Такі старэчы сум.
Бо i з Яўсеенкам, хутчэй за ўсё, сустрэчы не адбудзецца.
* * *
Колькі маўчання ў самоце!..
I што ж я ўжо такое вымаўчу?..
* * *
Раптам у памяці весела засмяяўся Міхась Петрыкевіч, i падумалася, як гэта кожны з сяброў свой смех — яго энергію, успышкі радасці жыцця — панёс у беззваротнае кудысьці...
* * *
Днямі, шукаючы, што пачытаць, спыніўся на аднатомніку Беранжэ. Амаль адразу ад песняў перайшоў да прозы, «Моя биография». Пасля яе вярнуўся да песняў ужо не выбарачна, а падрад, ды з большим задавальненнем. Тады — «Предисловие к сборнику 1833 года», проза не менш цікавая, змястоўная за біяграфію. А замест прадмовы невядомага мне аўтара, можа, i не зусім справядліва падумаўшы, што i гэты яшчэ стараецца, каб я ж хаця правільна па-сучаснаму, па-савецку (год выдання кнігі 1957) зразумеў французскага класіка, узяў чатырохтомнік «Яснополянских записок» Душана Макавіцкага, каб пацікавіцца, як да Беранжэ ставіўся Леў Мікалаевіч.
У гутарцы з блізкімі ён (кніга IV, старонка 45) сказаў пра любімага ім Гюго, а тады нібы загадку загадаў: «Есть еще другой поэт французский, которого я люблю». I потым, калi ніхто з прысутных не ўгадаў растлумачыў: «Беранже. За даровитость. Ничего безнравственного у него нет. Склад народный, благородный, нравственный и бодрый». I болыи не трэба.
Бо i сам такое думаў, адчуваў, чытаючы.
I ніколі гэта не позна — пазнаваць сапраўднае. Хоць i лепш было б пабагацець раней.
* * *
Прыдачына, падгалосак у хоры Цітовіча. Колькі б ні чуў яе — заўсёды захоплена... Пасля ўрачыстага канцэрта, перад банкетам сутыкнуўся з ёю ў вясёлым, расквечаным гурце спявачак, сказаў: «Ой, Валя, на вас не хапае слоў!..» I штосьці яшчэ. Другая, можа, i разгубілася б, а яна з прастадушным какецтвам шчасліва замужня й спыталася: «А сама бабёнка як?..»
Рана ўстаўшы, у добрым настроі, нечакана згадалася гэта — i голас, i ўсмешка — ажно з Ташкента, праз трыццаць сем гадоў...
* * *
«Сабака i на Бога брэша».
Не проста прыказка, а сродак з народнай медыцыны. Ад незаслужана крыўднага абгавору.
* * *
Вялікае інтэрв'ю ў часопісе стракаціць ад скарачэнняў нецэнзуршчыны. Толькі першая літара i мудрае шматкроп'е. Ведаючы ўдзельнікаў гэтага пуставата-піжонскага дыялогу, думаецца, што праўка зроблена ў рэдакцыі.
А можа, яно яшчэ лепш было б — за кожным разам даваць у дужках: (лаянка), (лаянка), (лаянка)?.. I гэтак далей, пакуль аж зусім не агоркне.
Прапаную — i крыху няёмка: i ў самога часамі таксама «намёкі» бывалі, няшмат, аднак усё ж...
* * *
Пашэнціла сустрэцца з кнігай Гірша Смоляра «Мінскае гета». Напісана яна ў Ізраілі, на ідыш, роднай мове аўтара, наш пераклад — з перакладу англійскага.
