Даана Сард
Вануату дьол уйата
Вануату дьол уйата
Ама да сайын буоллар, күн халлаан оройуттан итиинэн уһууран түһэн, тугун сүрэй! Арааһа асфальтка сыгынньах тилэҕинэн үктэммит киһи уот абытай үҥкүүтүн көрдөрүө эбит! Ону баара (эбэтэр кинилэр тус бэйэлэрэ букатын тириппэттэрэ эбитэ дуу?) сорох үөрэхтээхтэрбит «күн ититэр күүһэ сыыйа-баайа аччаан иһэр!» диэн куттууллар. Үлэлээн иитиллээччи өйө-санаата, устуруустаммыт хаптаһын ньуурунуу, көнө, эбиитин кини күннээҕи кыһалҕаларыттан ордубат буолан, уһуну-киэҥи толкуйдуурга дьулуспат. Онон кини, баҕарбатар да, «күн сэниэтэ эстэн эрэригэр» быһаччы итэҕэйэр уонна онтон сылтаан синньигэс моонньулаах бытыылкаҕа киирэн баран хаайтарбыттыы ыксыыр, ыгылыйар. Санаан көрүҥ, үгүстэргэ дьол сыччах Cаҥа дьыллааҕы аккырыыккаларга суруллар баҕа санаа тэҥэ, таптал киинэлэргэ эрэ көстөр, олоххо букатын да суох иэйии, кумааһынньык ситэри туолбакка да кураанахсыйар мөһөөччүк дуома. Онон күн, муҥ сатаатар, сарсыҥҥыга эрэл кыымын саҕан тыктын ээ, бэйэтин күүһүгэр кими да саарбахтаппакка, уһун кыһын устата сүрэхтиин-быардыын, уҥуохтуун-силиилиин, өйдүүн-санаалыын тоҥмут дьону ириэрэн!
Норуокка «сарай» диэн ааттанар, арыыга саһарчы буспут бэрэскини санатар, араҕастыҥы кытархай өҥнөөх автобус сиэдэрэй массыыналар быыстарынан, «кэнним кээнчэ да буоллун» диэбиттии, анньан ахан иһэр. Кэмниэ кэнэҕэс автобус хайдах эрэ олус ыараханнык, сылайбыттыы диэххэ дуу, тохтуу биэрэр, ону тэҥэ икки ааннара «кыычыр» гына тыаһаат арыллаллар, баһаам элбэх киһи таһырдьа тоҕо кутулла түһэр уонна, көрүөх бэтэрээ өттүгэр, бука бары кымырдаҕастар курдук уҥа-хаҥас ыһыллан, сүтэн-симэлийэн хаалаллар.
Оскуоланы саҥа бүтэрбит көрүҥнээх икки уол эмиэ ити бэрэски-автобустан ыстанаат, автовокзал диэки супту хаамаллар. Ааттыаххайыҥ кинилэри судургутук, Костя уонна Миша диэн. Костя ортону эрэ кыайар уҥуохтаах, хатыҥыр, эт-сиин иҥмэтэх ыччата. Ол эрээри, өскөтүн чугастыы турар моднай таҥастары атыылыыр маҕаһыын истиэнэтин киэргэтэр рекламнай щиткэ болҕомтотун уурара буоллар, бэйэтэ да соһуйуо эбит: үүт-үкчү кини курдук уолчаан, миигин көрүҥ диэбиттии, хаартыскаттан мичээрдиир! Костяны итинник таҥыннараллара буоллар, модель уолтан туох уратылаах үһүнүй? Ол эрээри Хатыҥнаахтан, инчэҕэй эрэ эттээх киһи барыта хал буолар, уһун айантан кэлбит уолчаан кэннин хайыһан көрүө баара дуо! Суох, кини тэскэйбит рюкзагын санныгар сүгэн баран, иннин диэки дьүккүйэр.
