Był wtedy na ostatnim roku studiów w Oksfordzie. Margaret z radością wstąpiłaby na uniwersytet, ale nie miała na to żadnych szans, ponieważ nigdy nie chodziła do żadnej szkoły. Mimo to wiele czytała – głównie dlatego, że nie miała nic innego do roboty – i ogromnie się ucieszyła, kiedy spotkała kogoś podobnego do niej, kto lubił rozmawiać o ideach. Był jedynym mężczyzną, jakiego znała, który wyjaśniając coś nie traktował jej z wyniosłą pobłażliwością. Miał chłodny, analityczny umysł, w dyskusji cechowała go nieskończona cierpliwość i był całkowicie pozbawiony intelektualnej próżności – nigdy nie udawał, że coś rozumie, jeśli sprawy miały się dokładnie na odwrót. Zachwyciła się nim od samego początku.
Przez długi czas nie myślała o swoim uczuciu jako o miłości. Jednak pewnego dnia Ian wyznał, szukając długo odpowiednich słów i jąkając się w niezwykły dla siebie sposób:
– Zdaje się… Zdaje mi się, że… że zakochałem się w tobie. Czy to wszystko zepsuje?
Dopiero wtedy uświadomiła sobie z radością, że ona też go kocha.
Odmienił jej życie, zupełnie jakby przeniosła się do obcego kraju, gdzie wszystko było inne: krajobraz, pogoda, ludzie, jedzenie. Wszystko to bardzo się jej podobało. Ograniczenia i niedogodności związane z koniecznością mieszkania z rodzicami zaczęły wydawać się błahe i mało istotne.
Rozjaśniał jej życie nawet po tym, jak wstąpił do Brygady Międzynarodowej i pojechał do Hiszpanii, by walczyć po stronie legalnego rządu przeciwko faszystowskim rebeliantom. Była z niego dumna, ponieważ miał odwagę bronić swych przekonań i był gotów zaryzykować życie w obronie sprawy, w którą wierzył. Od czasu do czasu dostawała od niego listy. Raz przysłał jej wiersz. Potem nadeszła wiadomość, że zginął rozerwany na strzępy przez pocisk artyleryjski, i Margaret była przekonana, iż jej życie również dobiegło kresu.
– Wywierał na mnie zły wpływ… – powtórzyła z goryczą. – Oczywiście. Dlatego że nauczył mnie, by nie wierzyć ślepo w dogmaty, demaskować kłamstwa, nienawidzić ignorancji i brzydzić się hipokryzją. W rezultacie nie nadaję się do życia w cywilizowanym społeczeństwie.
Ojciec, matka i Elizabeth zaczęli mówić niemal jednocześnie, po czym umilkli, ponieważ nie sposób było zrozumieć żadnego z nich. W ciszy, która zapadła, ostro i wyraźnie zabrzmiały słowa Percy'ego:
– Wracając do Żydów… W jednej z tych starych walizek ze Stamford, które leżą w piwnicy, znalazłem dość dziwną fotografię. – W Stamford, w stanie Connecticut, mieszkała rodzina matki. Percy wyjął z kieszeni na piersi wymięte, zblakłe zdjęcie. – Zdaje się, że miałem praprababkę, która nazywała się Ruth Glencarry, prawda?
– Owszem – potwierdziła matka. – To mama mojej mamy. Dlaczego pytasz, kochanie? Co tam znalazłeś?
Percy podał fotografię ojcu. Wszyscy zgromadzili się wokół niego, aby na nią spojrzeć. Przedstawiała uliczną scenkę z jakiegoś amerykańskiego miasta, prawdopodobnie Nowego Jorku, sprzed mniej więcej siedemdziesięciu lat. Na pierwszym planie znajdował się około trzydziestoletni Żyd z czarną brodą, ubrany w prosty roboczy strój i w kapeluszu na głowie. Stał obok wózka z zainstalowanym kołem szlifierskim, na wózku zaś wisiała tabliczka z wyraźnym napisem: Reuben Fishbein – Szlifierz”. Obok mężczyzny stała dziesięcioletnia dziewczynka w lichej bawełnianej sukience i ciężkich buciorach.
– Co to ma być, Percy? – zapytał ojciec. – Kim są ci odrażający ludzie?