Іменна гета, перадусім яно — з жахлівым побытам, пякельным генацыдам i спецыфікай магчымага супраціўлення — напісана найбольш змястоўна, у параўнанні з партызанскай часткай кнігі. Пра нашу з Гіршам сумесную працу ў рэдакцыях падпольных выданняў ён чамусьці не піша. А пра паездку на партызанскі парад у Мінску, можна сказаць, паведамляе лішне стратэгічна:
«Партызанскія брыгады i атрады нашага Стаўбцоўскага міжрайцэнтру не былі ўлучаны ў спіс удзельнікаў парада. Прычыны: мы мусілі заставацца ў поўнай баявой гатоўнасці на месцах, каб не дазволіць разбітым войскам ворага замаскавацца ў пушчы i перагрупавацца. Мы мусілі быць падтрымкай савецкіх войскаў якія актыўна наступалі на ворага.
Тым не меней нашаму партызанскаму міжрайцэнтру прапанавалася паслаць на парад двух партызанаў... Гэтымі двума сталі малады беларускі пісьменнікЯнка Брыль (служыў у польскай марской пяхоце, удзельнічаў у баях з нацыстамі на Балтыйскім моры, а пасля быў партызанскім сувязным) i Яфім Сталярэвіч».
Гэта адзін з падпольных псеўданімаў Смоляра.
А выглядала ўсё па-жыццёваму прасцей. Немцаў у Налібоцкай пушчы ўжо не было, з Савецкай Арміяй мы сустрэліся 7 ліпеня, у раённы Мір, яшчэ раз, пасля чэрвеня 41-га, разбураны, наша брыгада ўвайшла праз чатыры дні. Яшчэ ў пушчы я быў прызначаны, па беспартыйнасці, часова выконваючым абавязкі рэдактара газеты «Сцяг свабоды», а як ды з чаго пачынаць — не ведаў. Вырашыў падскочыць у Стоўбцы, параіцца са старэйшым таварышам, Смолярам, які меўся там рэдагаваць свой «Голас селяніна». A Гірш таксама быў яшчэ не гатовы да пераходу на «мірную» працу, Стоўбды таксама моцна разбураны, i мы пайшлі да першага сакратара райкома партыі Царука. Заікаста вясёлы «дзядзя Валодзя», давераснёўскі пажыццёвы вязень польскіх турмаў, нядаўні камандзір нашага міжрайцэнтру, адказаў па-свойму проста: «А в-вы думаеце, х-хлопцы, што я в-ведаю б-больш за в-вас?..» I параіў пакуль што махнуць у Мінск, на партызанскі парад. «П-паглядзіце, a п-потым і ап-пішаце!..»
У Мінск мы дабраліся на спадарожным ваенным грузавіку, без лусты хлеба ці якой рублёўкі за душою, а там уведалі, што парад... адкладаецца на цэлых два дні... Бывалец Смоляр быў зусім не па-жыдоўску сціпла-бездапаможны, не ведаў, куды нам ад голаду ткнуцца... З палестынскай далечы, у добрым доглядзе састарэлага ветэрана ды публіцыста, ён не толькі вывеў мяне на барацьбу з нацыстамі з польскага Узбярэжжа на прасторы Балтыкі, але, успамінаючы наша галоднае блэнданне па вуліцах зруйнаванага Мінска, — пажылы карантыш з доўгай рускай трохлінейкай i малады бамбіза з кароткім чэшскім карабінам — падаўся ў рамантыку:
«У самым цэнтры сталіцы, сярод руінаў пасвіліся, паскубваючы пустазелле, партызанскія коні. Высока ўчыстае неба ўздымаўся дым партызанскіх вогнішчаў. A ў вялікіх закуродымленых катлах, што віселі над вогнішчамі на рагалінах, кіпела, сквірчэла, духмянілася партызанская ежа. (...) I мы з Янкам Брылём таксама, падпарадкоўваючыся лясным звычаям, прыселі да адной з такіх партызанскіх «кухняў», у кампаніі зусім незнаемых людзей, слухалі розныя гісторыі ды час ад часу запускалі свае лыжкі ў агульны кацёл...»
Ой, Гірш Давыдавіч! Ой, Гогаль!.. Або малодшы брат айца Льва Гарошкі, глухаваты калгасны ветфельчар Роня, Радзівон, адзін з сяброў майго юнацтва, які ў нашай загорскай хаце, пад лёгкай чарачкай, рассалоджана захапляўся: «Запарожская Сеч, якую — памятаеш? — хораша апісваў Тарас Бульба...»