Өскөтүн Костя киһи хараҕар быраҕыллыбат тас көрүҥнээх эбит буоллаҕына, Миша татаар, нуучча, кэриэй, грузин, чэ, быһатын эттэххэ, үгүс хаан булкуспуттарыттан, «саҥа раса» диэх курдук ураты дьүһүннээх. Атын «тиэстэттэн» оҥоһуллубута өтө көстөр: уҥуоҕунан үрдүк, быһыыта-таһаата да, анал халыыпка кутан оҥорбуттарыныы, орун оннугар. Мишаҕа, бэл диэтэр, кэтэ сылдьар таҥаһын чэпчэки сыаната, кимиэхэ да биллибэт кытай иистэнньэҥэ сыччах вентиляторынан сөрүүкэтиллэр кып-кыракый хоско олорон, муода сурунаалын өҥөйөн көрө-көрө, үтүктэн тикпитэ учуоттаныллыбат. Арааһа, былыргы кэм эбитэ буоллар, холобура Италияҕа, Миша хайа эрэ скульпторга дьиҥнээх муза буолуо этэ, кинини көрө-көрө, мрамортан кыһан үйэлэргэ сүппэт айымньыны оҥорон таһаарыа эбиттэрэ буолуо. Ол эрээри биһиги дьалхаан үйэбитигэр эдэр уол тыытыллыбатах кэрэтин аахайыан сөптөөх Микеланджело курдук гений суох. Онон үрэх баһыгар сытар, Саха сирин каартатыгар да мээнэ бэлиэтэниллибэт, быыкаайык Хатыҥнаахха Миша диэн көннөрү Миша буолаахтаатаҕа.
Төһөтүн да иһин, айылҕа биэрбит кэрэтэ, саатар, хараҕы сылаанньытар алыптаах. Миша сырдык (күллүҥү өҥнөөх диэххэ дуу), санныгар түһэ сылдьар уһун баттаҕа, хаамтаҕын аайы долгуһуйан түһэн, шампунь рекламатын санатар, оттон хойуу кыламан быыһыгар саспыт харахтарын ханнык баҕарар кыыс көрүө эрэр сыччах, күҥҥэ туруоруллубут ынах арыытыныы, тута ууллар.
Өскөтүн Костя, билбэт эйгэтигэр түбэһэн быһыылаах, сэрэхэдийбиттии туттар-хаптар эбит буоллаҕына, Миша, төттөрүтүн, төрөөбүт-үөскээбит куоратын устун хааман иһэрдии, холку (эбэтэр холку буола сатыыр), күн кыһалҕата суох жвачка ыстыы, эбиитин плеер истэ иһэр. Дьэ, хантайан уол оҕото! Оттон Костя арааһа уҥуоҕа кыратыттан эбитэ дуу, биир үксүн аллараны одуулуур. Ол да иһин буолуо, сиргэ хордуоҥка тэлгэтэн баран, ол үрдүгэр олохсуйбут оҕонньор «рааматын» иһитин үҥүлүппүтүгэр, соһуйан, тохтуу биэрдэ. Дьүһүнэ-бодото бүппүт, таҥаһа-саба бараммыт, пааспара-таймата сүппүт, аат эрэ харата бу күн сиригэр киһи диэн ааттанан олороохтуур умнаһыт бу иннинэ харахтаан көрбөтөх уолчаана, атыттар курдук супту ааһа турбакка, кини иннигэр кэлэн тохтуу биэрбитигэр бэйэтэ да соһуйда быһыылаах: халыҥ халтаһаларын быыһыгар дириҥник саспыт, уота-күөһэ уостубута быданнаабыт харахтара бокуойа суох сүүрэлээтилэр. Ол гынан баран, күн сиригэр олорор баҕата баһыйан, эмискэ өй ылбыттыы, били пластмасс иһитин өссө төгүл үҥүлүттэ, бадаҕа, тугу эрэ этиэн баҕараахтыыр да, киһи иилэ хабан ылар саҥата иһиллибэтэ. Онуоха Костя, быһаарыммыта быданнаабыт киһилии, ыстаанын сиэбиттэн харчы ороон иһиккэ бырахпакка оҕонньорго уунна. Анарааҥҥыта, итини эрэ көһүппэтэх буолан, эбии мух-мах барда, бэл диэтэр, оспоччу испит харахтара кэҥээбиккэ дылы буоллулар, сылластыгас уостара ибигирээн ыллылар. Ол эрээри биир мөһөөх салгыҥҥа өр ыйанан турбата, мутук курдук бакыр тарбахтар кумааҕы харчыны өрүһүспүттүү харбаатылар.
