Дзяўчаткі нашы былі ўжо ў Бродзішчах, дзе я i спыніўся на дзень, а Валодзя падаўся ў далейшыя Крынкі, наведаць старога бацьку, загадчыка вадзянога млына.
А вось i пісьмы:
18.VII.51.
Дарагая наша курортніца!
Пішам Табе ўсе разам. Праўда, пішу я. Наташа пішчыць: «Ой, ой!..», пакуль цётка Міла заплятае ёй коскі, а Галя, з чорным ад ягадротам, стаіць побач са мной, флегматична лузгае прывезеныя мною семечкі i спокойна кожа: «Ты цяпер напішаш, а потым мама нам напіша».
Прыехаў учора. Зацягнулася трохі з грашыма, пасля хацеў купіць веласіпед, a ніяк не знайшоўшы, махнуў рукою i пазычыў у Зуба яго стары драпчачок, i вырваліся мы нарэшце з душнага, сумнага Мінска. Гарачыня, «истекание потом» неймавернае, але i цікавага многа... Грошай у мяне амаль дзве тысячи. Што веласіпеда не купіў, відаць, i лепт (плашч за 230 р. купіў), — думаю дапамагчы з сенам i вашым, i Мішы, які збіраецца купіць карову, калі, як Ты гаварыла, збярэ на яе сена. Далі з Валодзем слова не піць нідзе гарэлкі i не курыць. Уранні я трохі пісаў (нават!), працягваючы апавяданне, i без курэння сумнавата. Недзе апоўдні прыедзе Валодзя i падамося далей.
Буськаем Тваё пухкае, загарэлае «личико». Муж, маці, сястра i дзеці.
Другое — таксама з дарогі:
2.VIII.51.
Дарагая Ніначка!
Пішу на беразе Кромані, падставіўшы голую спіну гарачаму роднаму сонцу. Хораша тут незвычайна, i адчуваю сябе таксама здорава. Веласіпед стамляе не надта, толькі для апетиту. Харчуемся мы добра (заўсёдыў гасцях), так што пахудзець не ведаю ці ўдасца. Загарэў, як чорт. А галоўнае — гэта ўражанні, якія не ўмяшчаюцца ў блакноце. Праехалімы кіламетраў дзвесце, a ўлічваючы зігзагі — яшчэ больш. Сіняўская Слабада — Крынкі — Карэлічы — Наваградак — Свіцязь — Любча — Шчорсы — Кромань. Не думай, што мы таўчэмся на месцы, — кожны раз едзем па новых вёсках, знаёмімся з новымі людзьмі. Здорава ўсё-такі жыць на свеце, нягледзячы, што i свінства хапае. Расказаць будзе пра што. Сям-там Валодзя здымае мяне на фоне рознай красы. На Нарач ехаць раздумалі: i не паспеем, i тут вельмі шмат матэрыялу. Скокнем толькі nad Слонім i, можа, пад Гродна. Да 20-22 жніўня буду ў Бродзішчах i Маласельцах — хочацца палазіць з дзяўчаткамі па агародах.
Думаю, што гэтае пісьмо застане Цябе ўжо ў Мінску. Пазвані ў выдавецтва, як там мае кнігі [6], калі будзе які сігнальны або хоць надрукаваныя аркушы, захапі ў вёску. Думаю, што якога-небудзь 25-га ці 27-га выедзем у Мінск, зімаваць.
Дзіўнавата неяк — пісаць, неразлічваючы на адказ... Хацелася б ведаць, як Ты сябе адчуваеш, наколькі паправілася, што ўдалося дастаць [7]. Ну, ды нічога, хутка сустрэнемся.
Мы з Валодзем толькі з учарашняга дня ездзім удвух. Тыдзень ездзіў з намі яго таварыш, настаўнік з-пад Шчорсаў, Міхась Петрыкевіч...
Прывітаннеўсіму нашай кватэры і, камухочаш, у доме.
Цалую моцна, з лясным азартом. Ваня.
