А нашы моднікі, учора адзін, а раней другі, падганяюць паэму (раман) пад яшчэ раз новае — прыватызацыю зямлі...
* * *
Ад ранішняй хатняй халоднай няўтульнасці. Калі мы ў дваццаць другім вярталіся з Адэсы, у Мінску быў каранцін, так сказаць, развітальны, a ў Баранавічах — прывітальны. Колькі мы там стаялі, не памятаю, успомнілася толькі маміна адтуль, ад польскіх ці прапольскіх жанчын пачутае:
Хоцяж глодны, хоцяж хлодны,
але жыву свабодны!
Іхняя тады свабода была выразнейшай за нашу сёння...
* * *
На мацыённай праходцы з гаспадаром сабака-баксёр, віслагубы здаравіла, для размінкі напаў на тратуары на бяздомнага дварняка. Як ён, бедны, якатаў пад ім! Гаспадар баксёра — я гэта чуў ды бачыў зводдаль — перабег цераз вуліцу, адцягнуў свайго, i вось я ix сустрэў. Спераду цёпкаў адзін задаволены здаравіла, а за ім, побач з субяседнікам, таксама вясёлым, другі, двухногі, ca спецыяльным павадком у руцэ.
I ўспомніўся падобны ў чарзе да натарыуса. Як яму вельмі ж па-дзелавому не стаялася разам з бабамі i дзедам-пенсіянерам, як ён потым з нуды падключыўся да гутаркі жанчын пра злыбяды часу i вылажыў нам сваё крэда.
Бацька яго, аказваецца, «усё хацеў, каб сумленна», i застаўся на старасць «з голай задніцай». А ён вось вырашыў інакш. Для сябе самога — i толькі!..
* * *
З урачыстага пераднавагодняга вечара ў Таварыстве дружбы з замежнымі краінамі шаноўных гасцей, ветэранаў культуры, абцяжараных цэлафанавымі торбамі, развозілі на машынах. Першымі ўшанаваны былі найстарэйшыя. Ветлы шафёр дапамог i старэнькай артыстцы, i нямогламу паэту, i зусім ужо разгірачанаму кампазітару i выйсці з машыны, i дайсці да ліфта. А я, наймаладзейшы ў гэтым экіпажы, бадзёранька падзякаваў, адмовіўся.
Назаўтра, абедаючы ў нас, не стары яшчэ, талковы i няблага, як на гэты час, забяспечаны госць-сваяк, частуючыся кансерваванай вяндлінай з таго нямецкага падарунка, сказаў, што гэта крыўдна i абразліва — уся такая «гуманітарная дапамога».
А я не адчуваў чамусьці крыўды i абразы. Калі атрымліваў ды вёз дахаты тую цяжкую гуманітарнасць, нават прыемна думалася пра ператомленую чэргамі i вар'яцтвам цэнаў гаспадыню. I потым не адчуваў, пачуўшы ад госця па сутнасці справядлівы папрок. A назаўтра, раней як заўсёды прачнуўшыся, зноў думаў пра тое «крыўдна i абразліва».
Успамінаўся бязгрэшны пах квакерскай рысавай кашы i какавы ў маім адэскім маленстве. Потым зіма 1944-1945 гадоў, калі мы з рэдакцыйным мастаком, ён франтавік-інвалід, а я забраніраваны для службы ў прэсе партызан, хадзілі на нейкі закрыты склад у даўжэзным панурым бараку, дзе па строгім спісе выдавалася «юнраўская» дапамога вопраткай. А выдаваў яе не проста хто-небудзь, а славуты партызан, Герой Савецкага Саюза, з зоркай i планкамі на афіцэрскім беспагонным кіцелі. Здаравенны i падазрона не зусім цвярозы ці з перапою надзьмуты нядаўні камбрыг браў з адной горбы амерыканскіх неданоскаў порткі, якія трапіліся першымі, потым таксама пінжак, паліто, кідаў нам адно за адным i быў прынцыпова няўмольны на просьбу дазволіць падабраць штонебудзь больш-менш адпаведнае росту. «Обменяешься с кем-нибудь!..» Памятаю сябе, яшчэ маладое пудзіла ў тых неданосках — каротка-вузенькія порткі колеру марское хвалі, пінжак у легкадумную клетку i гаматнае хоць на дзве шырыні паліто,— i мне больш смешна, чым крыўдна, абразліва. У зруйнаваным, картачна-галодным горадзе.
А сёння ўжо i не смешна, i нават як быццам не сорамна. Чаму?!.
* * *
Слухаючы па рускай «Свободе» інтэлігентнага немца, які выехаў з Расіі ў Нямеччыну, успомніў знатную даярку, немку ў тундры, куды мы, руска-беларуская дэлегацыя літаратараў, выляталі з Нарыльска на верталёце да аленяводаў на выпасе, а потым i ў іхні саўгас.