Миша итини көрдө эрэ, көрбөтө эрэ, наушниктарын кулгаахтарыттан эһээт, сыһыыга сүүрэн иһэр моҕотойго элиэ саба түһэринии, Костяҕа түстэ:
Акаарыгын дуу, хайдах дуу? Хаарыан биир мөһөөҕү ханнык эрэ бомжка уунаҕын! Оччо харчыгын харыһыйбат буоллаххына, миэхэ биэриэххин!
Оҕонньор муҥнаах (ол эрээри, сууйар-сотор киһи, баҕар төрүт да оҕонньор буолбатаҕа буолуо) дьыала хаахтыйаары гыммытын өйдөөн, харчытын дуомун салыбырас илиитинэн үрүт-үрдүгэр кэппит таҥаһын быыһыгар ханна эрэ «үөдэн түгэҕэр» кистээтэ уонна, ким да кини кирдээх хоонньун хасыһа барбатын билэн, тута налыйа түстэ, салгыы хайдах быһаарсаргыт бэйэҕит дьыалаҕыт диэбиттии, көрөн турда.
Дьокуускайга бу маннык илэчиискэлэр хас хардыыҥ аайы бааллара буолуо, олору барыларын аһатаары гынаҕын дуо? Миша уоскуйар аата суох.
Кырдьаҕаһа бэрт дии! Туох эрэ улахан кыһалҕаттан умнаһыт буолбута буолуо, Костя киирэр аан диэки хаамта. Миша кэнниттэн тилэх уопсан иһэн, мөҕүттэрин син биир тохтоппото:
Сымыйанан аһыммыта хайаабыта буолума! Хас биирдии киһи бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ талар. Сураҕа итинник бичтэргэ милииссийэлэр да сиргэнэн чугаһаабаттар үһү! Эн буоллар, харчыгын өссө кини илиитигэр ууммут буола буолаҕын! Аһара добрайбын дэнээри гынаҕын дуо?
Ити тыллары истээт, эмискэ Костя тохтуу биэрдэ уонна Мишаны батары көрдө.
Кими санатаргын билэҕин дуо?
Төһө да ити ыйытыы туох да үчүгэйи үҥүлүппэтин сэрэйдэр, Миша синим биир диэбиттии, кэҕис гынна.
Мотуруонаны!
Кынньаҕар Ньукулай эмээхсинин дуо?
Сөпкө таайдыҥ.
Һы, акаарыгын быһыылаах, булан-булан тэҥнээбит да киһиҥ баар дии! Мин ол 80 саастаах эмээхсинниин туох уопсайдаах үһүбүнүй?
Ньукулай балыктаатаҕына ыаллыы олорор дьонугар бэрсэр идэлээх. Онуоха Мотуруоната кэччэнэн айманар да айманар. «Бөдөҥ соболоргун ыалга тарҕаппыккын, бэйэбитигэр быччыкылары хаалларбыккын» диэн эккирэтэ сылдьан сулуйар. Киһи сөҕүөх, сылайбата да бэрт. Эн эмиэ оннуккун: биири хатылаа да хатылаа, мэнэрийбэккин эрэ. Арааһа Мотуруоналыын аймахтыыгыт быһыылаах. Манна диэн эттэххэ, ити оҕонньорго харчы биэрбиппэр эн тугуҥ дьыалатай?
