* * *
Столькі пражыць, столькі прачытаць i толькі цяпер «адкрыць» для сябе, што тыя прыбудовачкі, відаць, каля кожнага беларускага гумна (калісьці!), куды ссыпалася мякіна, называліся ў нас палоўнямі — ад мякіны, паловы. Няхай сабе i з украінскай мовы ды песні, што тут сама весела выйшла з памяці:
Жито, мати, жито,
жито не полова.
Як дівчіну не кохаты,
коли чорноброва?..
* * *
«Дзярэчынскі дыярыюш» Міхася Скоблы, цікавы гістарычны нарыс пра гарадок, у якім мне не давялося пабываць, нямала пачуўшы пра яго ад Мацея Канановіча, бацькі якога з тых маляўнічых мясцін. Добрае веданне прадмета спалучаецца з жывасцю падачы.
А яшчэ ў зборніку артыкулы ды эсэ, у якіх таксама свой голас, сваё бачанне сапраўднага i не надта сапраўднага ў нашай літаратуры.
* * *
У апошнім ліпеньскім нумары «Литературной газеты» Леанід Жухавіцкі, сам сур'ёзны, наколькі магу меркаваць па яго выступленнях у друку, з пашанай піша пра Роберта Раждзественскага, з яго шчырай незадаволенасцю самім сабою, тым, што ім зроблена.
«В одном из его блокнотов осталась характернейшая запись:
«Буддийский ад.
Самая страшная казнь, самое жуткое наказание: человеку много раз подряд прокручивают его собственную жизнь, бесконечно повторяя страницы упущенных возможностей».
Написано так, словно это жуткое наказание он пережил еще при жизни».
У нейкай меры гэта знаёма i мне.
* * *
«Исповедь» Аўрэлія Аўгусціна.
Лінейка ў школе — тады ўжо, у другой палавіне IV стагоддзя,— як педагагічная прылада выхавання. Абтрэсванне з сябрукамі чужое грушы. А такое i выпісаць можна: «Я барахтался и кричал, выражая немногочисленными знаками, какими мог и насколько мог, нечто подобное моим желаниям — но знаки эти не выражали моих желаний. И когда меня не слушались, не понимали меня или чтобы не повредить мне, то я сердился, что старшие не подчиняются мне и свободные не слушаются как рабы, и мстил за себя плачем». Гэта — пра адчуванні немаўляці. I такое, i іншае, з матчынымі грудзьмі, з тою лінейкай, з тымі чужымі грушамі — усё так хораша, жыццёва гаворыць пра талент гэтага афрыканскага рымляніна, пра сілу i жывапіс лацінскай мовы, што вось i дагэтуль не мёртвая, калі яе добра падаць перакладам i каментаром. I аўтараў пафас, малітвенны асабліва спачатку, можна цярпець з разумением — дзеля галоўнага ў кнізе.
* * *
Да Аўрэлія Аўгусціна, прачытаўшы кнігу Аляксандра Меня «Сын человеческий», некалькі дзён успаміналася, як ён высока выказаўся пра «Жизнь Иисуса» Рэнана, i думалася, як мне ў раннім юнацтве ўсётакі шанцавала — найчасцей выпадкова — на добрыя кнігі. I гэта я чытаў, няхай сабе i трохі зарана на грунтоўнае разумение, на ўсю глыбіню. Нядаўна трымаў у руках «Пол и характер» Вайнінгера, таксама ж тады прачытаны, але жадання перачытваць не адчуў. А Рэнана перачытаў бы.
* * *
I нявыспаны сёння, i чытанне не пайшло, i работы мая гаспадыня не дала, сказаўшы: «У лес пайдзі. Потым будзеш успамінаць». I я пайшоў. Не так у лес, як па пясчанай дарозе, трохі над Нёмнам, з лугам абапал, а потым i лесам, успомніўшы адзін, даўні ўжо, адвячорак, калі я даўгавата пасядзеў на высакаватым сонечным беразе, развітваючыся з ракой перад ад'ездам у горад.