Не старая яшчэ, але вельмі ж зношаная жанчына, калі я звярнуўся да яе па-нямецку, неяк вінавата ўсміхнулася i сказала, што «ничего уже не понимает». З лета сорак першага да таго нашага жніўня прайшло як-ніяк трыццаць адзін год.
За «все-навсе», калі па Далю, без аніякай рэшты далі ёй, ссыльніцы, цацку пад назвай «Працоўны чырвоны сцяг» — за мову родную, за права адчуваць сябе на сваім месцы, сярод родных людзей, якія так даўно знайшлі над Волгай сваю новую радзіму...
* * *
Неяк Міхась Калачынскі пры мне расказваў Якубу Міско, як ён на сваім дачным участку «ўдала вырашыў справу з угнаеннем». Выступіў з вершамі перад работнікамі мясцовага саўгаса, а дырэктар прыслаў яму машыну доб-ра-га гною.
— Дар за дар! — не стрымаў Якуб. I молада, весела зарагатаў.
Тут я не столысі пра Міхася, у яго ёсць i добрыя вершы, тут — пра Якуба, яго таварыскую весялосць. З ім нельга было не смяяцца. Бо i Міхась жа тады засмяяўся. Амаль зусім бяскрыўдна.
* * *
Вялюгін расказваў, як ён прысеў на скверы, насупраць гмаху былога ЦК партыі. Прыбіральшчыца спынілася каля яго, паспачувала:
— Скучаете? Видимо, работали здесь?..
Сціплы, амаль заўсёды апальны Толя.
* * *
Саракагадовая рагатуха з вышэйшай эканамічнай асветай гаворыць пра жыццё-быццё i дае такі вось фальклор:
— Як убачыў чорную латку, дык забыўся пра родную матку!..
Пра дзевятнаццацігадовага сынка, якому прыспічыла жаніцца.
* * *
Былы палкоўнік, ваенны журналіст, якому добра за восемдзесят, яшчэ нястомна рухавы. Дачка смяецца, што колькі б разоў ні прыйшоў за дзень з магазіна — кожны раз пераапранаецца i на балконе вытрасае порткі.
* * *
Прыпознены жаніх, трохі пісьменнік, больш журналіст, шукаў сабе пары сярод маладзенькіх. Пажылая мяшчанка, у якой была на кватэры дзяўчына, што ў Мінск прыехала з Расіі, расказвала пасля, што вось ён першы раз зайшоў, а яе, дзяўчыны, няма дома.
— Ветлівы, нічога не скажаш, але як зняў капялюш, дык на лысіне толькі адна пружынка падскочыла!..
* * *
Крыкліва модная маскоўская спявачка «растелешилась» так, што больш ужо i выстаўляць няма чаго.
* * *
Во нявестачка!.. Просты, цялюкаваты дзядзька расказвае мне:
— Снедаем усе, а яна счапілася з нашым сынам: «Што мне за табою за жызнь? У цябе ж такі во, як мой мізінец, я нават нічога не чувствую!» А сама ўсё-такі бібліятэкарка...
* * *
Успомніўся касцёл ва Уселюбе. Засыпаны ільняным семем. У сонечным i цяністым парку. I не падумалася тады, у пяцьдзесят першым годзе, што яны, касцёлы, будуць так масава аднаўляцца. Нават ушчэнт разбураныя ды запушчаныя. А той успомніўся чырвона-элегантным, чыста засыпаным процьмай насення з любчанскіх раскошных ільноў.
* * *
Уваходжу ў вёску, ідучы да аўтобуса, сустрэць жонку з Мінска. На адным з двароў, каля хаты сядзіць з жанчынамі мая вясёлая равесніца з хутара, каля якога часта праходжу.
— Антонавіч, добры дзень! — вітаецца яна, першая заўважыўшы мяне.— А куды вы?
— У прымы!
— А чаму ж не да мяне?
— А я й заходзіў, але ж вас дома няма. Во, нават новы капялюш надзеў!
Бо ўпершыню выйшаў у людзі пад сваім бліскучым жытнім брылём, нядаўна купленым у Каневе, на шаўчэнкаўскай ярмарцы.
Добра гэта, калі весела!
* * *
Пра таго, хто любіць вынюхваць, у вёсцы нашай казалі:
«Эх, тыц у хату, нюх у с....!»
* * *
Маладзенькая мама, прыгожая жоначка прымака, сарамліва-важна ідзе па сваім двары. А мне здаецца, што гэта ж так нядаўна яшчэ яе нябожчык бацька, калі сам быў дома за гаспадара i за гаспадыню, зварыўшы абед, клікаў малую: — Есці ідзі, гадаўка! Хоць яна i тады была мілая.
* * *
Набокава за яго «Лаліту» трэба судзіць па адным артыкуле з гвалтаўнікамі нялетніх.