Мин киниэхэ төрүт да наадыйбаппын. Мин эйигиттэн соһуйабын: сыбыс-сымыйанан аһыммыта хайаабыта буолаҕын, эт эрэ, кимиэхэ бэрт буола сатыыгыный?
Кимиэхэ да бэрт буола сатаабаппын. Мин саныахпар, ханнык баҕарар түгэҥҥэ киһи киһиэхэ киһилии сыһыаннаһыахтаах!
Ити тыллары истээт, Миша күлэн тоҕо барда:
«Киһи! Киһиэхэ! Киһилии!» Дьэ, булан эттиҥ дии! Саха тылын учуутала истибитэ буоллар, кулгааҕа төһө эрэ умайар этэ! Өссө туйгун үөрэнээччи ааттааххын!
Киирэн дьоммутугар эрийиэххэ, Костя Мишалыын тоҕо эрэ тэҥҥэ күлүспэтэ.
Сөпкө этэҕин, куорат дьоно ханна эрэ халыйан хааллахтарына, биһиги манна күнү күннээн олорорбутугар тиийэбит.
Уолаттар автовокзалга киирбиттэрэ, таһырдьаттан чыҥха атын хартыына: таһаҕастаах, кыра оҕолоох, торуоскалаах дьон лыык курдук элбэхтэр, эбиитин бары даҕаны сылайбыт, илистибит көрүҥнээхтэр. Кэтэһэри ким сөбүлээбитэ баарай?
Фу-у-у, билигин тумнастарым буолуо, туох ааттаах дьаабы сыттаах дойдунуй? Туалет, көлөһүн, духуу, холоҥсо па да па! Миэхэ суһаллык противогазта биэриҥ! Миша, хайдах курдук сиргэммитин биллэрэн, муннун саба туттубута буолла.
Артыыстаан бүт, Костя кинини саба саҥарда, баран таксофонна булуохха, диэн дьаһайда.
Уолаттар автовокзал иһин биир гына кэрийэ хааман баран, нэһиилэ истиэнэҕэ ыйанан турар төлөпүөннэрин буллулар. Ол эрээри хара маҥнайгыттан дьыалалара хаахтыйда. Харчы угарбыт буолуо диэн, хармаан муҥунан бытархай аҕалбыттара туһата суох буолан таҕыста.
Карточка наада эбит! Биһиги, тыалар эрэйдээхтэр, ону хантан билиэхпитий? Көрөҕүн, бары сотовайдаахтар, арай эн биһиги эрэ бу истиэнэҕэ ыйаммыт төлөпүөн аттыгар тэпсэҥнэһэбит, Миша санаата, халлааны хара былыт бүрүйбүтүнүү, холунна.
Сотору Хатыҥнаахха да сотовай сибээс кэлиэ.
«Сотору-сотору»! Ол иннинэ куоракка көһө охсуохха наада.
Бастаан үөрэххэ киир, Костя тыл кыбытта.
Чэ, таах лахсыйыахтааҕар, баран карточката көрдөөн көрүөххэ. Ол эрээри, чуур, эн атыылаһаҕын! Мээнэ харчынан ыһыахтаммат баҕайыта.
Автовокзал иһэ универмаг тэҥэ: иннэлээх саптан саҕалаан утуйар таҥаска, суорҕаҥҥа тиийэ бары барыта атыыланар. Арай уолаттар наадыйар карточкалара эрэ суох.
Моһуок эбит! Таксофон ыйанан турар, оттон карточкалар ханна да атыыламматтар! Хайдах баҕайыный? Миша саҥата суох туруо баара дуо, куолутунан, мөҕүттэн барда. Ол эрээри чугас атыылыы турар модьу-таҕа көрүҥнээх дьахтар ити тыллары сүүс бырыһыан бадаҕа бэйэтигэр ылынна, кулгааҕын таһынан аһарбата:
Һы, билигин, дьон бары мобильниктаах кэмнэригэр, ким таксофоҥҥа наадыйар үһүнүй? диэн саайда, арааһа, тыаттан кэлбит бэтэнээскилэр диэн уолаттары аһаҕастык сэнээтэ быһыылаах.