– Spójrz na odwrotną stronę.
Ojciec odwrócił zdjęcie. Z tyłu fotografii znajdował się podpis: „Ruthie Glencarry, z domu Fishbein, lat 10”.
Margaret spojrzała na ojca. Był wstrząśnięty.
– To ciekawe, że dziadek mamy ożenił się z córką żydowskiego szlifierza, ale podobno w Ameryce często zdarzają się takie rzeczy – zauważył Percy.
– Niemożliwe! – wykrztusił ojciec drżącym głosem, ale Margaret domyślała się, że w głębi duszy uważał, iż jest to jak najbardziej prawdopodobne.
– Tak czy inaczej – ciągnął Percy pogodnym tonem – żydowskie pochodzenie dziedziczy się w linii żeńskiej, więc skoro babka mojej matki była Żydówką, to ja też jestem Żydem.
Ojciec zbladł jak ściana, matka natomiast zmarszczyła lekko brwi.
– Mam nadzieję, że Niemcy nie wygrają wojny – dodał Percy. – Nie pozwoliliby mi chodzić do kina, a mama musiałaby naszyć żółte gwiazdy na wieczorowe suknie.
To wszystko wyglądało zbyt pięknie, żeby mogło być prawdziwe. Margaret przyjrzała się dokładnie słowom napisanym na odwrocie zdjęcia… i wreszcie zrozumiała, o co chodzi.
– To twój charakter pisma, Percy! – wykrzyknęła.
– Skądże znowu! – zaprzeczył brat.
Teraz jednak wszyscy przekonali się, że miała rację. Margaret wybuchnęła radosnym śmiechem; Percy znalazł gdzieś zdjęcie przedstawiające jakąś żydowską dziewczynkę i sfałszował podpis, by nabrać ojca. Nic dziwnego, że ojciec dał się oszukać. Chyba największym koszmarem, jaki dręczy każdego faszystę, jest to, iż mogłoby się okazać, że on sam pod względem rasowym nie jest czystego pochodzenia. Dobrze mu tak.
– Ha! – prychnął pogardliwie ojciec i rzucił fotografię na stół.
– No wiesz, Percy! – powiedziała matka oburzonym tonem.
Na pewno by się na tym nie skończyło, gdyby nie to, że właśnie w tej chwili otworzyły się drzwi i Bates, choleryczny główny lokaj, oznajmił:
– Podano drugie śniadanie, wasze lordowskie moście!
Przeszli na drugą stronę holu, do małej jadalni. Jak zwykle w niedziele drugie śniadanie składało się z zanadto wysmażonego befsztyka. Matka dostała sałatkę; nie jadała gotowanych i smażonych potraw, wierząc, że wysoka temperatura pozbawia je wszelkich wartości odżywczych.
Ojciec odmówił modlitwę i usiedli do stołu. Bates podał matce wędzonego łososia. Według jej teorii potrawy wędzone, marynowane lub konserwowane w jakiś inny sposób nadawały się do spożycia.
– Sprawa jest jasna – oświadczyła matka, nałożywszy sobie na talerz porcję łososia. Powiedziała to takim tonem, jakby była nieco zażenowana, że zawraca innym głowę tak oczywistymi kwestiami. – Musimy przenieść się do Ameryki i tam zaczekać, aż ta głupia wojna dobiegnie końca.
Zamilkli zdumieni. Pierwsza odezwała się Margaret.
– Nie! – wykrzyknęła z oburzeniem.
– Wydaje mi się, że mieliśmy już dość kłótni jak na jeden dzień – odparła matka. – Pozwól, żebyśmy przynajmniej spożyli posiłek w spokoju i harmonii.
– Nie! – powtórzyła Margaret. Była tak wstrząśnięta, że z trudem znajdowała odpowiednie słowa. – Nie możecie… nie wolno wam tego zrobić! To jest… To jest… – Chciała zarzucić im zdradę i tchórzostwo, dać głośno wyraz swemu oburzeniu, ale słowa nie mogły przecisnąć się jej przez gardło. – To nieprzyzwoite!
Nawet tego było zbyt wiele.
– Jeżeli nie potrafisz utrzymać języka za zębami, będzie chyba lepiej, jeśli nas opuścisz – powiedział ojciec.