I з гэтым у нас ca Смолярам было прасцей. Пасля чарговага галоднага начлегу, не памятаю, дзе i як, ён асмеліўся зайсці да Пестрака, у адзін з пакойчыкаў старога драўлянага дома на ўскраіне, у які быў часова ды адзінока ўселены яго даўні сябар, што днямі вярнуўся з эвакуацыі.
Не зацягваючы ўступ, мой старэйшы раскрыўся нават неяк сарамліва:
«Піліпе, дарагі, мы з Янкам вельмі хочам есці!..»
Было такое амерыканска-юнраўскае сала, скура якога смела пайшла б на падэшву. Яно ўваходзіла ў лімітны паёк Пестрака, не проста члена Саюза пісьменнікаў а дэпутата Вярхоўнага Савета СССР i начальніка рэспубліканскага ўпраўлення па справах мастацтваў. Быў яшчэ цэлы буханчык стандартнага хлеба i гарачы салодкі чай!.. I быў вясёлы, таленавіта гаваркі Піліп, з якім i мне, дагэтуль незнаёмаму, было i проста, i ўтульна. А як яны многа i смачна смяяліся! Сябры па колішнім рэвалюцыйным падполлі, па гродзенскай турме, па пісьменніцкай працы ў даваенным Беластоку.
Такое ўдзячна ўспаміналася мне над старонкамі Гіршавай кнігі.
* * *
Сяджу на дачным ганку.
За кветкамі, за бульбаю, за лясною сцяной — нечаканае ў канцы спякотнага дня — хмары, якія нібы толькі што з'явіліся. Нямнога ix i не вельмі густыя ды шырокія ў прасторы, але з маланкамі i грымотай. Я — на канцэрце свежасці.
Энергічны лівень наўскасяк. З перакатным торганем, бубненнем, цвёрдымі выбухамі грому. Маланкі зрэдку ды знянацку міргаюць, i я — міжволі — міргаю з імі.
Ужо на верандзе, за вялікімі шыбамі.
* * *
Раней усё я ёй званіў сяды-тады, ужо тым часам i шмат гадоў пасля нашай турысцкай Іспаніі i Партугаліі, а перад Новым годам яна мяне апярэдзіла, i мы даволі доўга ды прыемна пагаварылі. A днямі пазваніла ўжо без святочнай прычыны, ёй патрэбна была наша ўзаемная шчырасць.
Расказала пра свае цяжкія бараўлянскія справы, пра змрочную навіну. Зноў днямі да ix паступіла вялікая група «чарнобыльскіх» дзетак. Тысяча месцаў у інстытуце-бальніцы i — цеснавата. Для маленькіх, трох-чатырохгадовых пакутнікаў ды смяротнікаў трэба было знайсці палаты. А жанчыны, якія ляжалі, сядзелі, сноўдаліся ў тых палатах, узбунтаваліся: куды ж падзецца ім?..
Пры ўсім пры гэтым, ёй, адзінокай, ужо на палавіне шостага дзесятка, разумнай, мілай жанчыне, трэба амаль штодня рабіць па дзве-тры аперацыі, дый няпростых, i так з дня ў дзень, усё жыццё...
I быць Яшчэ ветла-вясёлай.
Так i цяпер, ад будзённага, страшнага перайшла да сваёй найбольшай радасці — нядаўняга наведання мамы ў іхнім ці то мястэчку, ці то вялікай, доўгай вёсцы з касцёлам i царквой, з чыгуначнай станцыяй, куды так зручна прыязджаць электрычкай з пакоўнай сумкай падарункаў. Маме ўжо неўзабаве дзевяноста, а яна ўсё такая ж нястомная. Жыве адна. Тата быў столяр, славуты ў наваколлі, дом у ix ладны, яшчэ як новы.
— Іду ад станцыі, а мая мамачка цёплай вадой з мылам мые веранду!..