Оо, өскөтүн кини баламат тыллара Мишаҕа, тыыннаах бааһы таарыйбыт тэҥэ, хайдахтаах курдук ыарыылаахтык иһиллэллэрин сэрэйбитэ буоллар, туттунара чуолкай! Ол эрээри тыллар мэник чыычаах тэҥэ салгыҥҥа буор босхо көттүлэр.
Миша обургу, иһиттэ эрэ истибэтэ эрэ, эргиллэ биэрээт, айаҕар баар жвачкатын биир-биэс тыла суох витрина тааһыгар хам сыһыарда, уонна, дьэ, хайыыр эбиккин диэбиттии, дьахтары көрөн турда. Итини эрэ кэтэспэтэх дьахтар уһуутуу түстэ:
Суоластар! Идиоттар! Туһата суох таах тэйбэҥнэһэ сылдьаҕыт! Өссө куоракка кэлбит буола-буолаҕыт! Дэриэбинэҕитигэр төннө охсуҥ! диэн часкыйда. Миша ити аайы ымыттан бэрт, хата, эбии собуоттанан барда:
Дьолгор аттыгар турбатахпын, арыычча чугаһым буоллар, жвачкабын эн сүүскэр килиэйдиэм этэ! диэт, туох эрэ олус күлүүлээҕи эппиттии, күл да күл буолла.
У-уу! Сибилигин милииссийэни ыҥырыам, оннугутун булларыллыа! витрина мэһэйдээбэтэ буоллар, дьахтар сутуругунан да түһүөх эбит.
Ой, наһаа да куттаатыҥ! Эн саҕалары көрдүм ини! Миша тохтуохтааҕар, төттөрүтүн дьэ, хата, эбии күүркэтэн биэрдэ.
Көр да маны! Өссө аахсар ээ! Абакка саадьаҕай! дьахтар санаата бүгүҥҥү күҥҥэ көммөттүк холунна.
Костя тохтоппотоҕо буоллар, бу айдаан тугунан түмүктэнэрин айбыт таҥара бэйэтэ билэр. Миша тарбаҕын чороҥното-чороҥното, Костя күһэйиитинэн, нэһиилэ тэскилээтэ. Атыылааччы силэ бырдаҥалыар диэри тугу эрэ часкыйа хаалла да, ити аамайга ким кинини истиэ баарай? Этэргэ дылы, бэйэтэ бэйэтигэр салгыны сатарыттаҕа.
Нуу, хата, кыратык аралдьыйан ыллым ээ! Миша ити этиһииттэн санааргыахтааҕар, биллэрдик сэргэхсийдэ: рингэҕэ киирэн утарсааччытын нокдауннуохтаах боксер курдук туттар-хаптар.
Ханна да тиий, айдаана суох табыллан сылдьыбаккын. Туттунуоххун! Костя табаарыһын сэмэлээбитэ буолла да, анарааҥҥыта истэн бэрт:
Һы, үчүгэйэ бэрт дии, ханнык эрэ билбэт дьахтарбыт үөхпүтүгэр саҥата суох ньимийэн туруохтаах үһүбүт дуо?! Биһигини мамбеттар диэн атаҕастыыр дии! Тохтуур ини!
Хас сырыы аайы итинник ааҕыстаххына ырааппатыҥ буолуо!
Саатар эн миигин үөрэтимэ!
Сорох түгэннэргэ эйигиттэн оннооҕор мин саллабын. Автоматтааҕыҥ буоллар, боевик геройдарын курдук, барыларын охторон кэбиһиэх курдуккун!
Круто дии! Миша сонно илиитигэр автоматтаах курдук тутунна уонна кыҥыы-кыҥыы тула өттүн ытыалаабыта буолла.
Артыыс дьоҕургун туһата суох, мээнэ көрдөрө сатаама!
