Өр гыммата, үс мас дьиэ турар кэҥэс тэлгэһэтигэр тиийэн кэллэ. Борогоновтаах дьиэлэрэ тэлгэһэ ортотугар турар. Тэлгэһэ аанын аттыгар турар дьиэ ойоҕоһуттан ханнык эрэ ыт, сүрэҕэлдьээбиттии, «моҥ» диирэ иһилиннэ. Иччилэригэр «харабыллыыбын, баарбын, барытын билэ-көрө сытабын» диэн биллэрээри муҥнанан эрдэҕэ буолуо.
Абаҕата дьиэтигэр соҕотох эбит. Кинигэ-кумааҕы өрөһөлөммүт остуолуттан туран, мэлдьи буоларыныы, эрилкэй харахтара үөрүү уотунан чаҕылыһан:
Хайа, кэпсээниҥ бөҕө? диэбитинэн көрүстэ.
Остуол тардан элэгэлдьитэ оҕуста. Курбалдьыйан, билигин даҕаны лаппа сэнэх. Төрүкү тыҥа ыарыһах киһи диэтэххэ, кытаанахтык тулуктаһан сылдьар. Ыалларга аҕыйах сыллаахтан бэттэх тэнийэн, киэҥ биһирэбили ылбыт холодильниктан биэс сулустаах ханньаагы таһааран, кыра үрүүмкэлэргэ кутта. Бэйэтэ биир үрүүмкэттэн ордугу хаһан да испэт идэлээх. Биирдэ хаһыатчыт доҕотторо кэлэн маанылата сырыттахтарына, ачыкылаах, ньалҕаархай баттаҕын хаҥас диэки ньылаччы тарааммыт, төтүгүрэс саҥалаах молойбут киһи: «Ыстапаан, эн бу туруорар биир иһит күндү арыгыҥ харчытыгар үс «Москуобускайы» ылбытыҥ буоллар, быдан үчүгэй буолуох этэ. Эбэтэр Испиир Уйбаанабыһы», диэн баран, дьэ, хайдах курдук эттим диэбиттии, дьоннорун диэки олоп-чолоп көрүтэлээн кэбиспитэ. Онуоха абаҕата бэрт холкутук: «Оннук гыныахпын сөп этэ. Ол эрээри, дьон арыгылааһын курдук ыарахан кэмэлдьигэ ылларыахтарын, убаныахтарын баҕарбаппын», диэбитэ Михаил мэйиитигэр хаһан да умнуллубаттык суруллан хаалбыт. «Лучше меньше, да лучше» диэн абаҕата сөбүлээн туттар этиитэ кини олоҕун биир сүрүн эркээйитинэн буолбута. Улуу Ленин суруйууларыгар ити курдук ааттаах, үлэҕэ-хамнаска, олоххо-дьаһахха каадыр уһулуччулаах суолтатын туһунан ыстатыйа баарын кэлин институкка үөрэнэ сылдьан билбитэ.
Михаил кэпсээнин истэн баран, абаҕата эппитэ:
Чэ, бэрт. Миниистирдэр Сэбиэттэриттэн Степанов эйигин эркин курдук эрэнэрэ олус үчүгэй. Кэскиллээх, инникилээх салайааччы диэн көрөбүн, саныыбын. Аны, обком тойоно чопчу тугу сүбэлээбитин сөбүлүү иһиттим. Убай буоларбынан, олоххо билбиппэр олоҕуран, итиннэ кыра эбэрдээхпин. Бииргэ үлэлээччилэргин бэйэ дьоно уонна таһырахтар диэҥҥэ араартаама. Сүрүн айдаан хаһан баҕарар хайдыһыыттан тахсар. Мин, эдэрбэр улахан оройуоннарга үлэлээбит буолан, итини эппинэн-хааммынан билбитим. Ийэ-аҕа диэн уустаһыы уонна дьадаҥы-баай диэн хайдыһыы холбоһуктааһын саҕана, өрт уотунуу өрө күүрэн, миигин тирии курдук талкылаабыта. Онно хайаларын да диэки буолбакка, кырдьыгы кылаан оҥостубутум, тэҥник сыһыаннаспытым. Ол үрдүнэн урукку өттүгэр олус өрө тутуллубуттар, тэҥник сыһыаннаһыыны сөбүлээбэккэ, миигин обкомҥа уонна Киин кэмитиэккэ тиийэ үҥсүбүттэрэ.