Margaret przycisnęła serwetkę do ust, by stłumić rozpaczliwy szloch, po czym odepchnęła krzesło, wstała i wybiegła z pokoju.
Planowali to od wielu miesięcy, rzecz jasna.
Percy przyszedł później do pokoju Margaret i zaznajomił ją ze wszystkimi szczegółami. Dom miał zostać zamknięty, meble okryte pokrowcami, służba zwolniona. Majątek pozostanie w rękach zarządcy, który zajmie się także zbieraniem opłat dzierżawnych. Pieniądze będą gromadzone w banku. W związku z obowiązującymi podczas wojny przepisami finansowymi nie będzie można przesłać ich do Ameryki. Konie zostaną sprzedane, dywany zwinięte i obsypane proszkiem przeciwko molom, srebra zamknięte na cztery spusty.
Elizabeth, Margaret i Percy mogli zabrać po jednej walizce. Pozostała część dobytku ma być przewieziona przez firmę zajmującą się przeprowadzkami. Ojciec zarezerwował dla nich miejsca na pokładzie Clippera linii Pan American, odlatującego w środę z Southampton.
Percy'ego ogarnęło niesamowite podniecenie. Leciał już samolotem dwa lub trzy razy, ale Clipper to było coś zupełnie innego. Maszyna była ogromna i nieprawdopodobnie luksusowa; kilka tygodni temu, kiedy rozpoczęła regularne loty, gazety opisywały ją z najdrobniejszymi szczegółami. Podróż do Nowego Jorku trwała dwadzieścia dziewięć godzin, w nocy zaś, nad oceanem, pasażerowie kładli się do łóżek.
Margaret doszła do wniosku, że jest w tym coś typowego: nawet ich ucieczka odbędzie się w luksusowych warunkach, mimo że pozostających w kraju rodaków będą czekały niewygody i niebezpieczeństwa wojny.
Percy wyszedł, by spakować swoją walizkę, Margaret zaś położyła się na łóżku i wpatrzyła w sufit – gorzko rozczarowana i kipiąca wściekłością płakała bezsilnie, wiedząc, że nie jest w stanie uczynić nic, żeby pokierować swoim losem.
Nie wychodziła z pokoju aż do wieczora.
W poniedziałek rano, kiedy jeszcze leżała w łóżku, przyszła do niej matka. Margaret usiadła w pościeli i obrzuciła ją nieprzyjaznym spojrzeniem, matka natomiast zajęła miejsce na stołeczku przed toaletką i spojrzała na odbicie córki w lustrze.
– Proszę cię, nie sprzeciwiaj się ojcu w tej sprawie – powiedziała.
Margaret uświadomiła sobie, że matka jest bardzo zdenerwowana. W innych okolicznościach z pewnością odniosłaby się do niej nieco łagodniej, lecz tym razem zbyt mocno zaangażowała się w sprawę, by choć zmienić ton głosu.
– To tchórzostwo! – wybuchnęła.
Matka zbladła.
– Nie uważam, żebyśmy postępowali jak tchórze.
– Uciekacie z kraju w chwili, kiedy wybucha wojna!
– Nie mamy wyboru. Musimy wyjechać.
– Dlaczego? – zapytała ze zdumieniem Margaret.
Matka odwróciła się od lustra i spojrzała bezpośrednio na nią.
– Dlatego, że jeśli tego nie zrobimy, twój ojciec znajdzie się w więzieniu.
Zupełnie ją to oszołomiło.
– Jak to? Przecież to nie przestępstwo, że jest się faszystą!
– Obowiązują prawa stanu wyjątkowego. Zresztą, jakie to ma znaczenie? Ostrzegł nas jeden z przyjaciół z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Ojciec zostanie aresztowany, jeżeli do końca tygodnia nie opuści Wielkiej Brytanii.
Margaret nie mogła uwierzyć, że istnieją ludzie, którzy chcą zamknąć jej ojca w więzieniu jak pospolitego złodzieja. Nagle zrobiło się jej bardzo głupio; do tej pory nie zastanawiała się nad tym, jak wielkie zmiany poczyni wojna w dotychczasowym normalnym życiu.