* * *
Яўрэйскае: віншуючы з наваселлем, першы раз у новую кватэру трэба прыходзіць з нечьш салодкім або мяккім. Тая, ад каго я гэта пачуў, принесла нам падушачку на канапу, чырвоны «ясік», як гаварылася пры Польшчы.
* * *
Лягчэй было i ад таго, што з панства пакпіш, кал i гэта нават закранала i чужую рэлігію. Галоўным было высмеяць тое адмоўнае, што ўваходзіць у гэтае паняцце — панства: пустая фанабэрыя пры невуцтве, пагарда да бяднейшых. Помніцца з маміных расказаў:
Шляхцюк вярнуўся з кірмашу. Дзеці, сустрэўшы яго на дварэ, пакуль ён распрагаў, убеглі ў хату з радасцю:
— Татусь купіл гонскэ бялон! Гонскэ бялон!..
A пані матка, недачуўшы, што яны пра белую гусь, начную кашулю з сябе ды ў агонь у грубцы, таксама ўсцешана:
— Хоць вонзка, але бяла!
Бо свая даўно нямытая.
Другая пані ў касцёле моліцца, спявае з кантычкі, аднак трымае яе «дагары нагамі». Калі ёй хтосьці звярнуў на гэта ўвагу, яна з важнасцю адказала:
— То дзеці ўдому пшэўруцілы.
I яшчэ адна, таксама з кантычкай, з якое цягне рэчытатывам:
— Яко было... яко было...
А пан, што побач сядзеў, нарэшце падцягнуў:
— А я жрэ-э-бец!..
* * *
Бабуля расказвае:
— Цётка твая, Зося, нарадзіла Анечку ноччу, у тры гадзіны.
Бабін унучак, цётчын любімы пляменнік, якому шосты год, иытаецца:
— А цёцю Зосю тады разбудзілі?
* * *
Сядзі ў сваёй дачнай самоце, пішы ці чытай штосьці значнае, ды вось, як гром з яснага неба, у хату сваячка, дачка якое закончыла педагагічны тэхнікум i яе паслалі на два гады ў вёску. Там яна папрацавала год i вельмі ж хоча ў горад. I вось табе, старому, дваюраднаму дзядзьку мамы тое пакутніцы, кроў з носа, а конча трэба ехаць у горад, ісці хоць да самога міністра, хоць да прэм'ера, але ж каб Маруську ў Mi иск перавялі!.. І як ні тлумач, не павераць, што ты не можаш памагчы. Славутае жаночае: «Каб захацеў, дык памог бы!..» Ну, а маральныя меркаванні — зусім не ўлічваюцца.
* * *
Пасля загаданага зверху «абмеркавання» на прэзідыуме Саюза пісьменнікаў маёй скандальнай публікацыі ў «Немане» (№ 2 за 1973 год), дырэктар выдавецтва, хлопец добры, але ж i вельмі дысцыплінаваны партыйна, усю ноч чытаў падпісную карэктуру кнігі, у якую тая публікацыя ўключана, шчодра выкідаючы ўсё «крамольнае».
На сустрэчу з ім, абараняць мяне i шнар рэдакцыі крытыкі, па якой тая кніга ішла, з аўтарам мужна пайшла загадчыца — Верачка Палтаран. Божа мой! — i рукі ўжо дрыжаць, i ўся такая благенькая, у прытоенай немачы, a ўсё роўна — у бой!..
Нядаўна, у гутарцы з сябрам, закранулі выступленне N. супраць «чорнае сотні»,— добра, што добра ў яго, таленавітага, аднак жа i гон у публіцыста такі, быццам ён заўсёды стаяў толькі на прагрэсіўных пазіцыях, а не быў, скажам, вельмі старанным сакратаром партыйнай арганізацыі Саюза пісьменнікаў. Або i такая пацешная сітуацыя,— сваё першае выступленне перад калектывам выдавецтва, калі яго «за примерное поведение» ЦК паслаў туды галоўным рэдактарам, пачаў ён, колішні, даўнейшы вальнадумец, з таго, што адпаведна сітуацыі надзьмуўся:
— Я прыйшоў сюды праводзіць лінію партыі...
I Верачка не стрывала, адразу:
— Яська, а мы чаго сюды прыйшлі?..
Абодвух мужчын не называю, нават імя другому змяніў, бо справа тут не ў ix, a ў той, у каго талковая смеласць ды шчырасць у роднай справе хораша спалучаліся з абаяльнай жаноцкасцю ды адчуваннем смешнага.
