Ад Шуры, якому веру, як чыстаму юнаку, выхаванаму ў сям'i апальнага святара, майго намнога старэйшага брата, успомніўся памаўзлівы Н., які расказваў мне, як прасілася дзяўчо нямецкае: «Bitte, nein!..» Ён гаварыў такім чынам, што гэта было з некім другім, аднак можа быць i такое, што ён i сам па даўнасці так адмахваўся ад дакору сумлення.
* * *
Гэтымі днямі перачытваў «Крейцерову сонату» i «Казкі жыцця».
У Коласа, дзе розум сэрца, там найлепш. Шчасце любавання роднай прыродай, якое натуральна наводзіць аўтара на высокія, вечныя думкі. Адхіленні ў палітыку i літаратурнасць, якіх, на шчасце, мала, пагоды не робяць. A паэзіі ў гэтай прозе больш, чым у натужным ці распрэжаным рыфмаванні апошніх паэм i вершаў. Мова, дзе яна — пераважна — не «гарадская», не «вучоная», а па-народнаму, пасялянску простая, чыстая, дакладная, з жывінкамі тумару, там чытаецца, можна сказаць, з асалодай. «Хто хоча жыць паўнейшым жыццём i вастрэй пранікаць у яго таямніцы-глыбіні, той павінен быць адзінокім i незалежным». «Чым, напрыклад, аса горш за авадня або сляпня! I то брыда, i то брыда». «Каб не было на свеце зла, дык кожны дурань легка трапіў бы ў рай».
Над Талстым — зноў здзіўленне сілай i дасканаласцю падачы слова. Закарэлымі струпамі на толькі што адкрытым лобе бачацца, адчуваюцца евангельскія эпіграфы i перад гэтай аповесцю, i перад «Дьяволом». Аўтар — такі заўсёды самастойны — тут як быццам хрысціцца, то на каленях, то лёгшы пластом, i адхрысціцца не можа, бо позна. A іншыя рэчы, у тым самым томе, «Смерть Ивана Ильича», «Хозяин и работник», «Отец Сергий», не менш глыбока значныя, да якіх таксама можна было б падабраць святыя эпіграфы, абыходзяцца i без ix. А яшчэ i недаўменне, што да балюча-палкай «Крейцеровой сонаты» патрэбна растлумачальнае пасляслоўе, перачытваць якое не захацелася.
* * *
Заклапочана аблыселы, вусата ўсмешлівы апошнім часам расійскі міністр фінансаў Задорнаў, як падала «Свабода», днямі заявіў,— ваяваць Расіі няма за што, у найпрасцейшым сэнсе — няма грошай.
Зашмат з'явілася тых, што «работают своим умом»,— усё капітальна раскрадзена.
I такая вось барацьба за мір.
* * *
Па маскоўскім тэлебачанні — кадры хрышчэння. З трайным панурваннем з галавой у падобнай да вялізнага цэбра рытуальнай пасудзіне. Малады мужчына, не відно, ці застрахаваны ад поўнай галізны трусамі. Потым — дзяўчынка шасці-сямі гадоў, а то i яшчэ менш,— зусім дзіця жаночага полу, без намёкаў на грудкі, з голенькім адтапыраным куточкам. Рука святара, які за кадрам, праводзіць на тварыку малое жэсты мірапамазання, а яна, якой, відаць, i не холадна, i не сорамна,— нарэшце ўсміхнулася.
Як гэта хораша — гэтая ўсмешка!.. Адразу так падумалася ўчора, а сёння вось зноў жыва паўтарылася ў свежым каляровым успаміне. Люблю дзяцей — дзяўчынак, хацеў, каб першым дзіцёнкам была ў нас дачка, за што быў узнагароджаны дзвюма, а потым яшчэ i ўнучкамі. Пяшчотная краса, якую ўспрымаеш ca шчаслівым невытлумачальным адчуваннем, што яно — яшчэ не ўсё, што можна адчуць, а тым больш выказаць.