– Mimo to nie pozwalają nam zabrać ze sobą naszych pieniędzy – dodała matka z goryczą. – To typowo brytyjski sposób pojmowania zasad fair play.
Pieniądze stanowiły w tej chwili dla Margaret najmniejszy problem. Ważyło się całe jej życie. Poczuła nagły przypływ odwagi i postanowiła wyznać matce prawdę. Wzięła głęboki oddech i powiedziała, zanim zdążyła się rozmyślić:
– Mamo, ja nie chcę lecieć z wami.
Matka nie okazała zdziwienia. Niewykluczone, że spodziewała się czegoś w tym rodzaju.
– Musisz, kochanie – powiedziała spokojnym, zrównoważonym tonem, jakiego używała zawsze wtedy, gdy starała się uniknąć sprzeczki.
– Mnie nie zamkną do więzienia. Mogę mieszkać u ciotki Marthy albo kuzynki Catherine. Nie porozmawiałabyś o tym z ojcem?
– Urodziłam cię w bólu i cierpieniu, i nie pozwolę ci ryzykować życia tak długo, jak długo mam coś do powiedzenia na ten temat! – odparła matka z niezwykłą dla niej stanowczością.
Margaret potrzebowała trochę czasu, by ochłonąć po tym nieoczekiwanym wybuchu.
– Ja też powinnam mieć coś do powiedzenia na ten temat – zaprotestowała wreszcie. – To przecież moje życie!
Matka westchnęła ciężko, po czym wróciła do swego zwykłego, powolnego sposobu mówienia.
– To, co myślimy ty albo ja, nie ma najmniejszego znaczenia. Ojciec nie pozwoli ci zostać, bez względu na wszystko, co powiemy.
Uległość matki podziałała na Margaret jak płachta na byka.
– Poproszę go o to wprost.
– Wolałabym, żebyś tego nie robiła. – W głosie matki pojawiła się błagalna nuta. – I tak przeżywa ciężkie dni. Wiesz przecież, że bardzo kocha Anglię. W innych okolicznościach już dawno zadzwoniłby do Ministerstwa Wojny z prośbą o jakiś przydział. Ta sytuacja łamie mu serce.
– A co z moim sercem?
– Dla ciebie to coś zupełnie innego. Jesteś młoda, masz przed sobą całe życie. Dla niego dzisiejszy dzień oznacza kres wszelkich marzeń.
– To nie moja wina, że jest faszystą – odparła ostro Margaret.
Matka wstała z miejsca.
– Miałam nadzieję, że okażesz więcej serca – powiedziała cicho, po czym wyszła z pokoju.
Margaret dręczyło poczucie winy, ale jednocześnie odczuwała ogromny niesmak. To nie było w porządku! Ojciec odnosił się krytycznie do wszystkich jej opinii od chwili, kiedy zaczęła je samodzielnie formułować, a teraz, kiedy bieg wydarzeń dowiódł jednoznacznie, że to on nie miał racji, wymagano od niej, by okazała mu współczucie!
Westchnęła głęboko. Matka była piękna, ekscentryczna i tajemnicza, bogata i obdarzona silną wolą. Ekscentryczność wypływała z silnej woli pozbawionej ukierunkowującego działania wykształcenia: przyjmowała bez zastrzeżeń wszystkie, nawet najdziksze pomysły, gdyż najzwyczajniej w świecie nie dysponowała wiedzą, która pozwoliłaby jej odróżnić to, co mądre, od tego, co bezsensowne. Tajemniczość natomiast miała zneutralizować męską dominację. Ponieważ nie mogła otwarcie przeciwstawić się mężowi, jedynym sposobem na uniknięcie jego kurateli było udawanie, że go nie rozumie. Margaret kochała matkę i odnosiła się z życzliwą tolerancją do jej nieszkodliwych dziwactw, ale powzięła mocne postanowienie, że nigdy nie będzie taka jak ona, pomimo całego fizycznego podobieństwa. Skoro inni odmawiają jej wykształcenia, zdobędzie je sama, i prędzej zostanie starą panną, niż wyjdzie za mąż za jakiegoś wieprza, który będzie sobie wyobrażał, że może nią pomiatać jak jakąś nierozgarniętą pokojówką.
