— Яна, вы знаеце, такая шчупленькая... Нічога асаблівага!..
У трылогіі Сянкевіча крымскі хан, слухаючы паслоў, жаваў бананы.
Потым вялікі меў ласку загаварыць. Ён выплюнуў недажаванае на далонь, падаў яго бліжэйшаму візіру.
Той з паклонам прыняў, стаў з глыбокай пашанай дажоўваць...
Пры кульце гэта напамінала мне некаторых «філосафаў».
— Начальніка гэтага трэба яшчэ ўмець пачаставаць. Ён табе правай курынай лапкі есці не будзе!..
— Чаму?
— Бо курыца ж сядзіць заўсёды на правай лалцы. Дык левая — мякчэйшая.
На экзаменах у вясковай дзесяцігодцы.
Здаровы хлопец, басам:
— Старая Ізергіль была ў маладосці маладой цыганкай і нічога не рабіла, толькі кахала. Цікава паставіць пытанне і разглядзець, каго яна кахала. Аднаго папа кахала, але ён быў вельмі тлусты...
Другі — жвавы, бойкі хлапчына:
— Чычыкаў, гэта быў такі чалавек... такі памешчык, што ездзіў пa Расіі ca шкатулкай i займаўся шпікуляцыяй.
У Macкве, на Усесаюзнай сельскагаспадарчай выстаўцы, з павільёна ў павільён хадзіў пенсіянер і ўсюды пакідаў у кнізе водгукаў запісы вершам. Накшталт гэтага:
Электротрактор — не кобыла,
Сильней кобылы в сотни раз.
Наш курс направлен к изобилью,
Исполним родины приказ!..
Далей быў подпіс, прафесія, дакладны адрас, дата.
Радыёканцэрт па заяўках. Дыктар вяшчае службова-расчулена:
— Іван i Марыя Акулёнкі з горада Гродна просяць перадаць ix музычнае прывітанне маці-калгасніцы, у сувязі з яе сямідзесяцігоддзем. Слухайце, паважаная Сцепаніда Васільеўна, гэтае прывітанне.
Паўза i — бас Міхайлава:
Мой горький час!..
Мой страшный час!..
Мой смертный час!..
Былы старшыня сельсавета:
— Пасля вайны гэта штосьці было... Ну але, я толькi другі год як дэмабілізаваўся. З пазыкай бяда — не дацягнуў ажно пятнаццаць тысяч!.. Сяджу, бядую, а тут прыходзіць Сівы... Тып у нас адзін такі ёсць. Я — чалавек нетутэйшы, людзей яшчэ добра не ведаў, «Хачу,— кажа ён,— падпісацца, таварышы, на заём. Дваццаць тысяч». Я ажно вочы вылупіў. I рад, вядома!.. Падпісаў я яго, унёс ён дваццаць пяць рублёў, а рэшту, кажа, у панядзелак. З перавыкананнем вас, думаю, Ілья Іванавіч!.. А потым паехаў я да таго дзядзькі: «Гані, браток, астальныя дзевятнаццаць тысяч дзевяцьсот семдзесят пяць рублёў». Ляжыць, падла, на печы, рагоча: «Вам мала, што я вас выручыў з бяды? Яшчэ і грошы вам давай?..»
Баба-гром, «старшыніха» калгаса, тры месяцы пабыла дэпутаткай.
Пасля пасяджэння да яе падышоў малады карэспандэнт i ветліва папрасіў пяць мінут.
— Не, не магу вас сягоння прыняць. Я очынь фстала.
Дзядзька-малакавоз, у якога на пункце не прынялі пракіслага малака, прыйшоў у райком, да першага сакратара.
— Скажыце мне, калі ласка, якім малаком мы будзем план даганяць — толькі салодкім ці i кіслым таксама?
Сакратар быў у вясёлым настроі.
— А гэта як хто любіць. I прастакваша таксама добра.
— Ну, дык пазваніце вы, таварыш сакратар, тым абармотам, каб прынялі маю прастаквашу.
Сын вярнуўся дахаты ў пяць гадзін раніцы, «пад мухай».
— Разбудзі мяне, мама, заутра як найраней.
— Калі заутра, сынок,— заўтра заўтра ці сёння заўтра?..
Унук:
— А я, дзеду, болей з'ем за цябе!..
Дзед:
— Я ўжо, браце, за век наеўся.
Беларускія турысты ў парыжскім аўтобусе. Як звычайна бывае далёка ад дому, у адпачынку: «Таварышы, давайце будзем пасля прыезду дружыць, сустракацца!..» Згода i захапленне. Старшы трупы i тут адчувае сябе адказным таварышам.