* * *
Гістарычнасць часу. Пачынаеш разумець яе не па сваіх дзядах, якіх не памятаеш жывымі, не па бацьках, хоць i ix ужо даўно няма, а па сестрах ды па братах, якім, як у мяне, каму — па смерці лічачы—107, каму 105, каму 100, каму толькі на два гады менш... Дый самому тым часам сабралася... Але ж я тут жывы назіральнік, думаю зводдаль.
* * *
Калі б ён пачаў хваліцца мне сваім прыёмам у Яна Паўла И, я мог бы ледзь не таксама паганарыцца, як у 1983-м ляцеў з Познаня ў Шчэцін на тым самым анельска-белым верталёце, які абслугоўваў святога айца ў час яго нядаўняга перад гэтым гасцявання ў Польшчы. Духам ягоным верталёт той яшчэ ўсё поўніўся, вядома ж, асабліва ў паветры, якое — неба!..
Усмешлівае лезе ў галаву. А сам чытаю пра Башкірцаву i яе раннедзявочы дзённік, у якім загуста ад непамернага арыстакратызму i ўсебаковай таленавітасці.
* * *
Сонечна. У сцягах нашых многа святла. Мноства людзей, якія ведаюць, што да чаго. З цынічнай дыктатурай, з авантурнымі «саюзамі», з небяспекай вялікай, ці не апошняй вайны, з пакутамі i смерцямі, імя якім чарнобыльскія...
Калі мяне з калоны заўважылі, прыязна замахалі рукамі, заўсміхаліся, кінулі «жыве Беларусь!» — голас мой у адказ слёзна ўздрыгнуў...
Так было ўчора. А сёння ўранні, толькі прачнуўся, адразу падумалася: колькі ў гэтым маім узрушэнні свайго, асабістага, a колькі агульнаграмадскага? Ну, а як гэта трэба i ці трэба дзяліць? Радасна, патрэбна мне адчуванне прыналежнасці да народнага, прыемна ад пашаны людзей, якіх я i сам паважаю. Добра было таксама прысесці на сходках шырознага ганка Палаца спорту, побач з незнаемым мужчынам, у руцэ якога старчма стаяў высока i светла наш бела-чырвона-белы, а з гутаркі неўзабаве выявілася, што гэта рабочы, ужо на пенсіі, што ў яго таксама ногі баляць, хоць ён i маладзейшы аж на семнаццаць гадоў.
Мітынгу, які быў падрыхтаваны, не адбылося, бо ўлады прадумана арыштавалі машыну з гукаўзмацняльнай апаратурай, а авалодаць увагай шматтысячнай грамады пры дапамозе ручнога рупара было немагчыма. Але свята адбылося. Toe, што агульнае i што ў кожным. Малітвенны настрой душы: дай Бог выжыць, каб без слязы ў душы сказаць, што Яна, Беларусь, жыве.
* * *
Усё расказваць, дазвання ўсё? А трэба ж нешта i для сябе пакінуць. З чалавечым правам на НЗ — недатыкальны запас.
* * *
Учора ў тэлеперадачы «Зеркало» — сюжэт пра Сахалін.
Пастарэлы Валодзя Сангі: «Сахалин не японский и не русский, он нивхский. Русские пришли сюда без приглашения...»
Якая цярплівая ветлівасць або яшчэ ўсё асцярожнасць!.. Бедны народзік, бедная мова, што памірае, што амаль i памерла. Бедны Сангі, як гаварылася, Ламаносаў свайго некалькітысячнага народа, самаахвярны асветнік, які не толькі алфавіт павінен быў наладзіць, але i «Онегина» пераклаў. Сумна, балюча было слухаць яго, глядзець на так даўно ўжо не бачанага, не чутага, міжволі думаючы не проста пра лёс слабейшых, але i пра нас, хоць нас i непараўнана больш, чым яго, Валодзевых, суайчыннікаў. Няхай сабе i ніўхаў — чалавекаў, а не гілякаў — сабак, як ix называлі тыя, што прыйшлі «без запрашэння»...