Ээ, ол саҕана буолумуна. Репрессияттан куттанан, былааска бэриниилээхтэрин көрдөрөөрү, киитэрэй киһийдэхтэр хобулаан дьаабыланнахтара дии. Билигин атын быһыы-майгы буоллаҕа Михаил, соччо-бачча хоҥоруутугар хоннорботтуу саҥаран эрдэҕинэ, Борогонов быһа түстэ.
Кэбис, доҕоор, наһаа судургутук быһаарыма. Эн ити эдэргэр, дохсуҥҥар оҕустаран этэҕин. Хрущев «ириэриитин» тыына даҕаны сайа охсон эрдэҕэ. Эн биири кытаанахтык өйгөр хатаан кэбис: билиҥҥи киитэрэйдэр өссө эриллэҕэс ньымалардаахтар, уодаһыннаах киириилэрдээхтэр. Холобура, дуоһунаска үүнүөхтэрин баҕалаах карьеристар уонна конъюнктурщиктар саамай үрдүкү тойоттору кытта чугасыһарга бииртэн биир сонун албастары тутталлар. Бииргэ бултууллар-алтыыллар, ол-бу сылтаҕынан дьиэлэригэр ыалдьыттыыллар, бэл, преферанстаан аралдьыталлар.
Ити, сорох кырдьаҕастар этэллэринэн, үйэ төһө да уларыйдар, былаас төһө да саҥатыйдар, дьон быһыыта-майгыта улаханнык уларыйбат үһү дии. Ону эн туох дии саныыгын?
Ол кырдьык. Сыл түөрт кэмнээх да, эмиэ хатылана турар. Итиитэ-тымныыта, ардаҕа-хаара, угута-кураана, үүнүүтэ-кэхтиитэ эрэ бэрт кыратык уларыйар. Былаас, политика да сол курдук ээ. Арай ити техника сайдыыта саҥаттан саҥа көрүҥнэринэн солбуллар. Ону батыһа, дьонуҥ да уустугуран истэхтэрэ дии. Ол эрээри, дьон баайгадуолга баҕата намыраабат, иҥсэтин-оботун маҥалайа аччаабат эбит. «Аска чугаһаатахха иҥсэ көбөр» диэн саамай сөпкө эппиттэр. «Аппетит приходит во время еды». Ити алмааһы-көмүһү уоруу эмиэ онно маарынныыр ээ. Тутуллубакка, сатаан уордахтарын ахсын эбии имэҥирэн иһэллэр Үрдэ суох хаһааҕа киирбиттии сананан
Абаҕам, саамай сөпкө быһаараҕын, мин көмүс бириискэлэригэр үлэлиир кэммэр итини илэ харахпынан көрдүм.
Эн биир суолтан уһулуччу сэрэниэхтээххин. Түөкүттэр сирэйгэр олус бэртик сыһыаннаһыахтара, оттон кэтэххэр куһаҕаны оҥоруохтара. Быһата, кэтэххиттэн кэрбииргэ тууһугураллара эрэбил. Баллайар баһаам баайга-барыска баҕалаахтар киһи тыыныгар турары даҕаны кэрэйбэттэр. Ити биирэ. Иккиһэ, бэйэлэрин хара санааларын ситиһэргэ араас сидьиҥ ньыманы туттартан туттунуохтара суоҕа. Үрдэ-анна суох холуннарыахтара, ол-бу оҕуруктаах үҥсүүлэри оҥоруохтара, дьону утары кигэн иэдээннээх иирээни тэрийиэхтэрэ. Бэйэм олорбут олохпуттан холобурдаатахпына, миигин «омугумсуйуук», «норуот өстөөҕө» диэн сордообуттарын-муҥнаабыттарын эйиэхэ урут кэпсээн турабын. Улахан политиканан буруйдаан, утарсааччыларын суорума суоллаабыттар элбэхтэр. Атын кыыбаҕанан кыайбатахтар сүрүн куоһурдара политиканан эргинии буоларын эн да билэҕин. Онуоха, билэр эрэ кыра, көмүскэнии, кырдьыгы булунуу ол ыарахан.