Czasem żałowała, że stosunki między nią a matką nie ułożyły się inaczej. Mogłaby wówczas jej ufać, oczekiwać od niej współczucia i rady. Byłyby sojuszniczkami walczącymi ramię w ramię o wolność w świecie, który chciał je traktować wyłącznie jako ozdoby. Jednak matka zrezygnowała z walki już bardzo dawno temu, teraz zaś pragnęła, by jej córka uczyniła to samo. Margaret nie miała najmniejszego zamiaru tego zrobić. Zawsze będzie sobą. Ale jak to osiągnąć?
Przez cały poniedziałek w ogóle nie miała apetytu. Wypiła natomiast mnóstwo filiżanek herbaty, podczas gdy służba zajmowała się porządkowaniem domu. We wtorek, kiedy matka zorientowała się, że Margaret nie ma zamiaru się spakować, kazała zrobić to za nią nowej pokojówce. Rzecz jasna Jenkins nie miała pojęcia, co powinna zapakować, w związku z czym Margaret musiała jej pomóc. Tak więc w końcu matka postawiła na swoim, jak zwykle.
– Masz pecha, że wyjeżdżamy w tydzień po tym, jak przyjęto cię do pracy – powiedziała do pokojówki.
– I tak pracy będzie po uszy, panienko – odparła dziewczyna. – Tata mówi, że w wojnę nigdy nie ma bezrobocia.
– A co będziesz robiła? Pójdziesz do fabryki?
– Wstąpię do armii. Słyszałam w radiu, że wczoraj do Pomocniczej Obrony Terytorialnej przyjęli siedemnaście tysięcy kobiet. Przed wszystkimi biurami rekrutacyjnymi stoją długie kolejki. Widziałam zdjęcie w gazecie.
– W takim razie, masz szczęście – stwierdziła z przygnębieniem Margaret. – Ja będę stała w kolejce do samolotu, który zabierze mnie do Ameryki.
– Musi panienka robić to, co każe pan markiz.
– A co powiedział twój ojciec, kiedy dowiedział się, że chcesz wstąpić do wojska?
– Nic mu nie powiem. Po prostu zaciągnę się i już.
– A jeżeli zabierze cię do domu?
– Nie może tego zrobić. Mam już osiemnaście lat. Rodzice nie mają nic do gadania, oczywiście jeżeli ma się wystarczająco dużo lat.
– Jesteś tego pewna? – zapytała Margaret ze zdziwieniem.
– Oczywiście. Wszyscy o tym wiedzą.
– Ja nie wiedziałam – mruknęła Margaret.
Jenkins zniosła spakowaną walizkę na dół, do holu. Wyjazd został zaplanowany na środę rano. Zobaczywszy ustawione jedna za drugą walizki Margaret uświadomiła sobie, że jeśli szybko nie podejmie jakiejś decyzji, to już wkrótce naprawdę znajdzie się w Connecticut gdzie spędzi całą wojnę. Nie zważając na prośbę matki musiała jednak stanąć twarzą w twarz z ojcem.
Na samą myśl o tym poczuła dreszcze. Wróciła do swego pokoju, by uspokoić nerwy i przygotować plan postępowania. Przede wszystkim musi zachować spokój. Łzy na pewno ojca nie poruszą, a gniew tylko skłoniłby go do jeszcze większego uporu. Powinna sprawiać wrażenie osoby rozsądnej, odpowiedzialnej i dojrzałej. Nie wolno jej wdać się w kłótnię, gdyż to go rozzłości, a wtedy ona przestraszy się i nie będzie w stanie dokończyć rozmowy.
Od czego powinna zacząć? „Wydaje mi się, że mam prawo zabrać głos w sprawie mojej przyszłości.”
Nie, to do niczego. Usłyszy w odpowiedzi: „Ja jestem odpowiedzialny za ciebie, więc ja będę podejmował wszelkie decyzje.”
Może więc: „Czy mogę porozmawiać z tobą o moim wyjeździe do Ameryki?”
Odpowiedź brzmiałaby najprawdopodobniej: „Nie ma o czym rozmawiać.”
Nie, początek musi być tak niewinny, żeby ojciec nie miał żadnego pretekstu, by nakazać jej milczenie. Uznała, że najlepsze będzie: „Czy mogę zapytać cię o coś?” Ojciec musi odpowiedzieć na to twierdząco.