У нашай з Калеснікам творчай вандроўкі быў i працяг — увесь кастрычнік мы працавалі ў архіве «Фонда Урублеўскіх» літоўскай Акадэміі навук, чытаючы заходнебеларускую прэсу, у тым ліку i польскамоўную, а з яшчэ большай цікавасцю — рукапісы, дзённікі, перапіску. Маіх пісьмаў адтуль, з Вільні, няма, не захаваліся, i не магу, як i ў некаторых іншых выпадках, даўмецца, чаму. Ёсць пісьмо Нініна. Хоць яна пісаць пісьмы зусім не любіла, а я яе безвынікова ў гэтым папракаў жанчына, як гаворыцца, была з характарам. А тут пісьмо, дый з гумарам, іроніяй:
Уважаемый Иван Антонович!
У першых страхах нашага Вам пісьма спяшу паведаміць, што мы ўсе жывы i здаровы, чаго i Вам жалаям. Пісьмо Ваша, у якім Вы плачаце пра Вашы грашовыя цяжкасці, мы атрымалі i прачыталі, але не зусім паверылі...
Хочацца мне палаяць Цябе за тыя тры ночы, калі я, не раздзяваючыся, чакала пры тэлефоне, каб не праспаць. Калі Табе i праўда так цяжка з грашыма, дык высылай нам квіткі оплаты кожнай тэлефоннай гутаркі, мы з прыемнасцю аплоцім. Бо ўсё ж нам вельмі хочацца пачуць Цябе, Твой голас, хаця б два разы на тыдзень...
Дочкі распусціліся яшчэ больш, крычаць часамі так, што немагчыма ўседзець дома. Няма цвёрдай рукі...
У мяне таксама нічога новага за гэты час, апрача того, што ў інстытуце нагрузілі яшчэ больш...
Ёсць пісьмо ад рэдактара «Знамени», за подпісам Кажэўнікава, каб Ты прыслаў свой новы раман на тэму «воссоединения Западной Белоруссии... если не подстрочник, то хотя бы оригинал»... Шырма дзякуе за кнігу. Васілёк — з просьбой пра творчую камандзіроўку ад Саюза, «каб мог напісаць вершы на тую ці іншую тэму...» Сустрэла неяк Гарулёва, перадаваў, што «Солнечного зайчика» ў іхняй «Отчизне» будуць друкаваць, прасіў-маліў, каб Ты даў i другое апавяданне. Я сказала, што «к стыду своему», не ведаю, ці Ты закончыў яго, ці здаў на пераклад. Напішы яму сам. Прысланы «Світанок над Заболоттям». Часопіс «Вітчйзна» вельмі салідны, як «Новый мир». Перакладчык Назаранка прыпісаў толькі пару слоў, дванаццаць з якіх — прывітанні «хлопцам»...
Вось, мусіць, i ўсё наконт літаратуры ды крытыкі. Калі ёсць пытанні — прашу. Цяпер пераходзім на іншае.
Яша [8] прыехаць не зможа, вярнулася яго начальства, апрача таго многа работы. Шкадуе, што не паехаў разам з вамі. Перадае прывітанне i жадае ўсяго найлепшага.
Трэцяе пытанне — матэрыяльна-бытавое. Мы сёння з Люсяй [9], аббегаўшы ўсе базары, вырашылі, што без «Западной» нам у гэтым годзе не выкруціцца. Трэба абавязкова рабіць запасы. Спачатку думалг паехаць у наступную суботу ў Мір, але я, падумаўшы потым адна, вырашыла не так прапанаваць Табе, як прасіць напісаць Колі [10], каб ён купіў нам мяхоў пяць-шэсць бульбы, тpoxi цыбулі, крупы, гароху... Люся згодна купіць напалавіну кабана. Можа, Коля i Міша маглі б дапамагчы i з гэтым?..
Такія справы. Канешне, яны далёкія ад тых, якімі вы з Валодзем, — прывітанне яму, — цяпер займаецеся, аднак самой мне пісаць Колі неяк няёмка...
Мы тут патроху пачынаем усе сумаваць. Галя хоча напісаць Табе сама. А Наташа ўголас складала свае пісьмо так:
«Дарагі папік, прыязджай. Мама гладзіла i спаліла Тваю падушку. I ведаеш чыво? Каб ты прыехаў. Aтo мы ждаем, ждаем, ждаем... Я была ў звярынцы i ведаеш чыво? Бачыла маленькіх абязянак, лісічкаў, мядзведзяў. I ведаеш чыво?.. Ой, я забылася!..»