Збочыў з дарогі лясной на лугавую. I тут убачыў чалавечую спіну, прыгорбленую над нейкай работай. Чалавек пачуў маю хаду, азірнуўся, i я пазнаў яго. Паздароўкаўшыся, сказаў:
— А я падумаў — рыбак. Але ж i Нёмна каля вас няма.
— Ды не, я кароўку пасу.
— I кошык пляту, як заўсёды,— дадаў я ў тон яму.
Я ўжо яго заставаў такім чынам неаднойчы, у
розных месцах, з каровай на повадзе, або i так, свабодна, ды з новым кошыкам, то пачатым толькі, то ўжо i з ладнай густой зелянінай лазінак уплеценых на белых рабрынах асновы.
Не ўваходзячы ў большую гутарку, я пайшоў лугам далей. Памалу, залажыўшы рукі назад, счапіўшы ix правай жменяй за левую запясць. Не па дарозе ішоў, а па зялёным, мяккім цаліку някошанай ды не спасвенай травы, паміж высокай сцяною лесу i наднёманскім кустоўем. I цішыня такая, i сонечна без спякоты, i ленасна ў патолі, i не ў лішнім роздуме...
I тут у адну маю далонь, павернутую навонкі малою місачкай, ткнулася штосьці цёпла i сыра казытлівае, i я — нібы спалохаўшыся — вёртка азірнуўся. Трэба ж так! — знаёмая чорная карова, якой не відно было за кустамі, зусім нячутна па маёй старэчай глухаватасці дагнала мяне і, відаць, па прывычцы хацела штосьці ласае лізнуць ды чмякнуць з маёй далоні-місачкі...
Я ўзяў яе за невялікі рог i павярнуў назад. За ёю вужам поўз па траве доўгі повад, i я падняў яго на павароце не за самы канчар, а так, каб замахнуцца, сцебануць каровіцу па крыжы,— туды ідзі, назад, дзе гаспадар!
А ён ужо ішоў у наш бок з усім сваім прыладдзем, на новы прысяд.
— Гэта яна прывыкла заўсёды на повадзе,— сказаў яшчэ здалёк,— дык i за вамі вось падалася...
Малагаваркі, ён не дасказаў, што яна нас, чаго добрага, пераблытала, ці што, а мне прыпомнілася яго мажная, вясёлая жонка, з далоні ці з прыгаршчаў якое гэтая маўклівая пястунка чым-небудзь i ласавалася, відаць, неаднойчы.
Вось i буду помніць. Нават i запісаць такое захацелася. I буду чытаць далей, што перад выхадам без цікавасці адклаў.
* * *
Над гэтай лацінскай, найстарэйшай для мяне «Споведдзю» ўспамінаю талстоўскую — тое ашаламляльна-радаснае ўражанне, якое яна зрабіла на мяне. Юнак на семнадцатым годзе, я нёс яе з местачковай пошты, выпісаную з эмігранцкага выдавецтва «Добро» ў Варшаве, i, на хаду распакаваўшы бандэроль, прыхваткам чытаў на сцежцы ўздоўж гасцінца, так добра вывучанага за чатыры школьніцкія гады, а цяпер бязлюдна пустога.
«Исповедь» Талстога ўразіла мяне сваёй незвычайнасцю, тым, чаго не сустракаў ні ў кога іншага з пісьменнікаў, хоць ведаў ix ужо i тады нямала.
А вось другую «Исповедь», Русо, значна пазней прачытаную, пакуль што не ўспамінаю.
* * *
Некалькі дзевак толькі што ахрысцілі ў праваслаўную веру, i яны цераз знаёмых афіцыянтак ушчыліліся ў рэстаран, на багаты ўрачысты банкет, i так вельмі ўдала адзначылі сваё свята дармовым выпіцьзакусіць. Благодать крещения па-сучаснаму...
Я назіраў ix радасць з-за недалёкага стала, ведаючы, пачуўшы, што там, у весялосці, да чаго.
Успомнілася, чытаючы, з дзевяноста трэцяга года.