A co potem? W jaki sposób ma przejść do sedna sprawy, nie wywołując jednego z jego okropnych ataków gniewu? Może powie coś takiego: „Zdaje się, że podczas ostatniej wojny służyłeś w wojsku, prawda?” Wiedziała, że brał udział w walkach we Francji. Zaraz potem doda: „Mama też chyba coś wtedy robiła?” Znała odpowiedź także na to pytanie; matka zgłosiła się jako pielęgniarka – ochotniczka i opiekowała się w Londynie rannymi amerykańskimi oficerami. Na koniec zaś oświadczy: „Oboje służyliście swoim krajom, więc na pewno zrozumiecie, dlaczego chcę zrobić to samo.” Ten argument powinien okazać się trudny do zbicia.
Czuła, że jeśli tylko zdoła pokonać jego opór w podstawowej sprawie, na pewno uda jej się go przekonać także do swoich innych pomysłów. Do czasu wstąpienia do P. O. T., Co powinno nastąpić najpóźniej za kilka dni, będzie mogła mieszkać u krewnych. Miała dziewiętnaście lat; wiele dziewcząt w jej wieku pracowało po osiem i więcej godzin dziennie. Była wystarczająco dorosła, żeby wyjść za mąż, prowadzić samochód lub iść do więzienia. Nie istniał żaden powód, dla którego ktoś miałby ją zmusić do opuszczenia Anglii.
Tak, to miało sens. Teraz potrzebowała już tylko odwagi.
Ojciec powinien być w gabinecie z zarządcą. Margaret wyszła z pokoju, lecz zaraz za drzwiami ogarnęła ją fala strachu. Ojciec nigdy nie tolerował sprzeciwu. Jego napady gniewu były okropne, a kary, jakie wyznaczał, bardzo surowe. Kiedy miała jedenaście lat, zachowała się niegrzecznie wobec któregoś z gości przebywających w domu i musiała za to spędzić cały dzień w kącie gabinetu, stojąc twarzą do ściany. Za to, że w wieku siedmiu lat zrobiła siusiu w łóżku, zabrał jej ulubionego misia, a kiedyś, w ataku wściekłości, wyrzucił przez okno na piętrze małego kota. Jak zareaguje teraz, kiedy powie mu, że pragnie zostać w Anglii i walczyć z nazistami?
Zmusiła się, by zejść po schodach, ale kiedy zbliżyła się do drzwi gabinetu, strach nasilił się jeszcze bardziej. Wyobraziła sobie ojca z nabiegłą krwią twarzą i wybałuszonymi oczami, i poczuła niemal paniczne przerażenie. Usiłowała się uspokoić zadając sobie pytanie, czy naprawdę jest się czego bać. Przecież nie mógł już zabrać jej ulubionego misia. Mimo to w głębi duszy zdawała sobie sprawę, że ojciec potrafi obmyślić dla niej jakąś karę, kto wie, czy nawet nie bardziej okrutną.
Kiedy drżąc na całym ciele stała przed drzwiami gabinetu, w holu pojawiła się pani Allen, ubrana jak zwykle w czarną jedwabną sukienkę. Pani Allen kierowała żelazną ręką całą żeńską służbą domową, ale zawsze okazywała wielkie pobłażanie dzieciom. Była bardzo przywiązana do rodziny Oxenford i wiadomość o tym, że wyjeżdżają z kraju, podziałała na nią ogromnie przygnębiająco. Oznaczało to dla niej koniec egzystencji, do jakiej się przyzwyczaiła i jaką polubiła. Obdarzyła Margaret smutnym uśmiechem.
Na jej widok dziewczynę olśnił zapierający dech w piersi pomysł.
W ciągu ułamka sekundy w głowie Margaret powstał szczegółowy plan ucieczki. Pożyczy trochę pieniędzy od pani Allen, wyjdzie natychmiast z domu, wsiądzie do pociągu odjeżdżającego do Londynu o szesnastej pięćdziesiąt pięć, przenocuje w mieszkaniu kuzynki Catherine, a nazajutrz z samego rana wstąpi do P. O. T. Zanim ojcu uda się ją odszukać, będzie już po wszystkim.