Люся кланяецца, далучае пісульку наконт патрэбнай кнігі. Што датычыць маіх, то буду вельмі ўдзячна за такія [11]:
Пішы часцей, бо мы i праўда сумуем. Ад Наташы пяць буськаў, ад Галі сем. И мы целуем Ваше умное архивное чело.
...Хутараначка, польская гімназістка-выдатніца, потым савецкая студэнтка з найвышэйшымі адзнакамі, універсітэцкая выкладчыца з пяццю еўрапейскімі мовамі — лацінскай, англійскай, нямецкай, польскай i рускай, не лічачы шостай, сваёй, — яна нармальна ведала свой узровень, аднак зусім не задавалася, любіла здаровы смех, магла ўздымацца да самаіроніі.
Адзін толькі прыклад, дзеля чаго мне трэба сігануць з восені 51-га ў лета 69-га, калі мы з ёю ўпершыню ўдваіх былі ў замежнай паездцы.
Выдавецтва «Volk und Welt», надрукаваўшы «Птушкі i гнёзды» ў перакладзе з беларускай мовы (!), пісьмова запрасіла нас наведаць Берлін у якасці выдавецкіх гасцей, — чамусьці такая форма аплаты. Пакуль дайсці да найцікавейшага, падарожжа па землях Усходняй Нямеччыны, у нас быў «тыдзень літаратураў балтыйскіх краін» у прыморскім Ростаку. Адна полька, адзін рускі i мы, беларуская пара, жылі не ў самім Ростаку, a ў недалёкім ад яго «сялянскім гарадку» Нойклёстар, у арыгінальным аднапавярховым гатэлі пад саламянай страхой, з сакатаннем курэй i гарладзёрам пеўнем за вокнамі. Што раніцы мы ездзілі ў горад, a ўвечары вярталіся на свой вяскова-культурны начлег.
На кніжным свяце я ўпершыню паспытаў як гэта нам, савецкім літаратарам, нязвычна дый непрыемна самім гандляваць сваімі кнігамі...
Былі там, аднак, i вясёлыя моманты.
Суправаджала нас з Нінай мілавідная, гаваркая фраў Зігрыд Фішар, перакладчыца, шаўцова дачка, з крыху залішне падкрэслена элегантнай «русской речью». За сталом маіх аўтарскіх пакутаў я сядзеў з ёю побач. I вось назаўтра ў мясцовай газеце з'явіўся здымак з такім подпісам (цытую з даўняй памяці): «Сваю, нядаўна выдадзеную, кнігу прадае чароўная Янка Брыль»... Гэта ў палякаў Янка — імя жаночае. Мужчына — Янко, з перадапошнім націскам i абавязковым «о» ў канцы. Ці не прыпомніў свае карані гэты растоцкі фотакарэспандэнт?..
Пасмяяліся мы ўтраіх, бо Ніна якраз вярнулася з праходкі каля сталоў. З набыткам, — купіла кнігу «балтыйскага» сатырыка, папулярнага i ў савецкіх чытачоў пераклад на нямецкую мову яго рамана «Gauner wider Willen» («Агіда да махляра») Сказала, што нават трохі пагаварылі з аўтарам па-англійску, так i аўтограф ён напісаў: «Ніне Брыль з найлепшымі кампліментамі. Марці Ларні. 9.7.69». Пераклала гэта з усмешкай, i тут па-свойму стрыманай, калі не сарамлівай... Да тага часу ў нас было ўжо нямала пачэсных літаратурных знаёмстваў i пачаткаў дружбы — у Мінску, Маскве, Кіеве... Таксама i з гасцямі з Прагі, Варшавы, Сафіі... Але ж i такое, з Хельсінкаў прыемна: можна i дзецям пахваліцца, а то й на кафедры. Гэта ўжо я падумаў гледзячы на яе.
Слоўца пра самаіронію.
