«Няхай яны толькі дойдуць да канца сцяны. Толькі не страляць раней...»
Цалкам была відаць толькі першая постаць, дзве другія паказваліся то тулавам, то каскай, то нагою.
«Калі б яны ішлі не ланцужком...»
І вось нібы спецыяльна, як і хацеў Сэрваль, постаці перагрупаваліся: цяпер спераду, плячо ў плячо, ішлі двое.
«На вуглу... выпускаю 4 кулі. Потым выскокваю... яшчэ 3 кулі. Эх, каб яшчэ аднаго і ў палон захапіць...»
Момант выстралу набліжаўся.
«На вуглу», — паўтараў Сэрваль, стрымліваючы сваё нецярпенне.
Ён пачаў цэліцца, прыкрываючы кольт левым рукавом.
Ціканне наручнага гадзінніка было невыноснае. Сэрваль адчуў, што правае перадплечча нібы акамянела. Спатрэбілася напружыць усю сілу, каб вывесці яго з гэтага здранцвення. Палец быў на курку. Яшчэ чатыры метры... тры...
Людзі спыніліся і сталі шаптацца.
Сэрваль ужо збіраўся стрэліць, як постаці нечакана скіравалі на дарогу, перасеклі яе і сышлі ў канаву з другога боку дарогі.
Лейтэнант зразумеў, што яго акружаюць і перавага перайшла да ворага. Але падняўшы галаву, ён убачыў, як постаці аддаляліся.
Бліснуў ліхтарык, яшчэ раз... і цені зніклі ў маўклівым заснежаным полі...
Да сваіх Сэрваль вярнуўся страшэнна раззлаваны. Расказаў пра здарэнне.
— І як, дурань, я залішне доўга чакаў. А яны ўцяклі з-пад самага носа.
— Эх ты... Ляснула твая падзяка! — сказаў яму, смеючыся, малодшы лейтэнант Дзюманцье.
Праз некалькі дзён афіцэры паставілі недалёка ад сталоўкі мішэнь...
— Сэрваль, ану, паспрабуйце! Уявіце, што перад вамі тыя вашы постаці, — сказаў яму капітан.
Лейтэнант стаў метраў на 15 ад мішэні. Падняў да ўзроўню пляча свой кольт, прыцэліўся... Пачуўся моцны шчаўчок.
Дзюманцье павярнуўся.
— Ну, дарагі, з такім трэскам вас маглі б тады засекчы...
Сэрваль збялеў, рукі дрыжалі.
— Што здарылася? Вы не будзеце страляць, Сэрваль? — папытаўся капітан. — Што здарылася, лейтэнант?
— На мяне напаў такі страх. Кольт не страляе.
І, дастаўшы нож, Сэрваль нервова пачаў адвінчваць рукаяць пісталета. Там была зламаная спружына.
Настаўнік глядзеў, як да школы набліжаліся двое. Адзін быў на кані, другі ішоў пешкі. Яны яшчэ не падышлі да пагорка, на стромым схіле якога тулілася школа, і марудна, з цяжкасцю прабіраліся наперад па прыцярушаным снегам каменні, раскіданым на неабсяжным абшары высокага і пустэльнага ўзгор'я. Час ад часу конь спатыкаўся і пырхаў. Гукаў яшчэ чуваць не было, але кожны раз настаўнік бачыў, як з конскіх ноздраў вырываюцца воблачкі пары. Адзін з тых, прынамсі, ведаў тутэйшыя мясціны. Яны рухаліся дакладна па сцяжыне, хоць вось ужо некалькі дзён яна была прыхаваная снегам і гразёю. Настаўнік разлічыў, што на пагорку яны будуць не раней як праз паўгадзіны. Было холадна, ён вярнуўся ў школу па вязаны нацельнік.
Ён прайшоў праз пусты і настылы класны пакой. На чорнай дошцы ўжо трэці дзень цяклі да сваіх вусцяў чатыры галоўныя ракі Францыі, намаляваныя каляроваю крэйдай. Снег выпаў у сярэдзіне кастрычніка, знянацку, раптам, адразу пасля васьмі месяцаў засухі, хоць перад тым не было ніводнага дажджу. Дзесяткі два вучняў, што жылі ў навакольных вёсках, рассыпаных па ўзгор'і, цяпер не прыходзілі. Трэба было чакаць пагоды. Дару паліў гэтыя дні толькі ў адным пакоі побач з класам, дзе жыў. За вокнамі, якія выходзілі на ўсход, таксама шырылася ўзгор'е. Толькі адно акно, як і класныя, глядзела на поўдзень — там, за некалькі кіламетраў ад школы, узгор'е пачынала паступова зніжацца. У яснае надвор'е адсюль можна было ўбачыць цьмяныя груды скал, за якімі адчынялася брама ў пустэльню.