* * *
Нагала астрыжаны, вымуштраваны біцца, у моцных падкаваных чаравіках, каб «ворагу» балела як наймацней (капытам!). A гадоў, відаць, i васемнаццаці няма.
Фота ў газеце: два такія напалі на польскага журналіста. У нас.
Аказваецца, калі па Мрожаку, не толькі «дзядэк хцэ стшэляць», але i ўнукі таксама. Мінскія «баркашоўды», змагары за «русский порядок» у Беларусі.
Яшчэ, здаецца, ці не пазалетась бачыў гэта ў газеце, а час ад часу ўспамінаецца. Як штосьці сімвалічнае, знак часу.
* * *
Ад ілюстрацыі ў дзіцячай кніжцы, дзе голуб на краечку драўлянага вядра з вадой да самага верху, захоплены хлапчук i таксама босая стомленая нестарая маці, што любуецца i голубам, i сынком.
Горка-балючыя думкі пайшлі да маладых пасляваенных удоў-салдатак, так жа нядаўна вясёлых дзяўчат, крута агрубелых ад гора i непамернай, i сваёй, i мужчынскай працы, ад галечы з малымі дзецьмі...
* * *
Перад ад'ездам з Мінска названіўся сябрам ды сяброўкам, зрабіў усё, што трэба было зрабіць у хатняй i літаратурнай гаспадарцы. Будзем уваходзіць, ужывацца ў сваё «ссыльнае», што камусьці іншаму ад гарадское тупіковасці бачыцца справядліва зайздросным.
Хоць вясна тут, пасля халадоў i яшчэ ў холадзе, бачыцца, адчуваецца ледзь не прастуджанай, сумнаватай у гэтай прастудзе.
* * *
У вясковай бабулі — гарадскі ўнучак з чорненькім, весела трапяткім шчанюком то на руках, то на каленях. Прысеўшы побач на лаўцы каля хаты, я хацеў таксама пагладзіць сабачку, а ён — брахаць i кусацца. ІІІасцігадовы сур'ёзны Валодзя:
— Скажыце яму, як вас завуць, дык ён кусацца не будзе.
Я сказаў яму сваё «дзед Ваня» i смялей пагладзіў па чорнай, вельмі ж рухавай лабацінцы, а ён i праўда не стаў кусацца. Нават i руку маю лізнуў. Каб я нагнуўся, дык i твару, відаць, дасталося б, як хлапчуковаму ўвесь час.
* * *
Холад. A ногі мае расходжваюцца. Апроч паходаў па малако, двойчы ўжо хадзіў надвячоркамі i на праходку. Лесам, то ў бок Студзёнкі, то Лузінаўкі. Прыгожыя назвы лясных урочышчаў. Як i само наша Крынічнае.
Май яшчэ ўсё не той па-сапраўднаму. Лес нейкі насцярожаны, нібы ў чаканні яшчэ горшага. Уранні было толькі плюс два, i на траве паблісквала пад сонцам шэрань.
* * *
Акула ў сваіх «Змагарных дарогах», якія больш успаміны, чым раман, як значыцца на тытуле, падае такі дыялог паміж станоўчым палякам Дэмарчыкам i яшчэ больш станоўчым беларусам Спарышом, за якім бачыцца сам аўтар.
«— Скажы мне,— спытаў Сымон,— які народ ты найбольш ненавідзіш?
— Немцаў.
— А пасля?
— Расейцаў. А ты?
— Насамперш маскалёў
— А яшчэ каго?
Сымон адказаў не адразу. Дэмарчык спасцярог хістанне.
— Скажы, скажы, што ненавідзіш палякаў! — спанукаў Сымона».
А той пачаў выкручвацца...
Да пытання пра немцаў не дайшло, паляк не спытаўся.