Пасля вітання — снеданне.
— Засцелем чысценькай сурвэткай стол, заварым свежы чай...
— Возьмем па чарачцы, — у тон ёй дадаю.
— Ой, гэта не! У нас не так.
— A бутэлькі, казалі ж, таксама прывозіце.
I яна зноў гаворыць пра той «эквівалент», без якога самотнай бабулі ў вёсцы не пражыць. За ўсё ды ўсякае давай паўлітра...
Яны няспешна гамоняць або й маўчаць. Як дома. Старэнькая маці-сялянка, пажылая дачка-хірург. Светлае шчасце роднасці.
* * *
Па замежным радыё — незнаемая песня. З тых, што сапраўдныя.
I журботна, можа, нават шчасліва падумалася, адчулася: колькі цудоўных песень розных народаў не давялося, не давядзецца пачуць!..
* * *
Святкуецца дзевяностагодцзе кампазітара Анатоля Багатырова. Успамінаю, як добра гаварыў мне пра яго Рыгор Раманавіч Шырма. Відаць, ад яго я пачуў i такое. Калі Анатоль Васільевіч быў рэктарам кансерваторыі, яго аднойчы запрасілі ў ЦК партыі, дзе было аўтарытэтна сказана, што ўсё ў ix на працы, можна сказаць, i няблага, ды вось няма пакуль што партарганізацыі... А той у адказ, яшчэ па сваёй беспартыйнасці:
— И хорошо! Склок меньше.
Яшчэ адно дастойнае імя — Іосіф Жыновіч. На пачатку «перабудовы», пасля смерці славутага цымбаліста, у «Літаратуры i мастацтве» быў надрукаваны артыкул пра яго з новымі «падрабязнасцямі» жыццяпісу — сын кулака, тры гады ссылкі i не Жыдовіч, a ca страху Жыновіч. Такое гладка забельвалася ва ўсім напісаным пра яго. I нідзе, наколькі ведаю, не запісана, як у пачатку сорак дзевятага года, калі ішлападрыхтоўкададэкады беларускай літаратуры i мастацтва «в столице нашей великой родины», сакратар ЦК КПБ па прапагандзе, прысланы з Масквы філосаф Іаўчук (сястра якога, казалі, у Маладзечне была сабе проста Ёўчык), не ўключыў у мастацкую частку дэкады аркестр цымбалістаў пад кіраўніцтвам Жыновіча. Калі той з'явіўся з пратэстам, філосаф-марксіст сказаў:
— Ну что там ваши цим-ба-лы!..
Тады наш каржакавата-рухавы, буйна-чупрыністы маэстра ўстаў
— Товарищ Иовчук! Я пережил пять секретарей, вы — шестой!..
I пайшоў.
Так — у той час. У абодвух згаданых выпадках.
* * *
Як доўга я не чуў не бачыў мора!..
Ды вось жа, нібы сёння, бачыцца юрмальскі зімовы пляж, уранні зусім нешматлюдны.
На доўгім, пустым адрэзку яго насустрач мне ідзе жанчына. Выразна не курортніца, мясцовая, з гаспадарчаю сумкай, відаць, кудысьці на працу. Час ад часу яна спыняецца, дастае з сумкі кавалкі ды кавалачкі хлеба i шпурляе яго мітуслівым, галаганістым чайкам.
Падумалася, што i яна калісьці была малою дзяўчынкай, i ў ёй вось абуджаецца тая далёкая ўцеха.
Паміж чайкамі моўчкі ўзлятаюць i асядаюць дзве вароны, таксама ж з правам на жыццё.
Калі мы размінуліся з жанчынай, чайкі падаліся за ёю, а дзве вароны засталіся каля мяне, прывычна не баючыся. У дзюбе адной з ix была белая скарынка, завялікая, каб глынуць адразу, i кума раздумвала, то крыху стоячы, то ступаючы па краёчку водмелі, дзе тут ды як расправіцца ca спажывай. Другая, меншая, выразна маладзейшая, аціралася пры ёй, наіўна спадзеючыся на пэўную долю ад удачы.