Соттинцев үөһэ тыынан кэбистэ.
Итини мин эмиэ амсайбытым. Өймөкөөн бириискэтин уоруйахтара арыллан эрэллэрин сэрэйээт, «омугумсук» Соттинцев атын омуктар көмүсчүттэрин сонордоон, үүртэлээн эрэр диэн, обкому «нөҥүөлээн», Киин кэмитиэккэ тиийэ үҥсүбүттэрэ. Ону уодьуганнааҥ диэн үрдүк сууттартан көрдөспүттэрэ. Бириискэҕэ анал хамыыһыйа кэлэн үлэлээн тугу да булбакка барбыта. Онон эрэ партийнай миэрэни ылбатаҕым.
Политиканан ханна баҕарар, хаһан баҕарар эргинэллэр. Севернэйиҥ урдустарыттан да сэрэнээр, сэргэх сылдьаар.
Сураҕа, кырдьык, алдьархайдаах халбархай, сүүлүк, салыҥнаах балык курдук дьон баар үһү. Сэрэнэн көрүөм да, дьэ, хайаһабын Бөрөлөр, сылгыны үөмэн киирэн эрэ буолбакка, өр кэм устата илэ эккирэтэн охтороллоро эмиэ баар буолбат дуо
Сөпкө этэҕин: кинилэр сур бөрөлөр. Ол эрээри, анаатылар да, хайыаххыный? Төннөр суол суох, инниҥ хоту дьулуруйан ис. Чэ, чэйдиэххэ. Аны хаһан көрсөрбүт биллибэт. Биһиги, аймахтарыҥ, эн бу дьиэҕэ олорон үөрэммиккин мэлдьи ахтабыт. Этэҥҥэ сырыттаххына, удьуор туйахпытын хатарааччы дьонтон биирдэстэрэ эн буолуоҥ.
2
Кустук өҥүнэн арылыйа оонньуур дьикти алыптаах алмаас таас көстөн, Севернэй бэрт түргэнник уонна аныгылыы тутуллубут куорат. Киэҥ-куоҥ уулуссалардаах, улахан таас дьиэлэрдээх, дэлэй көҕөрдүүлээх. Онно чыычаахтар сайыҥҥы чэмэлкэй күнү уруйдаан чыбыгыраһа туойаллар. Үчүгэйэ дьикти.
Арай хоту уонна таас сир буолан, ото-маһа иинэҕэс соҕус. Ол да буоллар, айылҕа барахсан чээл күөҕэ хараҕы, сүрэҕи-быары сылаанньытара, санааны-оноону сайҕыыра, куту-сүрү иитэрэ туохха тэҥнэһиэй!
Ол да иһин Соттинцев хайа сатанарынан сарсыарда аайы тыа саҕатыгар сүүрэн дэгэйэн кэлэн, эрчиллэр үгэстээх. Бүгүн даҕаны өрөбүл диэбэтэ. Эдэр уолаттар кэнниттэн ымсыырбыттыы көрөн хаалар, көхсүгэр «СССР» диэн суруктаах маастаркатын кэтэн, чэпчэкитик дыгыйан кэлэн, тыа саҕатыгар мускулла сылдьар. Кинини кытта, кэнники кэмҥэ, иккис фабрикаҕа алмааһы сууйуу инженеринэн үлэлиир Оготоев хам-түм бииргэлэһэр идэлэннэ. Устудьуоннуу сылдьан самбонан дьарыктанан бастакы разряды толорбут, кыра уҥуохтаах эрээри, иҥиир-ситии көрүҥнээх уола хаан.