З-за любасці да маці-Беларусі трэба ненавідзець i палякаў, хоць i няёмка аўтару ў гэтым прызнацца, i літоўцаў, трохі i латышоў, дый украінцаў, што таксама ж бліжэй да нас, чым немцы. Пра тых, геаграфічна далейшых, гаворыцца так, што каб ix не правакавалі партызаны, каб далі ім, немцам, панаваць у нас спакойна, дык яны, памардаваўшы жыдоў, камуністаў i ўсіх іншых, незадаволеных іхнім прыходам, былі б ласкавейшыя да нашых матак i бабуляў, не так шмат палілі б ix жыўцом у родных хатах, гумнах, драўляных цэрквах, разам з дзецьмі i ўнукамі. А да таго ж яны ашчаслівілі Беларусь паліцыяй, самааховай i «кадэцкай» школай...
Колькі нянавісці трэба, каб жыць!
А жыць — каб ненавідзець?
* * *
Гэта i добра, што кнігу Сяргея Панізніка «Асвейская трагедыя» чытаю адразу пасля Акулавых «Змагарных дарог». Успомнілася, як у сваёй газеце «Зважай!» ён, Акула, злосна кіўнуў на «Я з вогненнай вёскі...». Як быццам злачынствамі адных, сталіністаў, можна перакрыць, апраўдаць злачынствы другіх, гітлераўцаў. Галоўнае ж тут — было i засталося — у злачынствах супраць чалавечнасці, якім няма апраўдання.
* * *
Уранні салаўі пераклікаліся як быццам зусім-зусім у нашым агародзе — так блізка, на вішнях каля сеткі агароджы, на чарэшнях i яблынях, якія на градах, нават, здаецца, i на ліпе, за якою дарога i адразу бярэзнік.
— Цяплей ім тут, у зацішку, лепш, чым каля Нёмна,— сказала мая гаспадыня, калі я, вярнуўшыся ад надворнага ўмывальніка, паведаміў ёй у кухні пра новае ў нашым, яшчэ ўсё халодна-сырым жыцці.
* * *
Барыс Пільняк, «О'кэй», раздзел 23: «...Сколько гениальных произведений создано на всяческих (и фактических и психических) чердаках и в голоде? — И писатель подобен птице: птице легче лететь, когда ветер дует ей в грудь».
* * *
Чытаючы «Записные книжки» Ерафеева, мне былі цікавымі яго выпіскі з кніг, якія ён чытаў. Успомніў, што тады падумалася, а цяпер паўтарылася ў памяці, чытаючы Пільняка: i цікава, i добра, i патрэбна яна, такая міжнародная, міжлюдская пераклічка,— для адчування агульнасці, для накірунку на чалавечае братэрства, мара пра якое жыла, жыве i будзе жыць як ідэал.
* * *
Ці будзе такі час, каб наймацней пашкадаваць, што таго чагосьці, што мог i павінен быў зрабіць,— ты не зрабіў, такі дзень, момант найбольшага праяснення свядомасці, каб усё-ўсенька ўбачыць як найлепш?.. A ўбачыўшы, што рабіць далей, плакаць ад немагчымасці не тое, каб паправіць усё, але ж хоць бы штосьці найбольш неабходнае зрабіць?
Тут скажам пра тыя латы i латкі, якімі можна даштукоўваць цэласць апавядання пра сваё жыццс, пра якія думалася ўчора.
Адчування, што ўсё магчымае табою зроблена (так гаварыў Карпюк Калесніку незадоўга да смерці), у мяне няма. Аднак i пра тое яшчэ большае, што трэба, можна i варта было зрабіць, думаецца не надта настойліва ды часта, відаць, i проста ад узроставай ды хвараблівай слабасці, ад натуральнай стомы, вычарпанасці i — дзякуй Богу — здольнасці бачыць межы сваіх творчых магчымасцяў.