— Арганізацыю гэтай справы бяру на сябе. Мне гэта проста: вазьму ў БPK прафсаюзаў вашы адрасы, даручу свайму сакратару абзваніць усіх, i збяромся.
Малады, вясёлы скептык:
— Міхаіл Сямёнавіч! I я на гэты час найму сакратара. Каб ён дагаварыўся з вашым.
Вясёлы хлапчына, калгасны шафёр, расказвае мне за рулём грузавіка:
— Учора ў нас, на камсамольскім сходзе, сам выступаў, старшыня. Хлопцы нашы, дзяўчаты— хто ў вячэрняй, як я, хто на завочным, хто сама меней сем-восем класаў мае. А ён... Мы загадчыка клуба мянялі, бо засядзеўся, лайдак, зазнаўся, работы — ніякай. Дык сам наш узлез на трыбуну: «I праўда, мяняць цябе трэба, Крэнь. За цябе ўжо, як за старую карову — толькі дзвесце даюць, а маладая, нябось, чатырыста! Гы-гы-гы!..» Вярзе ды гыгае, а нашы некаторыя — за iм, смяюцца, нават апладзіруюць. Аж брыдка!..
Упаўнаважаны:
— Крычым, крычым за план, a ўвечары сяду вячэраць і... масла есці не магу. Здаецца, усё яно нашым матам насычана.
Ціхі, стары чалавек, пакуль хлапчукі латошаць ягоныя грушы:
— Iрвіце, ірвіце! Паглядзім, што вы будзеце рваць, калі яны паспеюць!..
Толькі ж гадоў ca два гаму назад гэта быі цуд наша й тэхнікі — ТУ-104. А цяпер ужо бабка,— сам бачыў у Хабараўску,— стаіць у чарзе на пасадку i маракуе:
— Білеты ўзялі на сто чатырнаццаць, столькі чакалі, а вось ляцець даводзіцца на гэтай дрэні...
Малады, сімпатычны в'етнамец, студэнт нашага інстытута, заходзіць у цырульню і, павітаўшыся шырока-ўсмешлівым «дра-туйце», звяртаецца да адзінага ў чакальні кліента:
— Каму канец? Вам? Ха-га-сё. Я за вам.
У вагоне прыгараднага цягніка фабзаец частуе аднавяскоўца лімонам. Абабралі яго, як апельсін, і смокчуць, жуюць.
— Не магу, брат,— кажа нарэшце аднавясковец.— Кіслоцце нейкае, аж сцепае...
— Трэба прывыкнуць,— сур'ёзна, з пачуццём перавагі кажа юнец, гараджанін з гадавым стажам.
На вясковых вячорках:
— Будзем, хлопцы, спяваць. Скінь толькі, Сцёпка, гумовыя боты, а то рэзанансу не будзе.
— Яна «пяцёрку» за дыктант прынесла. А ты? — крычыць маці.
Бацька, як больш памяркоўны;
— Далі б ёй, дык і яна прынесла б. Чаго ты крычыш?..
У міжгароднім аўтобусе — элегантная дамачка з мужам-афіцэрам. Наша, мясцовая моладзь. Ды ўжо толькі па саломінцы на яе паліто можна і здагадацца, што на аўтобусны прыпынак бацька са свёкрам прывезлі ix у развалах.
У маскоўскім кафэ.
Загарэлы, стомлены палкоўнік глядзіць на тоўсты карак i азадак маладога афіцыянта і, уздыхнуўшы, з прыціскам кажа:
— Эх, паганяць бы хоць тыдзень!.. Яны тут — усе сардэчнікі. А пражыве такі трыста гадоў, як крумкач!..
Даўно было.
Карчма над Нёманам, на ўскраіне маленькага заходнебеларускага мястэчка.
Стары Абрам-Эля прыехаў ca станцыі, прывёз сякі-такі тавар. Нашылася суседскай дзетвары. Просяць, каб расказаў, як ён бачыў цягнік. Расказвае, з добрай усмешкай у барадзе:
— Машынке хап а пружынке, пружынке хап а машынке, машынке хап а паравоз, паравоз хап а калёс, калёс хап а вагон, вагон хап а пасажыр, пасажыр хап а чамадан, чамадан хап а вешч... Кандуктар — а грэйсэ пуза, а клайнэ дудочке — фю-ю-ю! I ўшо!..
Чалавек гэта быў настолькі... культурны i чысты маральна, што саромеўся адчуваць сябе дзедам — з-за непрыстойных паводзін сваіх дзяцей.
— У самалёце, абапал століка, сядзеў я са здаравенным, нахабным кандыдатам навук. Увесь час ён таптаў мае ідэальна начышчаныя туфлі i не прасіў прабачэння. Так і хацелася спытаць: «Скажыце, у вас дзве нагі ці чатыры?»