Эрчиллээччилэр тыыллаҥнаһа-даллаҥнаһа, чохчоохойдуу-ыстаҥалыы түһэн бараннар, ыскамыайкаҕа олордулар.
Алексей, туох баар сураҕы-садьыгы эн бэйэҥ бэркэ диэн истэ-билэ сылдьаҕын.
Кулгааҕым таллаҕар да буоллар, куба, билиҥҥитэ, таба саахтыы илик, Оготоев күлэн кылахачыйар.
Оонньуута суох, үлэбитигэр улаханнык сэрэннэхпитинэ сатаныыһы, Соттинцев иһигэр сэмэлии санаата. Аны дьиэбитигэр кистэлэҥи кэпсэтиэ суохпут. Чистяков кистээн истииттэн сэрэниҥ диэтэ. Оттон төлөпүөнүнэн сатамматын бэйэҥ бэркэ билэҕин. Уоруйахтар араас тэрилинэн хааччыммыттара чахчы. Кэпсэтиини истэр «хомурдуостары» дьиэбитигэр эбэтэр үлэлиир сирбитигэр төһөнү баҕарар кыбытыахтарын сөп.
Дьукку кистэлэҥ сулууспаҕа эрэ баар тэриллэри кинилэр хантан булуохтарын сөбүй? Оготоев улаханнык мунаарбыттыы, эмиэ да саарбахтаабыттыы ыйытта.
Соттинцев «итэҕэйбэт да быһыылаах, сотору кэминэн, хайдах эмэ гынан, анал кууруска үөрэтэ ыыппыт киһи?» дии санаата. Оготоевы сыныйан кэтээн баран, сыыйа кистэлэҥ үлэҕэ сыһыарбыта үһүс сыла буолла, ол тухары оннук түгэн, дьэ, көстүмээри гынна абаккалаах!
Төһө даҕаны иһигэр кыһыйан ыллар, Соттинцев салгыы бэрт холкутук эттэ:
Буруйу оҥорор бөлөх силиһэ-мутуга олус дириҥ уонна киэҥ сири тайаан сытар быһыылаах. Киин ИДьМ биир улахан үлэһитин ойоҕо бриллиант биһилэхтэринэн, илибирэстээх-салбырҕастаах көмүс оҥоһуктарынан киһиргэнэрин туһунан үнүр миэхэ «киин хонтуора» киһитэ кэпсээбитэ. Эн кинини билэҕин. Эһиги фабрикаҕытыгар үлэлиир үрдүк бэлэмнээх силиэсэр. Дружинин диэн.
Бай! Дружинин эмиэ чыкаа эбит дуу?! Миэхэ дьукку тугу да биллэрбэт дии! Оготоев соһуйбут омунугар олорор сиригэр, үөһэттэн күүскэ охсуллубут эрэһиинэ мээчик курдук, өрө тэйиэккэлээтэ. Мин букатын даҕаны билбэппин!
Миигин да кытта саҥардыы эрэ билистэ. Оттон манна үлэлээбитэ ыраатта. Өссө мин иннибиттэн буолуоҕа. Дьокуускайдааҕы «хонтуораттан» ананан кэлбиппин билэн сылдьар эбит. Чэ, быһата, эн биһикки аны кини салалтатынан үлэлиэхтээхпит. Эн киниэхэ урукку сыһыаҥҥын уларытыма, саллыбыт-толлубут курдук туттума, Соттинцев, күлэн, туус маҥан тэбис-тэҥ тиистэрэ кэчигирэстилэр. Эн киниэхэ «тойоҥҥун», кини эйиэхэ бас бэринэр «үлэһит».
Өйдөөтүм.
Маннааҕы уоруйахтар Сойуус атын республикаларын, холобур, Армения алмааһынан эргинээччилэрин кытта ыкса ситимнээх курдуктар. Ону арыйарга Андропов дьоно туһааннаах сирдэргэ үлэлии сылдьаллар үһү. Онон, доҕоор, үлэбит олус уустугурда.