На пясчаны, матава-шэры, злёгку прыснежаны пясок няспынна, ленна накочваліся зусім прыземленыя хвалечкі. А вароны як быццам упершыню ўбачыліся мне прыгожымі ў сваёй чарнаце, ад дзюбы да хваста, з попельна-шэрымі, удала выкраенымі ды ўштукаванымі плямамі. Можа, таму i прыгожымі, што ў надморскай ціхай яснасці — ад нас да далёкага-далёкага небакраю...
* * *
Гэта ўжо не ўспамін, а сённяшняе.
На ранішняй праходцы зрабіў круг, каб зайсці ў гастраном «Юбілейны» па хлеб, малако, тварог. Вугал вуліцаў Мельнікайтэ i Заслаўскай, паваротка да помніка «Яма». На тратуары каля павароткі — незнаемы чалавек, ужо немалады, без шапкі, з цяжкай дарожнай сумкай-чамаданам.
— Отец,- пачаў ён як быццам на прывітанне.- Я там был. Что это?
Калі я расказаў чалавеку, што ў гады акупацыі фашысты i тут знішчалі жыдоў, ён паставіў свой груз каля ног i спаважна, з дакладна поўным размахам ад плечука да плечука, тройчы перахрысціўся шчопцямі, шэпчучы словы малітвы...
Звычайна, калі я зрэдку іду ў гастраном, дык па гадзінніку мяркую, колькі мінут можнаяшчэ каля помніка-ямы перадыхнуць, бо гэта лепш, чым з маімі нагамі, хоць i падпёршыся кійком, стаяць да роўна васьмі на ганку, перад зачыненымі дзвярмі. Таму i цяпер я прывычна збочыў да нізкай, цёмна-чырвонай бетоннай дэкаратыўнай абгароджы ўрачыста-сцішнага кратара i з палёгкай прысеў.
Ідучы сюды, я не азіраўся на чалавека, пакінутага на тратуары, па старэчай глухаватасці не чуў яго хады за мною, а ён амаль што разам падышоў i стаў перад спускам уніз, побач з прыцьмяна-бронзавым грэбенем сімвалічна намечаных скульптураў якія нібыта цеснай чаргою стаяць, нібыта зверху сыходзяць уніз — на пагібель...
Тут бы мне i спытацца: хто ён, адкуль ды куды, a ў мяне, як бывала часамі падобнае, зноў нечага не хапіла — цікавасці або патрэбы?.. Ну i ў яго таксама. Мы проста сутыкнуліся роздумам пра адно, ён моўчкі пастаяў, я пасядзеў i моўчкі разышліся, панёсшы ў памяці кожны сваё...
* * *
Над саснова-бярозавым лесам наўзгорках, над неаглядным шматлюддзем помнікаў у шырокай, з лагодным спадам даліне далекаватых прыгарадных могілкаў ужо не ёй спявае сонечны, з белымі хмаркамі вераснёвы блакіт...
Апошняе месца на роднай зямлі я аплаціў на дваіх рублямі, загадзя сабранымі з дзвюх ветэранскіх пенсіяў ды з маіх, жабрацкіх сёння, літаратурных заробкаў так увайшоўшы ў незалежна-свабодны спакой на душы ад таго, што вось i ведаю, куды i да каго пайду. A ўжо калі ды як — нікому ж такога ведаць не дадзена...
Нашыя дачка i ўнучка знялі з яшчэ лёгкай пясчанай магілкі прывялыя за тыдзень пахавальныя хрызантэмы, замянілі ix прывезенымі з наднёманскага лецішча свежымі астрамі, якія да свайго інсульту садзіла нястомна руплівая мама-бабуля, відаць, i блізка не падумаўшы, што гэта ж яны — для самое сябе...
Сакавік — верасень 2003.
НАШЫ РАЗЛУКІ
Пісьмо чамусьці без даты. Трэба прыблізна так: