Сэйры сказала:
— А што, калі напісаць: «Супакой, госпадзі, душу яго»?
— Не, — запярэчыў Том. — Атрымліваецца, быццам ён вісельнік. Я спішу што-небудзь адсюль. — Ён гартаў старонкі Бібліі і чытаў сам сабе, бязгучна варушачы губамі. — Ну вось, і добра, і коратка, — сказаў ён уголас. — «І Лот сказаў ім: не, Уладыка».
— Ніякага сэнсу, — сказала маці. — Калі ўжо пісаць, дык каб хоць сэнс які быў.
Сэйры параіла:
— Пагартай далей, там, дзе псалмы. З іх заўсёды ёсць што выбраць.
Том хутка перагортваў старонкі і прабягаў вачамі вершы.
— Ёсць! — нарэшце сказаў ён. — І прыгожа, і так і дыхае набожнасцю: «Шчаслівы той, каму адпушчаны беззаконні і чые грахі выкупленыя». Ну як?
— Сама раз, — сказала маці. — Спішы.
Том старанна перапісаў радок на паперу. Маці спаласнула і выцерла фруктовы слоік. Том шчыльна закруціў крышку.
— Можа, лепш было прапаведніку пісаць, — сказаў ён.
— Не, прапаведнік нам не сваяк, — сказала маці, узяла ў яго слоік і пайшла ў цёмную палатку. Там яна выцягнула некалькі шпілек з шарсцяной коўдры, усунула слоік пад халодныя тонкія рукі і зноў зашпіліла. Тады вярнулася да вогнішча.
Мужчыны адышлі ад ямы, твары ў іх блішчалі ад поту.
— Гатова, — сказаў бацька і разам з дзядзькам Джонам, Ноем і Элам зайшоў у палатку. Яны вынеслі адтуль доўгі, зашпілены з усіх бакоў скрутак і панеслі да магілы. Бацька скочыў уніз, пераняў цела і асцярожна апусціў на зямлю. Дзядзька Джон памог яму вылезці.
— А як быць з бабкай? — запытаўся бацька.
— Я зараз прывяду яе, — адказала маці, пайшла да матраца і нейкі час глядзела на старую. Потым вярнулася да магілы.
— Спіць, — сказала яна. — Можа, бабка і закрыўдуе на мяне, але я не буду яе будзіць. Ёй спакой патрэбен.
Бацька запытаўся:
— А прапаведнік дзе?
Том адказаў:
— Я бачыў, ён пайшоў па дарозе. Не хоча больш маліцца.
— Не хоча маліцца?
— Не. Ён больш не прапаведуе. Кажа, навошта ашукваць людзей і выдаваць сябе за прапаведніка, калі на самай справе я не прапаведнік. Б'юся аб заклад, што ён уцёк, каб мы не прасілі яго маліцца.
Кейсі, прыходу якога яны не заўважылі, чуў словы Тома.
— Нікуды я не ўцёк, — сказаў ён. — Я памагу вам, людзі, але ашукваць вас не буду.
Бацька сказаў:
— Можа, усё-ткі скажаш некалькі слоў? У нас у сям'і нікога яшчэ не хавалі без малітвы.
— Добра, скажу, — згадзіўся прапаведнік.
Коні вёў да дзедавай магілы Ружу Сарона, тая ішла неахвотна.
— Трэба, — угаворваў яе Коні. — Іначай непрыстойна. Гэта ж нядоўга.
Святло ад вогнішча падала на людзей, што акружылі магілу, азарала іх твары і вочы і меркла на цёмным адзенні. Мужчыны стаялі, зняўшы капелюшы. Языкі полымя ў вогнішчы скакалі, кідаючы трапятлівыя блікі на людзей.
Кейсі сказаў:
— Гаварыць буду коратка. — Ён схіліў галаву, і астатнія таксама схілілі галовы. Кейсі ўрачыста сказаў: — Стары, які тут ляжыць, пражыў жыццё і памёр. Я не ведаю, які ён быў чалавек, — добры ці дрэнны, але гэта няважна. Важна тое, што ён быў жывы. А цяпер памёр, і цяпер гэта таксама няважна. Я раз чуў, як адзін чытаў вершы, і там было сказана: «Усё жывое — святое». Я задумаўся і неўзабаве зразумеў, што ў словах у гэтых сэнсу больш, чым на першы погляд здаецца. І я не буду маліцца за гэтага старога, якога ўжо няма сярод жывых. З ім усё як мае быць. У яго ёсць адна мэта, і яна стаіць перад ім, да яе вядзе толькі адзін шлях. У нас таксама ёсць свая мэта, але ў нас сотні шляхоў да яе, і мы не ведаем, па якім пайсці. І калі б мне выпала памаліцца, я памаліўся б за тых, хто не ведае, на які шлях ступіць. У дзеда дарога прамая. А цяпер укрыйце яго зямлёй, і няхай ён робіць сваю справу. — Кейсі падняў галаву.
Бацька сказаў:
— Аман.
І астатнія прамармыталі хорам:
— Аман.
Бацька ўзяў рыдлёўку, набраў паўштыха зямлі і асцярожна скінуў у чорную яму. Тады перадаў рыдлёўку дзядзьку Джону, і той кінуў зямлі поўны штых. Рыдлёўка пераходзіла з рук у рукі, пакуль не абышла ўсіх мужчын. Калі ўсе яны выканалі свой абавязак і зрабілі тое, што ім належала зрабіць па праву, бацька накінуўся на кучу зямлі, што ляжала з краю, і пачаў таропка засыпаць магілу. Жанчыны адышлі да вогнішча гатаваць вячэру. Руці і Ўінфілд, як зачараваныя, стаялі каля магілы. Руці ўрачыста прамовіла:
— Цяпер дзед там, унізе, ляжыць.
Уінфілд спалохана вытрашчыў на яе вочы і пабег да вогнішча, там сеў на зямлю і заплакаў.
Бацька засыпаў магілу да паловы і спыніўся, цяжка пераводзячы дух, а рэшту зямлі скінуў дзядзька Джон. Калі Джон пачаў рабіць насып, Том затрымаў яго руку.
— Паслухай, — сказаў ён. — Калі магілка будзе з насыпам, яе як бачыш знойдуць. Трэба, каб не было прыкметна. Зраўняй з зямлёй, а зверху мы накідаем травы. Што зробіш, інакш нельга.
Бацька сказаў:
— Я пра гэта і не падумаў. Але без насыпу няможна.