Так проста i так змястоўна. Народнасць пажаночы.
* * *
Пішу пад ліпай. Сёлета ўпершыню.
Добра было б — на ветрыку, у цяньку, каб не камарэча, незвычайна ўвішная ды куслівая, ад процьмы якой не схавацца ні ў доме, ні на дварэ. Добра было б таксама, нават вельмі добра, каб вецер, даволі пругка адчувальны, нарваў нарэшце дажджу.
Падкрэсленае слова — маміна. Часта думаецца, асабліва цяпер, старому, як багата рознага пачута змалку найперш ад яе.
* * *
Заходзіць сонца — цэлы бяздымны пажар, далека за рэдкімі дрэвамі. Яшчэ ўсё салавей.
A ўдзень ляцелі невысока два жоравы, курлыкалі — хоць ты бяжы за імі. Няўжо гэтага мала?
* * *
Худы, заганяны калгасны каняга, як быццам нейкі маўклівы змоўшчык.
Колькі праз яго прайшло нелегальных паўлітраў? Конюху адзін, аратаму другі. I ўсе яны — міма каня, на радасць тым, што пілі, i тым, што ўдала ўправіліся з дачнымі соткамі.
А ён хоць бы пырхнуў!..
* * *
Быць сучаеным i разам з тым верыць, што тое, чаго не змог надрукаваць цяпер, у свой час, выдасца потым. Ужо не ў сваім часе? Зробленае з надзеяй на час лепшы?
* * *
Колькі я страціў часу, пакуль не пісаў!..
А можа, якраз i нічога не страціў, але набыў,— якасна, дзеля таго, у тое, што вось пішу, як быццам наўздагон.
* * *
Калі чытаеш цікавую, таленавітую рэч, дык i жыццё мае разумны сэнс.
Як у мяне цяпер, чытаючы ў «Крыніцы» незнаёмага дагэтуль немца Зюскінда — «Басэтля».
* * *
I гэта ж трэба разумець, як дзве ластаўкі, блізенька седзячы на драціне, на фоне блакіту, проста сабе шчасліва маўчаць.
* * *
Нехта піша інакш, чым я, чым мне хацелася б. Ну i што? Спытаемся з адчуваннем прасторы, свабоднай i для яго, i для мяне. Прасторы i свежасці, як пасля задухі перад дажджом.
* * *
На ўчарашнім тэлеэкране з Косава.
Маці-сялянка, па-пажылому тоўстая, бежанка ў дарожнай стоме. Спыненая «грушай» замежнага карэспандэнта, i з нейкай адчайнай усмешкай, i ca слязьмі сказала яму,— усё роўна мне, па-сербску ці па-албанску,— што ў яе з сынам толькі й багацця, што ў клунках, а яшчэ ж i не ведаюць, ці дома, куды вяртаюцца, што-небудзь засталося ад пажару або разбурэння.
Сын — крыху воддаль за ёю. Стомлены i маўклівы юнак. Цераз нашага Антося я адчуў яго горкую долю заўчаснага гаспадара, апекуна маці, у якога ні сродкаў якіх, ні вопыту.
Да болю шкада. Хоць боль гэты i мімалётны, здалёк.
* * *
У «Супружеской жизни» Эрвэ Базэна, у пачатку рамана, дзе маладое каханне, прыемна думалася, як гэта можна пра ўсё гаварыць культурна i хвалююча, без хамскага «сексу», якім некаторыя нашы, што неўпрыцям перасталі быць маладымі, намагаюцца сцвердзіць сваю еўрапейскасць.
I ўсюды ў яго натуральны, неназойлівы гумар, жыццядайная іронія, адзнака дабрадушнай сілы.
* * *
Што так — нягожа, што трэба стрымлівацца, паводзіць сябе заўсёды годна, прыстойна,— я ведаю гэта i сам, аднак, на жаль, усведамляючы яго тады, калі йене дый сарвуся. Найпрасцей сказаўшы — нервы. I адчуванне такое, нібы не сам я гэта зноў зрабіў.