* * *
Збіраючы свой песенны фальклор, Зіна Мажэйка паездзіла па Беларусі миога. Успамінае мне весела, па тэлефоне:
— Пра вяселле пры гарбачоўскай цвярозасці дзядзька гаварыў мне так: «Без гарэлкі вяселле — гэта як з дзеўкай толькі пасядзець, не больш!..» A ў бабулі адной я спыталася, колькі ёй гадоў. I кажа яна: «Ды ўжо ж, мусіць, мая дарагая, з семдзесят будзе. Тут вось у мяне запісана». Пашпарт паказвае. Ну, кажу, бабка, вам ужо цэлых восемдзесят тры. А бабуля: «А Божачка! А на храна ж мне столькі!..» Тут я вам не зусім дакладна — яна сказала мацней.
* * *
Аднавяскоўцы, мастак i філосаф-палітык, пасварыліся так заядла, што мастак пазваніў мне, папрасіў праверыць па слоўніку Даля, што такое «мерзавец». Пачуў ён гэта, трэба думаць, ад філосафа.
* * *
Яшчэ i да майго маленства дайшло здзеклівае пра паўстанне 1863-1864 гадоў:
«Ушысцы панове да лясу i за грубой соснэн!..» «Пан за пана ховай сен!..»
Зрэшты, тое было тады толькі ж праз паўстагоддзя. Як цяпер ад вайны.
* * *
За санаторным сталом са мною — пажылая калгасная заатэхнічка, жанчына i прасцецкая, i пасвойму ганарлівая.
Заказваем меню на наступны дзень, i яна да мяне:
— Ой, Антонавіч, гарохавы суп не трэба, а то будзем буксаваць!
Вяртаецца з пляжа, зімовага, дзе толькі праходжваюцца, а я іду туды.
— Ля возера была,— кажа яна.
— А вы ўсё возера. Гэта ж не возера, а мора.
— Ну, няхай будзе мора.
Як з ласкі якое.
* * *
Пляткарку, зводніцу ў астравецкай вёсцы называюць «Калхозная Праўда». I газета такая, i наогул уся праўда.
* * *
Дзяўчына ці маладзічка пабегла да аўтобуса, раскідаючы ножкамі, не раўнуючы, як карова заднімі раскідае. Толькі што дзяўчына ці маладзіца — як быццам знарок, з какецтва.
* * *
У верасні шэсцьдзесят дзевятага, на Туманянавым юбілеі, іранічна дасціпны Геворг Эмін паднімаў на ўрачыстым урадавым прыёме тост за двух шаноўных землякоў — Мікаяна i Баграмяна:
— Товарищи, выпьем за этих сидящих символов!.. У шчырым патрыятычньш запале гаварылася таленавітым паэтам.
* * *
У прозе Івана Шамякіна — фігурнае катанне па гладкім лёдзе злабадзённых незадзірыстых тэмаў.
* * *
Чытаючы ў «Литературной газете» пра барства старога Канстанціна Федзіна, успомніў, як напрадвесні шасцідзесятага года, у Яснай Паляне, Валянцін Фёдаравіч Булгакаў, не толькі рускі інтэлігент, але i еўрапеец, расказваў нам з братам пра тое барства старога класіка пры ўладзе. A Канстанціна Сіманава, наадварот, хваліў. Абодвух ён там, у розны час, прымаў, расказваў пра апошні год Льва Мікалаевіча.
* * *
У канцы сорак сёмага года, увечары мне пазванілі, што зараз па мяне прыедуць — просьба выйсці на двор. Насцярожанасць, страшнавата, .хоць i сказана было, што звоняць з Дома ўрада. Я выйшаў, неўзабаве падсунуўся яго вялікасць «ЗІС». На месцы мяне правялі на належны наверх, у патрэбны кабінет, i там страх зусім кончыўся. Там ужо былі Мікола Татур i Піліп Пестpaк. Як аказалася, таварышу Панамарэнку спатрэбіліся людзі з веданнем польскай мовы. У цяжкіх гамінах польскіх даведнікаў ці зводаў законаў (не памятаю дакладна) бялела мноства закладак, а на старонках — абведзеныя алоўкам мясціны, якія трэба перакласці. Над наглядам нейкага клерка мы пачалі. Па стылі таго часу — работа начная, як у сам ora таварыша Стал i на.
Ды працавалі мы нядоўга. Зайшоў сам гаспадар — Панцеляймон Кандратавіч. Першы раз я вітаўся за руку з такой высокай асобай. А ён разгаманіўся з намі — па гісторыі Беларусі. То седзячы, то больш ходзячы па вялікім кабінеце, з неадлучнай люлькай то ў руцэ, то ў зубах,— таксама ж сталінскі стыль. Цікава было i дзіўна, як ён разбіраецца. Скажам, у параўнанні з Гарбуновым, нядаўнім сакратаром па прапагандзе, пра якога ён кпліва сказаў:
— Историк! Перепер все у Язепа Найдюка...
На ўвазе мелася «Беларусь учора i сяння», якую я ў гады акупацыі бачыў, трохі чытаў.