Неяк я выпадкова сустрэўся ў Любчы з адной нашай былой партызанкай. Вясковая дзеўка, ушчэнт абруселая ў рэспубліканскай партыйнай школе i на працы ў раённым «совпартактиве», калі я спытаўся, як жывецца, адказала: «Муж от меня ушел. И хрен с ним». Коратка, спакойна, з колішняй лясной грубаватасцю. Калі ж я спытаўся, як жа так, яна i растлумачыла: «Я ему указывала на его недостатки, а ему это не нравилось».
Ніна мая, вядома, таксама часам «указывала», — як жа без гэтага ў сям'і?.. I дома зрэдку бывала, i за мяжою разок ці два за тыдзень пачулася.
Ды вось у адну з нашых чарговых раніцаў, калі ўжо мы сабраліся ў Ростак, толькі чакалі сігналу, яна спынілася пасярод пакоя i сказала, неяк i мне, i сабе:
«Стаю i думаю: а да чаго ж я сёння ў цябе прычаплюся?..»
I тут мы дружна зарагаталі — на пачатак новага дня, пагодлівага i за вокнамі.
Ды вернемся ў ранейшае.
...Калi б спытацца, дзе мне найлепш працавалася, дык адказ тут, вядома, той, што ўсё залежыць галоўным чынам ад настрою ці, бяручы вышэй, ад натхнення. Сказаўшы раней пра Каралішчавічы, я мог бы дадаць i пра сваё найранейшае, загорскае: у кухні-бакоўцы, пры цьмянай лямпе, i пра санаторную, асобную палату ў Нясвіжскім замку, дзе я ўвосені 66-га за месяц многа для мяне напісаў, i пра Дамы творчасці ў латышскіх Дубултах i ў падмаскоўным Перадзелкіне, дый, зрэшты, а то i найперш — дома, у Мінску i на лецішчы ў наднёманскім Крынічным... A ўсё ж я ўдзячна ўспамінаю i Маласельцы, дзе працавалася зімовымі месяцамі ў 61-м i 62-м гадах. Можа, яшчэ i таму, што пісьмы пра гэта захаваліся:
23.1.61.
Дарагая Ніна!
Здалёк вельмі добра думаецца пра вас, i таму зварот гэты, просты i нгбы сухаваты, мае свой мілы падтэкст... Ісама адчуй лішні раз, i дзяўчатам скажы, і Андрэю, што я вас усіх люблю, вельмі хачу, каб мы дружылі па-сапраўднаму і, вярнуўшыся, гатоў весці з вамі гутарку пра мірнае суіснаванне i дружбу на самым высокім узроўні. Рыхтуйцеся да гэтага ўсе, асабліва вы, крыклівыя i злосныя дзяўчаты!..
Апроч вас люблю я, вядома, сваю працу, свае святое призвание... Не дазволіў бы сабе гэтых пышных слоў, каб не тое, што за гэтае пісьмо ўзяўся адразу пасля таго, як паставіў заслужаную кропку пад даволі вялікім апаяданнем [12], якому аддаў у сё сэрца i максімум стараннасці.
Так што пішацца мне нядрэнна. Ну, я ўжо не гавару пра блакнот, амаль цалкам запоўнены, бо i нагаварыўся з людзьмі, i сёе-тое пабачыў.
Халадзіна страшная ездзіць у кузаве грузавіка. А дома жывем мы цёпла i смачна. Міша [13] прывёз дзве машыны дубова-грабовых дроў, я ix трохі нарэзаў ды накалоў i склаў Муры [14] ў сенях невялікі касцёрчык. Дуб ды граб не вельмі адзін парэжаш. Міша пакуль што не можа вызваліцца на дзень-два, каб мы ix пашасталі ды накалолі больш. Зробім.
Цалую вас усіх з вялікай прыемнасцю.
21.11.62.
Дарагая Ніна!
Пісьмо прыйшло ў час: я толькі што пачаў непакоіцца, думаў, што хто-небудзь захварэў, а Ты чакаеш, пакуль паправіцца. Мура шкадавала мяне i здзіўлялася вашай мінскай непісьменнасці...