Дару ўжо трошкі сагрэўся і падышоў да акна, адкуль першы раз заўважыў двух незнаёмцаў. Іх не было відаць. Значыць, яны ўжо падымаліся па адхоне. Неба цяпер было не такое хмурнае, як учора: уначы снег перастаў, і раніца занялася шэрым, золкім святлом. Але добра так і не развіднела. А другой гадзіне, калі хмары падняліся вышэй, дзень, можна сказаць, толькі пачынаўся. Зрэшты, і гэта было добра — мінулыя тры дні снег валіў суцэльнай сцяной у апраметнай цемры, і часам падвойныя дзверы ў класе скаланаліся ад рэзкіх удараў ветру. Дару гадзінамі сядзеў тады ў сваім пакойчыку і адно зрэдку выходзіў пад павець, каб дагледзець курэй ці ўзяць вугалю. На шчасце, за тры дні да навалы грузавічок з Таджыда, найбліжэйшай вёскі на поўнач ад школы, прывёз прадукты. Праз сорак восем гадзін ён меўся прыехаць ізноў.
Дару, праўда, і так было з чым пераседзець аблогу. У яго маленькім пакоі ляжаў таўшчэзны мех пшаніцы, якую кіраўніцтва пакінула яму ў запас, каб ён раздаваў яе вучням з тых сем'яў, што найбольш пацярпелі ад засухі. А пацярпелі ўсе, бо ўсе яны былі бедныя. Штодзень Дару даваў малым па жменьцы зерня. І цяпер, у гэтыя ліхія дні, ім вельмі яго не ставала. Мабыць, увечары прыйдзе чый-небудзь бацька ці старэйшы брат — тады ён зможа даць зерня ім. Трэба было неяк перакідацца да наступнага ўраджаю, пра іншае гаворкі не было. З Францыі цяпер прыходзілі караблі са збожжам, і самае цяжкае ўжо засталося ззаду. Але забыцца на гэтую галечу, на гэтыя натоўпы прывідаў у рыззі, якія бадзяліся па спаленых сонцам, згалелых узгор'ях, дзе глеба трэскаецца і пражыцца ад спёкі, а камень пад нагой ператвараецца ў пыл, — забыцца на ўсё гэта было немагчыма. Авечкі тады гінулі тысячамі, паміралі і людзі — тут і там, паўсюль, хоць паведамлялі пра гэта не заўсёды.
У гэтай занядбанай школе ён жыў амаль як манах, зрэшты, задаволены сваім суровым жыццём і тым малым, што ў яго было. А цяпер, калі паўсюль была такая галеча, ён наогул адчуў сябе панам, маючы чатыры мураваныя сцяны, вузкую канапу, паліцы з габляваных дошак, студню і штомесячнае забеспячэнне ежай і пітною вадой. І вось раптам — гэты снег, без папярэджання, без дажджу, са спёкі ў холад. Такая гэта была краіна — жорсткая сама па сабе, нават без тых людзей, што яе насялялі, хоць і з людзьмі было не лягчэй. Але Дару тут нарадзіўся. І ў любым іншым месцы ён адчуваў бы сябе ў выгнанні.
Ён выйшаў на пляц перад школай. Двое былі ўжо на сярэдзіне схілу. Ён пазнаў конніка, гэта быў стары жандар Бальдучы, з якім настаўнік даўно быў знаёмы. На доўгай вяроўцы Бальдучы вёў араба, які ішоў ззаду са звязанымі рукамі, апусціўшы галаву. Жандар прывітаўся жэстам, але Дару не адказаў, пільна прыглядаючыся да незнаёмага. Араб быў апрануты ў доўгі, некалі сіні халат, на нагах паверх шкарпэтак з грубай нячэсанай воўны былі прывязаныя шлапакі, а галаву абвінаў вузкі кароткі шматок анучы. Яны рухаліся марудна, Бальдучы прытрымліваў каня, каб не параніць араба.