* * *
У старасці па-дзіцячы здзіўляцца, як гэта вечна, нравечна цякуць па зямлі розныя па велічыні, па красе ды такія шматлікія рэкі...
* * *
Пакуль зайсці ў жахлівы пераход, я быў паблізу, сядзеў на прыпынку, чакаючы патрэбнага аўтобуса, доўга сядзеў i прыглядаўся да выпадковых дзяўчат, суадносячы ix з тымі сарака чатырма, што былі два месяцы таму назад задушаныя амаль побач з гэтым людным прыпынкам, светлым у спякоце,— задушаныя пад зямлёй... То больш, то менш прыкметныя, то лепш, то горш адзетыя ў спакусліва загарэлай аголенасці, усе прыгожыя ранняй маладосцю, дзяўчаткі то з'яўляліся перада мной, то знікалі, у клопаце, у шчэбеце сваім, здавалася, вельмі далёкія ад таго пякельнага моманту, тых крыклівых касталомных мінутаў. I ўяўлялася вельмі прыблізна, як пад нагамі людскога ахмялелага табуна хрумсцелі, ламаліся ножкі i ручкі, раздушваліся тварыкі i грудкі...
A ў дзень ад'езду я падаўся туды спецыяльна, адзін, каб з таго самага прыпынку, толькі ў падхмарным пахаладанні, пасля надоешняй грымотнай навальніцы прайсці пад зямлёю насупраць таго табуна, толькі ўяўляючы яго шалёна-крыклівы націск, нават, як гаварылася пасля, i з дзікім рогатам. Доўгі тунель, пераход пад шырокай вуліцай. На выхадзе, які тады быў уваходам, убегам, унаціскам маладога натоўпу з плошчы, з-пад дажджу i граду,— мноства прыступкаў, на якіх спатыкаліся i падалі ад слізготы таропкія, бездапаможныя ногі i ножкі, дзе ў жудасным крыку навалам клалася востра, гвалтоўнапакутная смерць. Гледзячы знізу на тыя высокія сходы, з папярэчнай паласою неба, як спадылба шырознага прычолку, балюча падумалася, якая была тут жахлівая пастка...
На сценах надпісы, фота, іконкі, свечачкі. Пад сценамі, з абодвух бакоў перахода, насцілы свежых i нясвежых кветак. Выхад пад хмарнае неба ўнізе амаль запоўнены людзьмі, у большасці маладымі...
Яшчэ ў самым пачатку трагедыі, у нашай дачнай далечы, чытаючы на тэлеэкране пералік задушаных, я ў нейкім цьмяным прадчуванні спыніўся на адным прозвішчы. Прозвішчы добра знаёмага, які нейкі час быў блізкі аднаму з маіх родных. Мог бы i сёння быць блізкім, каб не развод з яго дачкой. Памятаю — мой родны любіў зяця, разрыў перажываў бы нялёгка, калі б не памёр да гэтага. I зяць любіў цесця, пра што я спачатку здагадваўся збоку, а потым яшчэ больш упэўніўся, калі гэты прасцецкі, шчыры вясковы хлапчына, змалку бязбацькавіч, з бядой сваёю прыйшоў да мяне, шукаючы развагі i палёгкі. Пасля палёгка прыйшла ў другім жанімстве, тым больш — у нараджэнні дачкі.
I вось яна, тая дачка,— я вылічыў прыблізна: гадоў пасля шаснаццаці,— на фота ў кветках, а другім вянком вакол яе прыемнага тварыка — надпісы на сцяне. Няхай наіўныя, недаўгавечныя, але ж i поўныя шчырага жалю. Ад якога i я дзергануўся міжволі ў нячутным для кагосьці плачы...
А як жа тым, у каго найбольшая роднасць, дружба, каханне?..
Цяжка ішлося адтуль.
