Ніводнага пракажонага не было відаць, але яны адчувалі позіркі, што пільна сачылі за імі з-за складзеных з галля сцен. Пракажоныя тут часцей за ўсё не пакідалі сваіх вартых жалю логваў, нібы саромеючыся паказацца на белы свет.
Здавалася, што чужынец спаў, апусціўшы галаву. Ён заўважыў іх толькі, калі яны падышлі зусім блізка. Тады ён ускочыў і павярнуўся да іх зняможаным тварам. Лекар вельмі мякка сказаў:
— Ты зусім знясілены ці, прынамсі, выглядаеш так. Твая смеласць і твая заўзятасць здзіўляюць нас, але няма сэнсу дзеля міласэрнасці губіць самога сябе, і ты зробіш лепш, калі будзеш ашчаджаць свае сілы. Наш абат і сам святы чалавек, але ён скажа табе, што калі ты хочаш доўга аддаваць сябе іншым, дык трэба берагчы здароўе. А ты, я бачу, вось-вось знепрытомнееш.
— Гэта спёка, — прашаптаў святы.
Ён па-ранейшаму гаварыў праз упарта сціснутыя зубы, ад чаго губы выцягваліся ў дзіўную грымасу; але голас яго быў ужо не такі глыбокі. Ён быў ледзь мацнейшы за шэпт.
— Брат мой, — сказаў абат, — мэтр Жан Маяр даў мудрыя парады. Я казаў табе: у тым, што датычыць нашага фізічнага здароўя, няма чалавека больш дасведчанага за яго. Таму, калі ты згодны, то зменшы свой запал. Вярніся з намі ў манастыр, дзе ты адпачнеш. А заўтра з новымі сіламі прадоўжыш сваю місію.
— Твае рукі дрыжаць, — дадаў лекар, — я ўпэўнены, што ў цябе гарачка.
Ён памкнуўся ўзяць яго за руку. Чужынец ускочыў і адступіўся на некалькі крокаў. У яго змрочных вачах успыхнуў шалёны агонь.
— Мне яшчэ трэба ўбачыць тых, хто жыве тут, — сказаў ён тым самым прыдушаным голасам.
Ён перасіліў знямогу, цвёрдымі крокамі накіраваўся да бліжэйшага будана і ўвайшоў у яго. Лекар, хітаючы галавой, рушыў за ім, бо ў яго былі там справы. Брат Роз з медыкаментамі пайшоў следам. Абат не мог прымусіць сябе наблізіцца да клаакі, з якой несла агідным смуродам. Ён сеў на зямлю непадалёку і пачаў чакаць.
Жан Маяр выйшаў, змяніўшыся з твару. Ён загаварыў сур'ёзным, нязвыклым для яго тонам.
— Абат, — сказаў ён, — я каюся за мае насмешкі і падазрэнні. Сапраўды, у ім ёсць нешта звышнатуральнае. Тое, што ён зрабіў пры мне, пераходзіць межы ўсякага гераізму, бо кажу вам, тых, хто тут жыве, можна параўнаць з гнілымі трупамі. Я, лекар, пракажоны, здатны толькі кранацца іх кончыкамі пальцаў, адвярнуўшы твар. Ён жа нават не здрыгануўся.
— І ён іх аб...
— Так, ён іх моцна абняў і прыціснуў да сябе гэтак жа палка, як і іншых.
Нейкі час Тама д'Арфёй маўчаў. Яму было непамысна. Ён не мог знайсці адпаведных слоў, каб ухваліць гэты незвычайны ўчынак. Урэшце ён выціснуў з сябе:
— Бог надзяляе сваіх абранцаў такой смеласцю, якая мяне бянтэжыць. Я адчуваю сябе непаўнацэнным.
— Я таксама, — прызнаўся лекар.
— Хіба ўсе людзі не браты? — пачулі яны шэпт ззаду.
Яны здрыгануліся. Гэты невыразны і разам з тым пагардлівы голас цяпер выклікаў у іх інстынктыўную агіду.
Святы абышоў усе халупы і цяпер пакідаў паселішча. Ён сеў непадалёку ад іх, прыклаў руку да грудзей і не варушыўся.
Яны збіраліся падысці да яго, калі раптоўны пошуг ветру адцягнуў іх увагу. Яны міжволі павярнуліся, падстаўляючы спацелыя твары ягонай адноснай прахалодзе, і заўважылі перамены, што адбыліся з краявідам: покрыва пылу, што засцілала даліну, дзе-нідзе прарвалася і праз гэтыя дзіркі сталі відаць асобныя яе мясціны. У той самы момант сонца, прабіўшы хмары, высвеціла шматлікія дэталі. Як яны і меркавалі, на дарогах панавала небывалае ажыўленне. Брат Роз, які меў востры зрок, апісваў ім вазы, конных і пешых. Ён казаў, што ўсе ідуць у адным кірунку — з горада.
— Гэта падобна на ўцёкі, — сказаў Жан Маяр, — несумненна, вайна, але...