Калі яны наблізіліся настолькі, што можна было пачуць словы, Бальдучы крыкнуў: «Цэлую гадзіну ўбіў, каб прайсці тры кіламетры ад Эль-Амёра!» Дару не адказаў. Ён стаяў, квадратны і каржакаваты ў сваім вязаным нацельніку, і глядзеў, як яны падымаюцца па схіле. Араб ні разу не ўзняў галавы. «Прывітанне, — сказаў Дару, калі яны падышлі да пляца. — Хадзіце пагрэйцеся». Не выпускаючы вяроўкі, Бальдучы марудна злез з каня. Ён усміхнуўся настаўніку сваімі натапыранымі вусамі. Яго маленькія цёмныя вочкі пад навіслым смуглявым ілбом і пасечаны зморшчынамі рот надавалі яму руплівы і ўважлівы выгляд. Дару ўзяў лейцы, завёў каня пад павець і вярнуўся да прышлых, якія ўжо чакалі яго ў школе. Ён правёў іх у пакой. «Зараз напалю ў класе, — сказаў ён. — Там будзе лацвей». Калі настаўнік вярнуўся ў пакой, Бальдучы сядзеў на канапе. Ён ужо развязаў вяроўку, на якой прывёў араба, і цяпер той мясціўся на кукішках каля грубкі і глядзеў у акно. Рукі ў яго былі па-ранейшаму звязаныя, накручаная на галаву ануча з'ехала на патыліцу. Спачатку Дару ўбачыў толькі яго вялізныя вусны, тоўстыя і гладкія, амаль як у мурына, аднак нос быў прамы і вочы блішчалі, нібы ў ліхаманцы. З-пад турбана відаць быў упарты лоб, і ўвесь яго твар, прапалены сонцам і крыху збялелы на холадзе, выяўляў адначасна трывогу і непакорнасць. Араб павярнуўся і глянуў настаўніку проста ў вочы. Яго выгляд уразіў Дару. «Ідзіце туды, — сказаў ён, — я зараз зраблю вам гарбаты з мятай». — «Дзякуй, — адказаў Бальдучы. — Ну і работка, ліха яе. Хутчэй бы ўжо пенсія». І ён звярнуўся па-арабску да арыштанта: «Гэй ты, хадзем». Араб устаў і, трымаючы перад сабой звязаныя кулакі, паволі пайшоў у клас.
Разам з гарбатай Дару прынёс адно крэсла. Але Бальдучы ўжо сядзеў за першай вучнёўскай партай, а араб туліўся каля настаўніцкага памоста, павярнуўшыся тварам да печкі, што стаяла паміж пісьмовым сталом і акном. Падаючы арыштанту шклянку з гарбатай, Дару збянтэжана зірнуў на яго звязаныя рукі. «Можа, яго ўжо развязаць?» — «Вядома, — адгукнуўся Бальдучы. — Гэта я толькі так, на дарогу». Ён ужо хацеў быў падняцца. Але Дару паставіў шклянку на падлогу і ўкленчыў перад арабам. Той моўчкі глядзеў на яго сваімі ліхаманкавымі вачыма. Калі рукі вызваліліся, араб пацёр набраклыя запясці, узяў шклянку і пачаў сёрбаць пякучую гарбату хапаткімі глыткамі.
— Так, — сказаў Дару. — Ну і куды гэта вы кіруеце?
Бальдучы выцягнуў вусы са шклянкі:
— Сюды, сынку..
— Вось дык вучні! Будзеце тут начаваць?
— Не. Я зараз вяртаюся ў Эль-Амёр. А ты даставіш таварыша ў Тынгіт. Там яго чакаюць у акруговым судзе.
Бальдучы глядзеў на Дару з лёгкай сяброўскай усмешкай.
— Ты што гэта надумаў? — сказаў настаўнік. — Ты часам не кпіш з мяне?
— Не, сынку. Такі загад.
— Загад? Ды я ж не... — Дару запнуўся, ён не хацеў пакрыўдзіць старога карсіканца. — Урэшце, гэта не мой абавязак.
— Гэх! Ну дык што з таго? На вайне даводзіцца выконваць усе абавязкі.
— Тады я пачакаю, пакуль аб'явяць вайну.