* * *
У кнігу пра Неман мне было прыемна парэкамендаваць два невялікія ўрыўкі з Калеснікавай аповесці «Доўт памяці». Як яму з мамай i татам чароўна плылося супраць быстрай позневячэрняй плыні ў чайцы, на ўсяночную ў Ярэмічы, як зімою Нёман ператвараўся ў выдатны каток, i трэба было самому ладзіць канькі. Драўляныя, на канце падкаваныя кавалкам тоўстага дроту. Гэты другі ўрывак з Валодзевай аповесці выходзіў на школьныя вершы Якуба Коласа, што так хвалявалі майстра канькоў i лыжаў родным словам, i я не стаў там лішне скарачацца,— такое нам трэба ды трэба...
Відаць, ад гэтага сутыкнення з сябравым малечым светам у памяці маёй замільгала даволі настойліва, прыемна ажыло i сваё. Наш загорскі сусед, вясёлы ды ўпарты дзядзька Паўлюк, прыйшоў да мяне, шасцікласніка, з польскім «элементажам» іхняй Любы i абураным здзіўленнем:
— Скажы, Іван, як гэта можна, каб такое ды ў буквары: «Папуга хцэ сера»?!
Прыйшлося растлумачваць, што ён, па-нашаму папугай, хоча сыру, а не таго, пра што дзядзька падумаў не ведаючы, што наша «е» — гэта польскае «э».
Пасмяяўшыся разам са мною i тымі, хто быў тады ў хаце (не памятаю), дзядзька пайшоў з «элементажам» дахаты, а мне вось помніцца цэлых семдзесят гадоў
Па малако ў пасёлачак я штодня прыходжу ў сем з мінутамі. A гарадскі гаспадынін унучак, шасцігадовы Валодзька, ужо або забаўляецца ca сваім чорным шчанюком, або штосьці майструе на панадворку. Калі я першы раз здзівіўся з гэтага перад яго бабуляй, яна засмяялася:
— А Бо-о, дык ён жа спаць лажыцца ў пяць гадзін!..
Я лажуся таксама рана, каля дзесяці, то крыху «да», то «па». Бывае, i выцягну да пяці або шасці, а калі дык i ўзбуруся лішне зарана. Сёння, напрыклад, прачнуўся ў дзве гадзіны. I адразу з цытатай з таго Любінага «элементажа»:
Mała Zosia sobie śpi,
Coś się naszej Zosi śni,
Bo się Zosia we śnie śmieje...
He ўсё тут, відаць, у мяне дакладна, а яшчэ адзін радок ці, можа, больш ix i зусім не ажывае ў памяці. Затое жыве, весела расчульвае маю бяссонную старасць цудоўны ўсясветны вобраз —дзіця шчасліва смяецца праз сон.
Той гістарычны перыяд справядліва называецца акупацыяй, паняволеннем часткі нашай радзімы «панскай Польшчай», дзе былі i прыгнет, i беднасць, i асіміляцыя, i турмы для тых, хто супраць гэтага змагаўся, i яшчэ недарэчна страшнейшае — для тых, хто ўцякаў у «вольную, шчаслівую БССР»,— турма, Сібір, Курапаты...
Але ж было i проста жыццё i ў нас, у Заходняй. Праца, нягоды, спадзяванні, матчыны слёзы, маладое шчасце кахання...
I такія драбніцы, як папугай, што хоча сыру, як усяночная над Нёманам, як усмешка малое Зосі праз сон...
* * *
Кожны робіць сваё. Яліны стаяць цёмна-зялёнай тушчэчай, нібы знарок дзеля таго, каб на ix найвыразней выдзяляліся беленька-стракатыя, тонка-стромкія ствалы маладых бярозаў i таксама тонка-вынёслыя сосны, што не паэтамі прыдумана, a сапраўды меднаствольныя. A ўсё гэта ад сонца! Так i хочацца ўсклікнуць ад захаплення. Кожнай раніцы зноў маладое, яно ласкава, весела дыханула на лясную прыдарожную сцяну сваім невычэрпна магутным святлом, зрабіўшы як найбольш прыгожым, як найдзяціней радасным i гэты звычайны, просты закутак прыроды.
* * *
Тры дні таму назад прачнуўся апоўначы ад жахлівага сну. Мне трэба было выканаць загад: паставіць міну ў аўтобусе, дзе i жанчыны, i дзеці, i той, якога абавязкова, пад карай смерці абавязкова трэба знішчыць. Я так заблытаўся ў сваім партызанстве i чалавечнасці, што засталося толькі горка, балюча прачнуцца. I супакоіцца ў радасці, што гэта сон.
I тут не абышлося без кніжнага. Якраз чытаю Базэна, «Зялёны храм»:
«У меня нет кроликов, нет голубей, нет кур, ведь их нужно было бы убивать...»
I ад гэтага мірнага, свабоднага вегетарыянства ў настаўніка-пенсіянера, старога француза, мне прыгадалася сваё.
* * *
Выслухаўшы яго красамоўнае ды знішчальнае асуджэнне кагосьці з іхніх агульных знаёмых ці нават сяброў, той, хто слухаў, мог бы, меў бы права сказаць пасля паўзы, а то i адразу:
— Ну, а цяпер з такой самай адкрытасцю давай i пра сябе самога.
* * *
Даўні знаёмы, пра якога я даўно не чуў, аказваецца, знайшоў шчаслівае прымяненне свайму, як камусьці здавалася, дзівацтву — самастойнаму вывучэнню фінскай мовы: працуе сабе ў Хельсінках перакладчыкам. Выступаў па радыё «Свабода», талкова расказваў землякам, як там выглядае справа з заработками I проста прыемна было пачуць яго, што помніцца чалавекам не толькі талковым, але i вясёлым, i прымавачку ёмкую пачуў, яўрэйскую: «Колькі ні пi — усё роўна рускім не будзеш!..»
* * *
Палітычна моднай даўгавата ўжо трымаецца Адамовічава «Вандэя», a літаратурна прыдатнае «сена на асфальце» слушна лічыцца за Стральцовым. Калі Алесь мог сказануць гэта ў дыскусійным запале, дык Міхась, відаць, i не думаў, што такое просценькае стане вобразна крылатым.
А ёсць жа тут, у абодвух выпадках, i трохі таго, хто першы сказаў «э».
* * *
Учытаўся ўчора ў трэці том «Беларускіх народных прыкметаў i павер'яў».
Шукаючы спосабу на хваробы, сяляне, ад беднасці не ведаючы медыцыны, фантазіравалі на ўсе лады, з чаго цяпер, здалёк, можна часам i пасмяяцца, а то i здрыгануцца ад дзікасці, агіднасці некаторых спосабаў паратунку. А ix — процьма. Але ж i паэзіі колькі! Вобразнасць, моўныя залацінкі.
«Убачыўшы першы раз увесну бусла, дзікага гуся або жарабя, кажуць: «На ціхае лета, на буйнае жыта, а нам на добрае здароўе!» Ажно ўспомнілася запарожскае, пад бандуру: «На ясні зорі, на тыхы воды...»
Голую ведзьму засталі ў жыце — робіць заламку. Гукнулі, спалохалі — кіне заламку ды як «суне на ўцекача, дык толькі цыцкі лёпаюць».
«Зязюля, кукуючы, заікнецца». «А так яны (грошы) дзын — i прападуць». «У нашых даўнейшых людзей было веранне, што хваробы...» «Вада ў рэчцы бяжыць, бяжыць дый задрэмлецца». Ну, вядома ж, i іншае, больш.
* * *
Нашы вясёлыя тосты.
Экалагічны: «Няхай жыве беларуская птушка бацян!» Так уздымаў свой партызанскі самагон віцебскі рагатун Пятро, знатны мінёр-падрыўнік.
Сацыяльны: «Няхай жыве рабы вол, якога мы купілі ўсім калгасам!» Таксама Пятрова.
Паэтычны (як па Коласу): «Няхай будзе добра ў нашым кутку!» Чуў у Наваградчыне, ад шафёра грузавіка.
Медыцынскі: «Няхай жа пройдзе наскрозь!» Таксама з Наваградчыны.
Сексуальны: «Няхай жыве... (абавязковая паўзачка)... хто з кім хоча!»