Можаш напісаць эпалею, зрабіць незвычайную хірургічную аперацыю, выдумаць звышвадародны цуд — усё адно не будзеш такі здаволены сабой, як дама-мяшчанка, калі яна едзе ў тэатр ці на рынак вa ўласнай машыне.
У вагоне, убачыўшы першую горную рэчку, дзяўчынка ўскрыкнула:
— Ах, мама, Церак!..
Дзябёлая мама ў раскошнай піжаме, паблажліва:
— Гэта не Церак. Церак я ведаю; у Цераку я мыла мае ножкі.
Таўкачаватая рыжая маладзіца, што прыйшла ў вёску замуж з калісьці багатага хутара, з «ганаровай сям'і», расказвае:
— Урбанок хацеў нашу Маню ўзяць. Вельмі ж хацеў дастаць нашай пароды
Дзве «святыя сям'і» вельмі дружаць. У адной — сын жаніх, разумненькі, адкормлены, вясёлы здаравяк; у другой — дачка на выданні, мілавідная, з тоўстаю залацістай касой. Дачы побач. Купацца ходзяць павольненька. Там перакусваюць. А падвечар — таксама ціха i радасна — ідуць з гарадскімі сумкамі... у калгасны гарох.
Шырокая дачніца ў шахеразадным халаце велічна праплыла па вёсачцы з трыма лісічкамі ў манерна ўзнятай руцэ. Сама знайшла!..
За ёю — муж. З кошыкам. Сухашчавы, у паласатай піжаме. Як вязень канцлагера.
Разбрыджаная пры немцах мяшчаначка, амаль нявеста пажылога дырэктара райкамунгаса, былога партызана, калі ён працверазіуся і парваў з ёю адносіны, напісала яму вялікае, поўнае сілы і прыгажосці пісьмо:
«Ты ведь разбил хрустальную вазу нашей любви!,.»
Пра другога мужа яна, нарэшце, слравілася ў народнага артыста:
— Ці вялікая будучыня ў майго Васіля?
— Не думаю,— адказаў ёй народны.
Яна сабрала мужу чамадан, правяла яго да дзвярэй, абняла і ледзь не заплакала:
— Праводжу цябе, Васілёчак, як на курорт...
Гладкая, энергічная, адна дачушка ў разумненькай мамы — яна цяпер шукае трэцяга.
А Васілёчак, сяк-так таленавіты малады акцёр, вялы вясковы целяпень, пад чаркай бубніць знаёмым пра сваё гора...
Aфіцэрская жонка, красуня і модніца. На людзях — ну, проста флакончык з духамі, а дома грызе свайго капітана:
— Ах, ты мне зарплату прыносіш!.. Думаеш, гэта яе табе даюць? Мне, мне даюць! За тое, што я штодня гляджу на тваё паганае рыла!..
Бывалая i важная курортніца хадзіла ў шторм па беразе. Адна.
— Мора так шуміць, так шуміць!.. Проста станеш ды думаеш... Ах, ды хіба ж гэта хто-небудзь зразумее!..
Упасвены пудоў на сем, а на курорт паехаў. Жонка звоніць пасля па аўтамату, хваліцца:
— Лёва не ўзяў ні кілаграма. Толькі вельмі пасвяжэў.
А Лёва, стоячы побач з тэлефоннай будкай, толькі пацее ды аддзімае,
П'яны, усадзіўшы ноччу галаву ў чужое, адчыненае акно:
— Людзі, устаньце, скажыце мне, дзе я і хто я?..
Чаму – падумалася цяпер – за сімвал міру ўзяты голуб, а не дзіця? Замурзанае, рассмяянае дзіця!..
Ляцім над акіянам. Дзесяць тысяч метраў.
У версе — блакіт, унізе — цьмяна-попельныя хмары. Паміж блакітам i хмарамі — ззаду за намі — вячэрняя зара. Чорнае крыло самалёта. Успамінаецца Рэрых.
Ноч. Непраглядная бездань за акном. Толькі нашы адлюстраванні на шыбе.
Пасля — звястунка раніцы — адзінокая зорачка. Зноў рэрыхаўская зара, ужо з усходу. Зноў чорны меч — крыло. Унізе — зноў шэры насціл хмар, пад якімі яшчэ ўсё акіян. Меч, бліжэй ад акна, спакваля пачынае пабліскваць. Зару замурзваюць воблакі.
Светла-попельны колер хмар пад намі нагадвае то густы шарош на вадзе, то нядаўна астрыжаную аўчыну.
Зара разгараецца.
Стала ўтварацца вялізная ракавіна — з неба ўверсе i мармуровых хмар пад намі.
Сонца!