Ногі ўсё-такі баляць, адмаўляюць паслушэнства, што адчуў не толькі ўчора пад вечар, але i сёння ўранні, хоць i пасля сямігадзіннай вылежкі. Больш за дзве гадзіны лежачы зноў, дабіваў Амерыку Пільняка, i з санлівасцю незразумелай, i з усмешкай успамінаючы анекдот, у якім немец, пакуль дайсці да адказу на пытанне: «Германія i сланы?» напісаў «шеститомное введение во слоноведение». Пра паўнемца Вагаў-Пільняка тут можна гаварыць з удзячнасцю за яго цікавую грунтоўнасць, аднак i гэтага крышку зашмат. Даб'ю тры дзесяткі апошніх старонак i каментар, у якім, відаць, будзе сказана, чаго аўтару твор гэты, у сукупнасці з іншымі, каштаваў — да пакутніцкай смерці ўключна.
А тады ў мяне будзе Мікола Гайдук з яго «Сполыхам» у «Беларускім календары» за 1981 год, што я ўчора «знайшоў» на адной з паліцаў. Пасля яго легендаў Беласточчыны i нечакана-заўчаснай смерці ёсць у мяне пэўнае адчуванне віны, што я праглядзеў, недаглядзеў як след гэтага значнага, шчырага работніка, які руплівіўся так недалёка, па-суседску...
* * *
Учора апоўдні грэўся на сонцы, седзячы на ганку, упершыню тут адчуўшы гэтую раскошу.
Успомніў, як Пімену спадабалася ў мяне пра старэчае жаданне наглядзецца на ўсё перад разлукаю.
Да радаснейшага пераспеву птушак — яшчэ i памільгванне белых i лімонных матылькоў.
Толькі ластавак яшчэ ўсё як быццам няма.
* * *
«Віцебскі летапіс» у «кнігазбораўскім» томе «Беларускія летапісы i хронікі», стар. 275:
«У год Божы 1660... нарадзіўся вол з дзвюма галовамі i сямю нагамі...»
Сем ног, дзве галавы... Але найболыйы цуд — нараджэнне быка адразу валом. Цікава — кумам быў сам храніст ці наш перакладчык з польскай мовы?
A ўсё ж i добра — хоць усміхнуцца, сустрэўшыся з такім сярод аднастайна, сумна крывавага ў старадаўнім тэксце.
* * *
Цікавая ўкраіначка Ірына Жыленка (у красавіцкім «Полымі»):
«Свет быў для мяне агромністым, i, згубленая ў яго зялёных хвалях, як конік у траве, я ўсё сюрчала ды сюрчала сваю ўдзячнасць Госпаду, пакорліва прымаючы жыццё з усім яго добрым i злым. Такія натуры спакойна прымаюць старасць i нават смерць».
Хораша такое, калі шчыра. А мне яно чымсьці блізкае.
* * *
Стары, з выгляду ўжо зусім нямоглы i назаўсёды інтэлігентна-сціплы чалавек бездапаможна паваліўся са сваёй гаспадарчай сумкай пры тлумнай пасадцы ў перапоўнены трамвай.
I я ў той трамвай прабіваўся i прайшоў, ды праз акно паспеў убачыць, як той стары чалавек цяжка паднімаўся. Непасрэдна маёй віны не было, аднак ён днямі ярка ўспомніўся мне з далечыні маладосці, пасля таго, як i ca мною нядаўна падобнае адбылося каля тралейбуса, у сутыкненні з маладою ci лай...
Колькі ён, той даўні бездапаможны стары, праіснаваў зусім затоена ў глыбінях маёй памяці, каб іменна цяпер з'явіцца!..
* * *
Яшчэ не адышла надежна пасля складанай аперацыі, гаспадаркай добра займаюцца пазменна гарадскія дзеці, змалку прывучаныя да вясковай работы, аднак ёй з кожным днём усё больш не ляжыцца ды не сядзіцца ў хаце.
— Гэта ж пакуль я ў бальніцы ляжала, дык яны, мае хлопцы ды дзеўкі, каб мне гэта лягчэй было, хацелі адну карову прадаць!
Расказвае i ўсміхаецца, паблажэлая красуня на сёмым дзесятку.
— А я, здаецца, i яшчэ адну купіла б, трэцюю. Я ix люблю, яны такія разумныя.