Биһиэхэ, кыра саха дьонугар, дьукку ыарахан сүгэһэр буолууһу, Оготоев өрө тыынна. Дьиҥэр, «улахаттар», биһиги да көмөтө суох, дьарыктаныахтарын сөп эбит. Онто да суох дьарыктаналлар эбит буолбат дуо?..
Чэ-чэ Эрдий-эрдий диэт, Соттинцев санныга таптайан кэбистэ. Уола Дружининтан «өһүргэммит» быһыылаах, итэҕэйбэттэр эбит диэн, ити өттүгэр кыра да энчини тулуйбат тэһии майгылаах. Уоруйахтар «кыра» сахаларга, сэнээн, киирэн биэриэхтэрин эмиэ сөп. Самбонан сэбилэммит хапсаҕайдьыт ааттааҕа сылдьарын билбэккэлэр. Алексей, оннук түгэҥҥэ түбэһиннэрэн, балай эмэ күүһүмсүйээччи омунун уҕарыппыт буолуохтааххын? Соттинцев тоҥолоҕунан киһитин ойоҕоһун чэпчэкитик тып гыннарда. Оонньуута суох, Чистяков «буруйу оҥорор бөлөххө саха киһитин булан кыттыһыннарыҥ» диэн сүбэлээтэ. Эн үлэһиттэргиттэн эрэллээх киһитэ була-көрө сырыт эрэ.
Сөп, Оготоев кэм сойбут, бэттэх кэлбит курдук буолла.
Соттинцев, сэмээр даллах гынан, куорат диэки ыйан ылла.
Оол ким эрэ иһэр. Чэ, салгыы эрчиллиэх, диэтэ уонна ойон туран тыыллаҥнаан-уунаҥнаан барда.
Ситэритин били кими эрэ кэпсээбиккэр дылы, «Даллас! Дырас! Хантас! Налыс! Ахчас! Ньаадьас!» диэ, Оготоев атаҕар тура биэрэн, күлэ-күлэ, кыттыста.
Ээ, ол Миниистирдэр Сэбиэттэрин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Николай Платонович Степанов араадьыйаҕа гимнастиканы сахалыы биэрэр буолбуттар диэн дьээбэлээн, идеология сэкирэтээригэр төлөпүөннээн, онто итэҕэйэн, обком дьонун кыыл ыыта сыспыт үһү. Кэдэс! Мөтөс! Бөкчөс! Бакыс! Соттинцев эрчимнээхтик утуу-субуу эрчиллии хамсааһыннарын оҥорор. Үчүгэй буолбат дуо?
Туох да ааттаах эбит! Накыс-икис!
Ити курдук омун-төлөн буолан эрчиллэ сырыттахтарына, «пуус-пуус!» диэн буугуначчы тыыммытынан, силлиһэ үүммүт хойуу сабыстыгас хаастарын аннынан, оҕус курдук, харахтара күлтэйбитинэн Мациев, маҥан маайкатын уолугунан түөһүн түүтэ харааран, нанайа бэдьэйэн кэллэ.
Оо, коллегаларым барахсаттар! эмискэ тэтимин эбэн ылаат, иннилэригэр хорус гынна, омуннаахтык илии тутуһан илигирэттэ. Хайыы-үйэ бүтэн, баран эрэҕит дуу? Миигин кытта көххө, кылгастык өссө хамсана-имсэнэ түспэккит дуо, табаарыстар?
Сылайдыбыт ээ, Матвей Арамович.
Чэ, соҕотоҕун да дайбаҥнаан көрүөм. Бүгүн эрчиллиигэ хойутаатым. Аны, дьиэбэр дьонум аһаан бүппүттэрин кэннэ тобоххо тиийэрим буолуо? көмүс тииһин килбэтэн, күлбүтэ буолан ыттайда. «Эрдэлээбит чыычаах тумсун соттор, хойутаабыт хараҕын хастар» диэн олус бэргэнник да эппиттэр эбит.
Хайа-а, доҕоор! Матвей Арамович, уус тыл улуу маастара эбиккин дии! Соттинцев хаадьылыах санаата киирэн, саҥа аллайда.