* * *
Такая вясёлая недарэчнасць,— каб жа сабрацца на тым свеце нашай кампаніяй родных, сяброў, добрых знаёмых ды пасмяяцца, паспяваць, паўспамінаць, распытаць, як там у ix, што было, пакуль я далучыўся, расказачь, што было ў нас, на гэтым свеце.
Брат Міша ўспамінаецца чамусьці з Чайкіным, былым партызанам, што прыжаніўся ды застаўся ў суседняй нам вёсцы. Два філосафы, яны ехалі з Міра, адзін у Трашчычы, другі ў Маласельцы, абодвум у адну дарогу, i каля Пясочнай зусім нечакана пакупаліся. Воддаль ад вёскі адзін песачлянін, выдзеліўшыся з бацькавай гаспадаркі, пабудаваўся каля высокага ўзгорка, на якім у «мікалаеўскую» вайну стаяла царская артылерыя, нават i сажалку выкапаў каля сядзібы, на крыніцы. Філосафы ехалі, гаварылі, хоць i цвяроза, але весела лежачы на возе, а кабыле тым часам захацелася піць. Яна сабе павярнула з гасцінца ніжэй, да сажалкі, i, пакуль дапяць да вады, абярнула ў яе воз з двума гаварунамі. Як яны паганялі яе, як самі беглі абапал воза, кожны адной рукой учапіўшыся ў цапок, беглі, каб не ацэпнуць мокрымі, бо гэта ж было позняй восенню. Бачу ix, чую іхні смех — з саміх сябе!..
Ды ці мала чаго прыгадалася б на сустрэчы. Вось, чытаючы ў Аўгусціна такі чалавечы, сыноўні сказ пра смерць яго маці, мне раптам зноў успомніўся слаўны ў сваёй змястоўнасці Шура, што адышоў найпазней, а за ім згадаліся другія з родных i сяброў, пра сустрэчу з якімі іменна там, дзе я весела далучуся да ix, зноў, не ўпершыню ўжо нібы казачна ў неверагоднасці, але й зусім выразна ды праўдзіва, як у іншай, новай рэчаіснасці — думаю, уяўляю... Яны пераважылі, ix там больш, чым нас засталося тут, людзей аднаго пакалення, адной, толькі нашай сучаснасці, нашага месца ў вялікім руху жыцця, якое не павінна ўзяць ды так нікчэмна проста закончыцца павальнай, шматлюднай смерцю.
* * *
Блажэнны Аўгусцін, «Споведзь», кніга дзесятая:
«Хорошие люди с удовольствием слушают о бедах, пережитых другими, и радуются не бедам, а тому, что они были, а теперь их нет».
Як гэта проста, мудра, празрыста хораша. I як хацелася б пачуць гэта на боскай лаціне.
А вось узвышаная вобразнасць:
«Пусть взирают на одно с радостью, а на другое — с сокрушением, пусть из братских сердец, как из кадильниц, возносятся пред лицо Твое гимны и рыдания».
Выпісаў, i ледзь не адразу здалося, што ранейшае, пра «хороших людей», усё-такі лепш.
* * *
А шостай гадзіне, калі я выйшаў на ганак, каб ісці да ўмывальніка, яшчэ быў прыцемак, цямнейшы пасля хатняга электрасвятла. А на паўночным захадзе нечакана, пакуль я паспеў падумаць, што гэта нармальна, заходзіў над лесам вялікі ад дагарання месяц.
Толькі праз гадзіну i пятнаццаць мінут, калі мы з суседам, як штодня, акуратна сустрэліся каля яго дачы, каб разам ісці ў пасёлак па ранішні сырадой, над тым пасёлкам, далека за ім узыходзіла сонца. Таксама вялікае. Аднак яно не згасала, але спакваля разгаралася — на цэлы дзень, які ці не надоечы стаў роўным з ноччу.
Можа, i гэты мой запіс — яшчэ адна ўспышка на дагаранні вогнішча жыцця i пэўнага таленту, пра што не вельмі сумна думалася днямі?..
* * *
Дачытаў Аўгусціна. Добра даведвацца, напрыклад, пра такое, што Петрарка малафарматны спісак «Споведзі» меў заўсёды пры сабе. Пра гэта ў «Приложении». Кнігу, з увагі да мінскай хатняй цясноты, пакідаю тут, а наогул беручы, яна назаўсёды стала, займела сваё месца ў маёй удзячнай памяці.