У падвясной калысцы прачнуўся чарнавокі французік і, з валасатай галоўкай на маміным плячы, паплыў па праходзе над галовамі пасажыраў. Чорныя вочкі ўсміхаюцца...
I хочацца на ўсіх мовах адразу сказаць яму:
— Добрай раніцы!
Навокал лісце i кветкі, а на руках у маладога бацькi — яго першая незабудка. Яна яшчэ ўсё маўчыць, відаць, ніяк не могучы пераступіць той парог, за якім, побач з разуменнем жыццёвых з'яў, будзе яшчэ i магчымасць падзяліцца з кім-небудзь першымі ўражаннямі і зародкамі думак. Яна маўчыць, наглядае ці проста глядзіць, час ад часу захоплена махае ручкай і вымаўляе нейкія дзіўныя, таямнічыя, смешныя падабенствы слоў. А потым, нібыта прагнаўшы ад сэрца шчаслівы, але цяжкаваты зарад уражанняў, зноў пачынае маўчаць...
Таму, што ў кожнай хвіліне нашага існавання бацьку хочацца бачыць няспынны рост яго дзяўчынкі, яму здаецца цяпер, што маўчанне і задуменны позірк яе — гэта першыя, ледзь бачныя адзнакі сталасці. I хлопцу чамусьці хочацца быць больш дзяціным, чым яна. Ён прысядае з ёю на руцэ i з роснай травы ў сасновай засені паднімае на сонца фарфорава-белую кветку рамонка. Ручка працягваецца да яе, i смешна маленькія пальчыкі заціскаюць у жменьку зялёнае каліва. Заціскаюць і — так жа пацешна! — падаюць кветку ў рот, на першы, таксама фарфоравы зуб. Што ж ты зробіш,— такі ўжо спосаб праверкі на трэцяй сотні пражытых дзён!..
I вось ізноў яму радасна ад думкі, што яна, яго наступніца, пачынае жыццё ад пачатку, што ён паможа ёй пачаць яго лепш, чым сам пачынаў.
Чырванашчокі, вочы блішчаць, рукі ўсе падрапаны да крыві. Шчасліва хваліцца бацьку, як забаўляўся з катом:
— Ён мяне лапкай, а я яго — люцькай!..
I столькі радасці, смеху!..
Ад новых непрыемнасцей па радыё, ад думак пра пагрозу новай вайны — сон быў цяжкі, кашмарны. Здаецца, я за горадам, у лесе. На Miнск упала атамная бомба, там ужо нікога няма, а мы тут толькі паслеплі. Таўкуся паміж дрэў, крычу. I гэта — горш за смерць!..
Прачнуўшыся, думаў пра сына: што я сказаў бы яму, калі б пачалася вайна, як растлумачыў бы ўсю яе страшную недарэчнасць?..
А потым ён абудзіўся, прыбег да мяне — доўгі, шчарбаты, цёпленькі — і ў перамежку паміж двума сваімі шчаслівымі снамі паведаміў:
— У Ірачкі паслязаўтра дзень нараджэння.
— Ты яе любіш?
— Ага.
— Мы ёй купім з табой шакаладку і ты занясеш?
— Ага.
Ірачцы, што гуляе з бабуляй на нашым двары,— два гады.
І ўсё гэта, вядома, вельмі важна.
Дзяўчынка так і пільнуе, калі той тата зноў будзе закурваць. Яна тады тушыць запалку. Пацешна і тое, як яна хукае, не могучы сагнаць з канца танюсенькай палачкі пушынку полымя i, яшчэ больш — яе ўпэўненасць, зусім сур'ёзная, у тым, што яна — памагае.
Уранні, як толькі ён, малады паэт,— калі з прыемнасцю, калі бязлітасна памыўшыся да пояса халоднай вадой,— заходзіў у свой рабочы пакойчык (яшчэ ўсё смешна было называць гэты куток кабінетам), адразу яго сустракала дачка. Партрэт на акне за пісьмовым сталом.
Падперла кулачкамі твар і зажурылася. Такія сур'ёзныя вочы. А губкі ўмеюць так пацешна надзімацца. Не злосна, ад клопату.
І подпіс пад фота: «Памагаю тату думаць».
У кіслым настроі ён нават фыркау: «Сентыментальнасць, бабскія штучкі...»
Часцей, аднак, вітаўся з «сааўтаркай», і працавалася весялей.
Хлопчыку пяць гадоў. «Як мужчына мужчыне» — бацька расказаў яму, што такое ў сапраўднасці Дзед Mapоз. I малы паверыў. Аднак, калі яму мама вярнула Дзеда — сказала, што тата пажартаваў, што Дзед прыходзіць, прыносіць пад ёлачку падарункі — хлопчык быў рады яшчэ больш.