Уранейшым пісьме баяўся зрачы самога сябе (дый цяпер таксама: цьфу, цьфу!), пахваліцца заўчасна. Я толькі дзень адзін паныў над «Граніцай», а потым неяк адразу зразумеў, пасля доўгага i нялёгкага роздуму перад гэтым, што я павінен напісаць тое, што за мяне ніхто не напгша, што мае i павінна быць зроблена. Словам — я засеў за свой раман, які пакуль што называецца «Дзе твой народ» [15], куды пойдуць вайна i полон, куды пойду я увесь, ад маленства да сталасці, з нашымі думамі, марамі, пакутамі, памылкамі i перамогамі. Амаль кожны дзень (цьфу, цьфу!..) раблю па раздзелу новага тэксту. Не лічачы таго, што манцірую з напісанага ў дні вайны. Напісаў ужо больш за 150 старонак. На пятым дзесятку зноў вучуся пісаць для сябе, у высокім значэнні гэтага слова, i — радасна...
Усё гэта, вядома, паміж намі.
Снег тут вялікі, дарогі пазаносіла, часта мяце і марозіць. У хаце цёпла i ціха — зранку да 15-ці гадзін, якраз пакуль я сяджу за столом, a дзеці ў школе. Амаль штодня хаджу. Вось i цяпер пішу Табе, зрабіўшы трохкутнік: Маласельцы — Турэц — Загора — Маласельцы, дзесяць кіламетраў. Ем i сплю, як бог. Чытаю. Прачытаў, між іншым, немца Бёля i кончаю раман француза Веркора «Люди или животные?» Коліна Соня выпісвае «ЛіМ», пa гэтай здыхаце маю, відаць, поўнае ўяўленне пра жыццё Саюза пісьменнікаў. Ну a іншыя газеты замяняе радыё.
Пачынаю ўжо сумаваць па вас, па кожным па-свойму. Андрэя сёння сніў. А гавару з ім часта. Калі я добра, плённа даседжу тут свой месяц, дык, можа, тады i дома па інерцыі будзе добра сядзецца? Пачынаю ўжо думаць i так. Думаў i пра Каралішчавічы, як працяг Маласельцаў. Але гэта ўсё планы, а чаго мне хочацца, — налаташыць такі чарнавік, каб потым «праяўляць» яго, што я, дарэчы, вельмі люблю i што можно будзе рабіць за сваім сталом, з перапынкамі, не баючыся званкоў, гасцей i паседжанняў.
Цалую Цябе, харошы мой (з пэўнымі агаворкамі) дружа. Перадавай прывітанне дзяўчатам, а сыну прачытай наступнае:
Сынок, мілы мой Андрэйка! Вельмі добра, што Ты напісаў мне пісьмо, я быў вельмі рад. У цёці Мурынай Наташкі быў дзень нараджэння, я купіў ёй коціка з вусамі, i ў нас цяпер тры каты. У нас тут многа снегу, i Наташка з цёці Мілінай Лідай доўга возяцца на санках, прыходзяць чырвонашчокія, многа ядуць i рана лажацца спаць. Усе мы Цябе любім. Пішы мне пісьмы i будзь харошы. Многа цалую Цябе, а Ты ад мяне — маму, Галю i Наташу.
...Тут можа быць адразу i працяг — далейшы лес «Птушак i гнёздаў».
Кіславодск, 4.V.64.
Дарагая Ніна, дарагі Андрэйка!
Вашу тэлеграму атрымаў другога мая падвечар. А спачатку быў злосны, хацеў не пісаць Вам наогул. Бо Панчанка, як на злосць, амаль кожны дзень атрымлівае пісьмы, як быццам у яго сям'я куды большая, жонка i дзеці лепшыя...
У 7.30, калі Ты званіла, я мог быць на фіззарадцы, метраў 500 ад нашага корпуса, або на прагулцы ў горах. Пішу так, бо не ведаю, калі, у які дзень Ты званіла. А што да пакоя, дык я ўжо ў трэцім за тры тыдні. У сто пятым пяць дзён правёў часова, пакуль вызваліўся дваццаць першы, побач з Піменам, a 28.IV нас, у сувязі з рамонтам першага паверха, перавялі на другі, у прыгожыя пакойчыкі з балконамі. Мой 22-гі.