* * *
Тупіковыя моманты, калі становіцца ясна, што ты не ўсё прачытаў, што варта прачытаць, што можа быць цікавым i патрэбным у пажыццёвай вучобе, абавязковай для літаратара.
Так я, каб не пакутаваць ад пустаты душы, успомніў прывезеныя Хрысцяй Лялько экземпляры яе часопіса «Наша вера», уступна ды павярхоўна прагледжаныя ў тыя дні, калі ў мяне сабралася многа чаго чытаць, i пастаўленыя на паліцы на «крыху пазней». Успомніў перш за ўсё артыкул Уладзіміра Конана пра ксяндза Адама Станкевіча. З цікавасцю прачытаў яго, успамінаючы Валянціна Таўлая, ягоныя апавяданні мне пра гэтага незвычайнага чалавека, да якога Валянцін ездзіў у Вільню як супрацоўнік Купалавага музея i вяртаўся не з пустымі рукамі. Так засеў у маёй памяці рукапіс «Паўлінкі», прывезены ад айца Адама. Пэўна ж, прывозілася i яшчэ штосьці, як былі i апавяданні пра тыя сустрэчы, няхай сабе i забылася многае ў падрабязнасцях, але ж адчуванне значнасці, змястоўнасці тых сустрэчаў паэта са святаром, закаханых у роднае слова, у слова Купалы, у памяці маёй жыве.
Бывае i так, што нешта ў часопісе або ў газеце апускаеш таму, што здаецца неабавязковым для прачытання. Так з двух апошніх «ЛіМаў», прывезеных разам, я прамінуў артыкул Алеся Бадака пра творчасць Віктара Гардзея, а цяпер, апынуўшыся ў даўно знаёмым стане чытацкага тупіка, пачаў i гэта чытаць, a ўчытаўшыся, i задумаўся пра Віктара, сёе-тое прыгадаўшы.
Скажам, тое, як я, гасцюючы ў Калеснікаў, па Валодзевай рэкамендацыі чытаў Гардзеевы вершы, да таго часу малавядомыя мне, i мы гаварылі пра ix з уцехай старэйшых. Запомніліся з аднаго верша таленавітыя радкі, якіх даслоўна не памятаю, але вобраз, які яны нясуць, удзячна помніцца. Штосьці так: калі мама насіла мяне пад сэрцам, хтосьці перайшоў ёй вясковую вуліцу з поўнымі вёдрамі. А ён жа, як піша Бадак, без мамы застаўся ў маленстве, i гэта для мяне, пачутае цяпер, горка пераклікаецца з поўнымі вёдрамі шчасця...
Раніца мая нечакана запоўнілася цікавым чытаннем, з якога вартым светлай памяці ўбачыліся святар i паэт у адным выпадку i два паэты ў другім.
* * *
Уранні, раней чым выйсці ў пасёлак, заглянуў у падараваны Кудраўцом шыкоўны том «Познія яблыкі», прачытаў першы раздзел «Сачынення на вольную тэму». Нікуды не дзенуся, буду перачытваць.
...Дзіўна, што робіцца з памяццю?!
Пакуль маладая ўдава не спус-цілася з уціснутага воза сена ў рукі суседа, пакуль ён не данёс яе да бліжэйшай капы, а яна не зашаптала, тулячыся да яго: «Ой, Ігнат... I даюся, i баюся...», мне ўсё думалася, як жа гэта так здарылася, што я не чытаў такога рамана?.. Поўная ўпэўненасць, што чытаю першы раз. I толысі пасля гэтай сцэны з тымі «даюся — баюся», што нібы ключык ад усяго, у памяці стала разварушвацца іншае, тое, што пайшло пазней, з паваротам да раскалупвання ў памяці i ранейшага.
Збоку камусьці можна было б i сказаць: а што ты хочаш, столькі за век прачытаўшы, можна i пазабываць. А тут жа, мяркуючы па даце пад творам, толькі пятнаццаць гадоў прамінула i — такое... Ці ў гэтым есць тое, што называецца проста: яго не толька чытаць, але i перачытваць можна i хочацца?..