Быў i такі, можна сказаць, фальклорны: «Шануючы вас, дарагія жанчынкі, так бы, здаецца, i паганяў каторую вакол хаты, як сваю! Так жа ў прадзедаў нашых было. Хай жа вам лёгка ўцякаецца!»
* * *
Каля студні — выварка з вадою. Сухмень штодня, штоночы такая, што жабы скачуць у тую высакаватую пасудзіну, шукаючы паратунку. Тры раніцы выплёхваў ix з вываркі, ужо i разгірачаных ад холаду. Уратаваная, яшчэ i пасядзіць у траве, адыходзячы.
Потым пашэнціла ўбачыць, як адна сядзела на краечку вываркі, задаволена адпачываючы. А праз дзень — зноў такая ж, можа, i тая самая, на тым самым краечку.
Трэба ж дадумацца. З бяды.
* * *
У нашу вёску з далейшай да сваякоў пагасцяваць прыходзіў на дзён колькі хлопец, які хораша спяваў. На пашы мы прасілі яго паспяваць, i ён ахвотна выводзіў сваім салодкім голасам такое дарослае: «Какія воласы валністы, валнуюць сэрца, грудзь маю...» Уяўляю самога сябе, сябрукоў ды сябровачак, як мы сядзім на траве, заслуханыя... Каб жа такое фота ўбачыць цяпер!.. Ён мне, той хлопец, Данчыка нагадаў. Па голасе.
* * *
Прыемна чытаць пра тое, што памятаецца з маленства:
як вялікія зялёныя конікі скусвалі нам, пастушкам, бародаўкі на руках;
як маці прысмальвала мне грамнічнай свечкай па трошкі валасоў над вушамі, над лобам i на патыліцы, каб не баяўся грому, пярэпалаху;
як мы ад усіх пастушыных раненняў лячыліся аднолькава, сваімі цёплымі сцакамі, што так прыемна бачыць надрукаваным у навуковых запісах маэстра Сержпутоўскага.
* * *
«А навошта мне твой смурод?!» У адказ на вельмі шчырую споведзь. A ў падтэксце: i свайго хапае. «Давай лепш весялейшае!»
Тут тое, што чыталася калісьці ў Талстога: «Личное хорошо, когда оно полно жизни и страсти».
Гэта яшчэ i ад нядаўніх думак пра такую ці не такую, поўную ці асцярожную шчырасць у дзённіку. Які — хоцькі-няхоцькі — не толькі ж для сябе самога, тым больш што ты i друкуеш яго, хай сабе i не ўсё.
* * *
«Калі жонцы ў цяжу сніцца зайчык, то сын будзе». Таксама сына абяцаюць сном пра ix жарабец, арол, бусел, дзяцел, сокал, шчупак. Скупей чамусьці з прадказваннем дачок: калі прысніцца качка, птушка маленька, рыбка маленечка...
Усё гэта ў Федароўскага. Толькі ў адным выпадку сам складальнік ды каментатар кнігі «Зямная дарога ў вырай» Уладзімір Васілевіч падае запісанае на Капыльшчыне: «Рыба ў сне — будзе байструк».
A імя пана Міхала Федароўскага, бачачы, дый вельмі часта, пад запісамі на розныя тэмы, нагадвае мне Мацея Канановіча, тое з ix сямейнай гісторыі, што бацькі яго сябравалі ca славутым фалькларыстам. У«Крыніцы» — 50, хочацца сказаць: у нумары Федзі Янкоўскага, Валодзя Калеснік, успамінаючы Федзю, не абмінуў Канановіча добрым словам, назваўшы Мацея не толькі польскім пісьменнікам ды перакладчыкам беларускай паэзіі i прозы, але i чалавекам «таварыскім i мілым». Ад Валодзі, хутчэй стрыманага ў ацэнках, не схільнага да «сентыментальнічання», пачуць гэтае «мілым»,— ужо здалёк, не ў рукапісным, як было ў мяне ў першым чытанні, a ў друкаваным тэксце,— было неяк па-асабліваму прыемна.