсан, илим үтэ бардыбыт. Куочук этэринэн, бу күөл уоннаахха тутар бөдөҥ соболоох. Киһини уйар муох быыстаах кутаҥнас кутанан эрэһиинэ тыыбын соһон, биэрэгиттэн эмпэрэтиҥи болоорхой уулаах, төгүрүктүҥү моһуоннаах күөлгэ икки илими үөс чорооххо холбуу баайталаан, илимнэрбин икки аҥыы атытан сэлэлии биэрэги бата үтэн кэбистим. «Эбэ Хотун бэристэҕинэ бэйэбит айахпытыгар уонна ыттарга ас баар буолуоҕа», диэн бигэ санаалаах кытыыга таҕыстым. Мантан салгыы Тарыҥ үрэх уҥуор тахсыахтаахпыт. Сынньана олорон Куочукка түүлбүн кэпсиибин.
1
Аартык суол саҕаланар төрдө.
2
Эбэ бултуур күөл харысхал аата.
3
Кулуһун күөс күөстэнэр кутаа онно.
4
Оллоон чэй өрүнэргэ күөһү (биэдэрэни, хочуолу) ыйыыр мас.
5
Үөттүрэх уоту булкуйар мас.
6
Үүтээн уораана уһун кэмҥэ тоҥон турбут үүтээн тымныйбыт (уораана) салгына.
7
Хомурах куһа сааскы бастакы кустар.
8
Сиҥэ муус үрдүнэн халыйбыт хаар былаастаах уу.
9
Мончуук тыыннаах куһу үтүгүннэрэн оҥоһуллубут кус күлүгэ.
10
Хомурах кумаара кытархайдыҥы дьүһүннээх, дыыгынас саҥалаах бөдөҥ кумаар.
11
Сыымах кыралаан, сыыйан курдук, кус өлгөмө суохтук айанныыр кэмэ.
12
Ырбыы күөл мууһун быһыта сиэн ууну кытыытынан эргийэ тахсыбыт дьуххарбыт уу.
13
«Арай кусчут манньыйар» ааптар.
14
Үөл кус уу куһа. Киирэллэр: умсаах, биргинэх, орулуос, о.д.а.
15
Анды турпан (нуучч.) Муора куһа.
16
Этэҕэ бормыш (нуучч.) Таракаан курдук күөхтүҥү өҥнөөх уу үөнэ.
17
Дурда булчут куска олорор хаххата.
18
Ыам кумаара собо ыамын кэмигэр кыынньан тахсар бырдах бииһэ.
19
Амахтаабыт кус тыһытыттан арахсыбыт атыыр кус.
20
Бырдах киһи, сүөһү хаанын уулуур дыыгынас саҥалаах кынаттаах үөн.
21
Кэйээриҥнээһин күөлү кыйа устан, тыалга оҕустаран, андылар кэннилэриттэн батыһан кустары үүрэн ытыы албаһа.
22
Быыралааһын чуумпуга күөлгэ киирэн хойобул кустары умуһуннара сылдьан, көбөн тахсыбыттары ытан ылыы албаһа.
23
Сорсу куһа сайын тыһыларыттан арахсан, үөрдээн сылдьар атыыр кус.
24
Сара сайын түүлээн, көппөт буолан биир сиргэ сылдьар кустар.
25
Көччөх саҥа көппүт күһүҥҥү кус оҕото.
26
Халбыйан ытыы кус иннин күөйэ көрөн ытыы.
27
Тоһуйар үөһэттэн иһин ыһыктынан, эйэҥэлээн түһэн эрэр куһу утары тоһуйан тумсун кыһарыйа ытыы.
28
Сырыһыннарыы саҥа тэйэн эрэр куһу кэнниттэн ытыы.
29
Сэһээккэ үрдэ аһаҕас кус маныыр хахха.
30
Тимэх уу сүрүн ууттан арахсан турар көлүччэтиҥи эбэтэр ходуһа хотоолугар тахсыбыт уу.
31
Хоруол мончуук сэһээккэ иннигэр олордуллар соҕотох мончуук.
32
Кынат мончууктар сэһээккэни икки өттүнэн үтүллэр мончууктар.
33
Сыма былыр күһүн мундуну буһаран баран, сири хаһан эбэтэр уһаакка симэн салгын киирбэт гына сабан хаһааныллыбыта.