Урут да, билигин да, киһи барыта суруйааччы буола сатыыр, Мациев бу сырыыга баҕас, чахчы, эҕэлээхтик күлэн ылла. Латинскай Америка президеннэрэ, үксүлэрэ, романистар дии. Биһиги Хрущёвпут даҕаны: «Бостууктуу сылдьан хоһоон суруйар этим», диэбитэ буолбаат. Мао Цзэ-дун эмиэ хоһоон кинигэлээх. Үтүө үгэс көҕүтэр эбээт!
Уот харахха этэҕин.
Күүстээхтик хоһуйан этии буолбат дуо? Мао Цзэ-дун хоһооно. Оттон Нерон ыраахтааҕы эмиэ дьиҥнээх поэт эбитэ үһү. Хаһан эрэ «Нерон хаанымсах поэт» диэн кинигэни аахпыттаахпын.
Мин кини туһунан атын кинигэни аахпытым. Онно Нерон бэргэн тылын холобурдаабыттар этэ. «Дьон диэн хой үөрэ, оттон мин маныыһыппын» диэбит этэ, ити кэннэ Мациев, хайдах курдук эттим диэбиттии өҥнөн ылаат, өттүк баттанан баран, биилин имиллэҥнэттэ. Өссө ол Нерон «харчы сыта суох» диэбитэ эмиэ баар, тахсан киирэр сирдэргэ түһээн олохтоон баран. Үрдүк мораль сытыйыытын чаҕылхай көстүүтэ буолбаат?!
Чэ, кытаат, эрчимнээхтик эрчилин. Эн мунньахтарга этэриҥ курдук, доруобуйа алмаастааҕар да күндү. Оттон «харчы сытын» туһунан Веспасиан император эппит буолуохтаах этэ, Соттинцев, үгэргиирин кыратык да биллэрбэккэ, ыскамыайкаттан маастаркатын ылан саба быраҕынна.
Оо, билигин дьиэҕэ тиийэн, сөп-сөрүүн уунан сайҕанан ылыллыа! Оготоев Соттинцевы батыста. Михаил Михайлович, аҕыйах сыллааҕыта «Кыымҥа» Мао Цзэ-дун хоһоонноро сахалыы тылбаастанан таҕыстылар диэн суруйбуттар этэ дии?
Тахсан-тахсан. «Уон аҕыс хоһоон» диэн. Георгий Васильев тылбааһа
Мациев, күө-дьаа кэпсэтэ-кэпсэтэ, ыраатан эрэр дьоҥҥо кэннилэриттэн, кистээн, хокуоска көрдөрө-көрдөрө сыыбырҕыы хаалла:
Бу баар эһиэхэ, табаларга! Маолаахтар баҕастаахтар! Веспасиаҥҥын даҕаны эмэһэҥ үүтүгэр симин! Мациев «харчы сыта суоҕун» кинитэ да суох бэркэ билэр!
Онтон эмискэ үлүгэр сүр көрүдьүөстүк дайбаҥнаан барда. «Баччааҥҥа диэри эрчиллибэтэх киһи, кэнники кэмҥэ эмискэ күөрэйбиппин уорбалыы саныахтара, бээ, «табалар» харах далыттан сүтүөхтэригэр диэри таймаҥнаабыта буолуохха» дии санаата. Мэктиэтигэр, хантан эрэ көтөн кэлэн, тииккэ үөн көрдөөн, кэтэҕэ кэҕиҥнии-кэҕиҥнии, хатырыгы харса суох тоҥсуйбалаан табыгыратан испит тоҥсоҕой, «бай да, бу тугуй?!» диэн соһуйбуттуу көрүөлээтэ, онтон чиччигинии түстэ даҕаны, тоҥсуйан торулатта.
Мациев ол диэки хайыста уонна сиртэн хаппыт мутугу харбаан ылаат, тоҥсоҕойу быраҕан кыыратта. Астыммыттыы арсаҕар тииһин быыһынан «чыырк!» гыннарда, баран иһэр дьону өһүөннээхтик дьөлө көрдө.