...Успомнілася Верачка Палтаран,— як яна хораша, шчыра цешылася з удачаў. У Пташнікава — Алімпіяда, у Кудраўца — Вапшчэткі. Як пра жывых гаварыла. Назаўсёды жывых.
...А можа, яшчэ i так: чаму ўласціва перачытвацца, тое мае i ўласцівасць легка забывацца?..
...У ціхага, слаўнага Толі мова такая сапраўдная, наша. Прыкладаў мноства я на палях паадчыркваў,— i ў «Сачыненні...», i на іншых старонках,— а яны ўсё яшчэ ды яшчэ — залацінкі. «Ці гэта ты, Ігнат, ці так сабе хто?» «Гурбячок зямлі, нашаткаваны кратом». «Смяецца, расперазаўшы зубы на ўвесь рот»...
* * *
Пачуцці, у тым ліку i пачуццё чалавечнасці, у палітыцы не шануюцца. Ix называюць эмоцыямі, як каханне сексам.
«Нельзя отталкиваться от эмоций».
Чытаю гэта ў газеце i недаўменна, у думках пытаюся: ад чаго ж адштурхоўвацца трэба,— што ў нас вышэй?..
* * *
Параненаму ў Дагестане юнаку-салдату далі пагаварыць з мамай па тэлебачанні. З забінтаванымі рукамі, у чысценькай пасцелі ён пачаў гаварыць, збіўся з тону i расплакаўся. Як мог бы расплакацца мой унук-салдат i мноства іншых юнакоў.
Пазней, у другой псрадачы,— галасы патрыятычнага абурэння: як можа плакаць рускі салдат?!
А гэты плач — над патаптанай чалавечнасцю — вышэй за ўсё. Калі б нам перш за ўсё ды наймацней, найясней адчуваць.
* * *
Лёг позна, добра заснулася, i спалася б яшчэ, ды вось — адзін толькі раз — загадна гаўкнуў сабака, i я прачнуўся. Пяць гадзін. A сабакі — няма. Ён сваю справу зрабіў.
I такое яшчэ:
У кароткім сне пад раніцу, пасля апошняй у Крынічным бяссонніцы, вызваляў птушыныя ножкі, заблытаныя ў конскай валасні на дроце каля слупа агароджы, а птушка, не памятаю якая,— загаварыла са мною па-чалавечы. Не памятаю, пра што, але прачнуўся весела.
* * *
...Казаў, а раней, чым сказаць, радасна думаў: дачушка, а потым i ўнучка ў хаце — гэта ж свежы букет на стале.
I цяпер ва ўяўленні, праз нервы, затузаныя мноствам пражытых гадоў, часта з адчайным болем з'яўляецца, як найбольшая крыўда, абраза, смяротны грэх — растаптаны, загублены жывёльным мужчынскім гвалтам вобраз дзяўчынкі ці чыстай дзяўчыны, не дацвіўшай свабодна да шчасця кахання i мацярынства.
Такое днямі прыйшло рэзкім святлом бацькоўскага болю, калі на юбілейным вечары Рэрыхаў аглядаў дзіцячы «фальклорны» канцэрт, бачыў многа святых вачанят, весела расчульваўся пацешнай наіўнасцю танцаў, няспеласцю галасоў, то ў харавым турце, то ў сольнай самастойнасці.
...У палавіне вечара нестарая жанчына ціхенька, асцярожна ўвяла ў залу i пасадзіла на вольнае месца ў першым радзе жанчыну старую, прыгорблена накрытую цёплай хусткай, i сама прысела побач. Калі канцэрт закончыўся, маладзейшая жанчына, таксама ціха, асцярожна вывела старую i не вярнулася, відаць, павезла яе дахаты. А мая незнаемая суседка ветла шапнула мне, што гэта бабуля на ўнучку прыехала паглядзець. На тую, што ў радасці бачыў i я, хоць i не ведаў, каторая ж гэта найлепшая. Артыстачка.