Ён не скончыў фразы і задумаўся. Пошугі ветру зрабіліся больш працяглымі. Раптам абат, які ўцягваў паветра на поўныя грудзі, здрыгануўся і паглядзеў на сябра. Той, як і ён сам, са збянтэжаным выглядам уцягваў паветра вялізнымі ноздрамі.
— Вы адчулі?
Жан Маяр кіўнуў галавой на згоду і зноў стаў прынюхвацца.
— Ці не мярцвячынай пахне? Нехта з нашых небаракаў...
— Гэта не можа быць з гары. Мы стаім спінай да паселішча, а гэты смурод прыносіць вецер. І потым, іхняя падла заўжды смярдзіць праказай, а гэта праказай не пахне, я ў гэтым гатовы прысягнуць.
Нейкі час яны ў нерашучасці маўчалі. Вецер сціх, і смурод прапаў. Яны зноў былі павярнуліся да чужынца, які нерухома ляжаў на зямлі, калі іхнюю ўвагу зноў адцягнулі прарэзлівыя гукі, падобныя да ляскоткі. Яны даносіліся з самага верху гары і, як здавалася, набліжаліся.
Жах і паніка адразу ахапілі Гару Хворых, нібы гэтыя гукі былі знакам трывогі. З буданоў пачулася невыразнае ўстрывожанае мармытанне, дзверы рэзка парасчыняліся. Абатаў слуга, скінуўшы свой груз, кінуўся наўцёкі ўніз па схіле. Брат Роз замармытаў нешта поўным жаху голасам.
— Мурын, мурын!
Дабрачынны манах з поўнай абыякавасцю прайшоў усе кругі мясцовага пекла, уваходзіў услед за лекарам у страшныя буданы, дапамагаў перавязваць агідную плоць, але з набліжэннем чорнага пракажонага страціў усю сваю смеласць. Калі ён суправаджаў Жана Маяра ў абходах верхняга лепразорыя, то ніколі не падымаўся на самы верх. Лекар ішоў туды адзін. Ды і сам ён мусіў звяртацца да свайго прафесійнага сумлення і ўсёй сваёй філасофіі, каб наблізіцца да абісінца.
Тым часам гукі набліжаліся, і ён паспрабаваў пажартаваць, аднак у яго голасе бракавала ўпэўненасці:
— А вось і сатана, які жыве на вяршыні. Усё, як у месіра Дантэ, выходзіць, у нашым пекле ёсць усё.
Абат трымцеў і адчуваў, што ў яго падгінаюцца ногі. Ён не мог вымавіць ні слова. На павароце сцежкі, якая спускалася да іх, з'явілася жудасная постаць. У гэты момант чужынец, здаецца, ачомаўся і ўзняў галаву. Ён устаў. Яго вяло ўбок, але непахісная воля, здавалася, і на гэты раз перамагла стому. Мурын спыніўся непадалёк ад яго, здзіўлены тым, што ён не ўцякае. На ім быў поўны ўбор пракажонага: шэрая вопратка з выразна бачным чырвоным сэрцам на грудзях. Чорны вэлюм хаваў яго твар.
Чужынец раскінуў рукі і зрабіў крок яму насустрач. Абат інстынктыўна здрыгануўся і не змог стрымацца, каб не крыкнуць:
— Не, брат мой! Не! Толькі не яго, не гэтага! Бог гэтага не патрабуе! Бог не можа патрабаваць такога!
Брат Роз, нягледзячы на бязмежную павагу да святога, не мог вытрымаць гэтага відовішча. Ён лёг на зямлю і закрыў галаву рукамі.
— Хіба ўсе людзі не браты? — прашаптаў святы.
— Не замінайце яму, — прамармытаў Жан Маяр, — магу вас запэўніць, што праказа знявечыла яго менш за іншых.
— Ён жа чорны, — прастагнаў прыгнечаны тым, што адбываецца, Тама д'Арфёй.
Чужынец зрабіў яшчэ крок. Абат у адчаі махнуў рукой. У гэты момант, быццам каб памацніць яго роспач, вецер зноў прынёс смурод. Адразу ўсё наваколле напоўнілася жахлівымі міязмамі, якія перабілі адвечны смурод праказы, не змешваючыся з ім. Абат і лекар не маглі паварушыцца ад агіды. Чужынец не зважаў на гэта і ішоў проста да мурына.
Але той пачуў смурод, і гэта неяк асабліва падзейнічала на яго. Надзвычай хуткім рухам, падобным да таго, як птушкі ўзнімаюць галовы, ён павярнуўся сваім схаваным пад вэлюмам тварам у бок даліны і на некалькі секунд замёр, нібы ўбачыў удалечыні нейкі звышнатуральны знак. Чужынец, распасцёршы рукі для абдымкаў, набліжаўся, і мурын гэтак жа механічна павярнуўся да яго. Абат зусім страціў уладу над сабой.
— Не давайце яму, — закрычаў ён, — у імя любові да бога! Кажу вам, бог не можа гэтага жадаць! Ён ачмурэў ад гэтага паху...
— Гэты пах, — прашаптаў Жан Маяр. — Колісь у Італіі, мне здаецца...