Костик, санаарҕаама, хаһан эрэ миигинэн өссө киэн туттуоҥ. Эппэтэҕэ диэйэххиний! Мин таах сылдьыбаппын ээ, араас уобарастары бэйэбэр «мээрэйдиибин», этэллэрин курдук, воображениебын сайыннарабын, артыыс буоларга бэлэмнэнэбин.
Оччотугар аһара итэҕэтиилээхтик киирэҕин.
Этэбин дии, хаһан эрэ Михаиллыын доҕордуу этибит диэн дьоҥҥо кэпсэнэ сылдьыаҥ.
Ол түгэҥҥэ диэри өссө тиийиэххэ наада!
Тиийиминэ, күн сарсын өлөөрү гынныҥ дуо?
Эмискэ Костя тохтуу биэрдэ. Тугу эрэ толкуйдаабыттыы, саҥата суох турда, онтон эттэ:
Көрөҕүн, ол муннукка хаһыат атыылыы турар кыыһы?
Көрүмүнэ, онно туох баарый?
Киниэхэ карточка хайаан да баар.
Һы, ону эн хантан биллиҥ? Сүүһүгэр сурулла сылдьар дуо? Миша итэҕэйбэхтии саҥа аллайда.
Мин билбэппин, мин сэрэйэбин, Костя боччумурбут сирэйин көрөн, Миша бэйэтэ да соһуйда быһыылаах:
Оччотугар баран ыйытыахха, диэтэ.
Баттаҕын, ыһыллыбатын диэн, резинканан бобуччу туттарбыт кыысчаан, кимиэхэ да аахайбакка, «Гламур» сурунаалы ааҕа олорор. Биллэн турар, ки-им да киниэхэ чугаһаабат. Арааһа, салгыы атыы-тутуу итинник тэтиминэн бардаҕына, кини бэрт сотору «точкатыттан» үүрүллүүһүк. Костя «Вокруг света» сурунаалы илиитигэр ылбытыгар биирдэ кыыс харахтарын ааҕа олорор сурунаалыттан нэһиилэ араарда уонна уолаттар диэки ээл-дээл көрдө. Эмискэ кини бэйэтин дьиҥ «оруолун» өйдүү биэрдэ быһыылаах, табаарын симиктик рекламалаан барда:
Сибиэһэй кроссвордар, «Скандалы» хаһыат, «Максим» сурунаал бүтэһик нүөмэрэ. Бэҕэһээ эрэ кэлбитэ
Таксофон карточката баар дуо? Миша наадатын тута эттэ.
Кыыс чочумча, киниттэн тугу ыйыталларын өйдүү сатыырдыы, саҥата суох олордо, онтон остуолун анныттан кыракый хоруопканы ороон таһааран, синньигэс тарбахтарынан балайда өр хаһыста уонна кэмниэ кэнэҕэс:
Баар эбит, ол эрээри аҕыйах единицалаах, диэтэ.
Ол аата хайдах? Миша өйдөөбөтө.
Ол аата кылгастык кэпсэтэҕит.
Буоллун, биһиэхэ уһуннук кэпсэтэр наадата суох. Сыаната төһөнүй?
Кыыс сыанатын эттэ, Костя төлөөтө. Таарыччы били «Вокруг света» сурунаалын атыыласта.
Костик, хата киһини соһуттуҥ дии! Эн экстрасенс талааннааххын мин адьас да билбэт этим, хайдах ити курдаттыы көрөҕүн? Миша сөхпүтүн кистии сатаабата.
Итини баҕас сатаан быһаарар кыаҕым суох, тоҕо диэтэргин ити математика буолбатах, биир да быраабылаҕа, сокуоҥҥа сөп түбэспэт.
Ити кыыс карточкалааҕын эн хантан билбиккиний, эт эрэ? Миша чопчу эппиэти истиэн олус баҕарда быһыылаах, ол эрээри Костя дуоннааҕы быктарбата.