Абедзве сям'і няспешна разышліся класціся спаць, смачна пазяхаючы. Маці спаласнула талеркі і сцерла з іх тлушч мяшком з-пад мукі. Агонь у вогнішчы патух, зоркі нібы апусціліся ніжэй. Легкавыя аўтамашыны толькі зрэдку прабягалі цяпер па шашы, але грузавікі час ад часу з грукатам праносіліся міма, ажно дрыжэла зямля. Абедзве машыны, якія стаялі ў лагчынцы каля дарогі, ледзь віднеліся пры святле зорак. Каля заправачнай станцыі выў прывязаны нанач сабака. Людзі ўгаманіліся і ціха спалі, і асмялелыя палявыя мышы снавалі каля матрацаў. Адна Сэйры Ўілсан не спала. Яна глядзела ў неба і стойка змагалася з болем.
Заходнюю тэрыторыю апанаваў неспакой — набліжаюцца перамены. Заходнія штаты затрывожыліся, як коні перад навальніцай. Буйныя ўласнікі занепакоіліся, чуюць: будуць перамены, толькі не ведаюць — якія. Буйныя ўласнікі б'юць па непасрэднай пагрозе: па пашыраным складзе ўрада, па ўсё мацнейшым адзінстве рабочага руху; б'юць па новых падатках, па новых эканамічных планах — не разумеюць, што ўсё гэта вынікі, а не прычыны. Вынікі, а не прычыны. Не прычыны, а вынікі. А прычыны караняцца глыбока, хоць яны і зусім простыя. Прычыны — гэта фізічны голад, памножаны ў мільён разоў; гэта духоўны голад — імкненне да шчасця, да пачуцця ўпэўненасці ў заўтрашнім дні, памножанае ў мільён разоў; гэта імкненне мускулаў і мозгу да росту, да працы, да творчасці, памножанае ў мільён разоў. Канчатковая, ясная функцыя чалавека — працаваць сваімі мускуламі, ствараць сваім мозгам, і не толькі на карысць аднаму сабе — гэта і ёсць чалавек. Пабудаваць сцяну, пабудаваць дом, пабудаваць плаціну, укласці часцінку свайго чалавечага «я» ў гэту сцяну, у гэты дом, у гэту плаціну і ўзяць і сабе што-небудзь ад іх — ад гэтай сцяны, ад гэтага дома, ад гэтай плаціны; умацаваць мускулы цяжкай працай, прылучыцца да яснасці ліній і форм сваіх здзейсненых задум. Бо чалавек — адзінае стварэнне ва ўсім арганічным і неарганічным жыцці прыроды, адзіны аб'ект у сусвеце, які перасягае створанае ім, узнімаецца па прыступках сваіх задум, вырываецца наперад, пакідаючы ззаду ўжо дасягнутае. І вось што трэба сказаць пра чалавека: калі тэорыі мяняюцца ці рушацца, калі філасофскія школы і вучэнні, вузкія завулкі думкі — нацыянальныя, рэлігійныя, эканамічныя — узнікаюць, а потым рассыпаюцца прахам, чалавек, хоць і спатыкаючыся, атрымліваючы жорсткія ўдары, памыляючыся, ідзе наперад і нечага дасягае. Зрабіўшы крок наперад, ён можа адступіць, але толькі на паўкроку і ніколі не зробіць поўнага кроку назад. Вось што можна сказаць, і гэта трэба добра разумець. Гэта трэба разумець, калі з чорных самалётаў падаюць бомбы на людныя рынкі, калі палонных забіваюць, як свіней, калі скалечаныя целы сплываюць крывёю ў гразі і пыле. І вось яшчэ што: калі спыніцца, калі б памерла вострае да болю жаданне ісці наперад, што б там ні было, бомбы не падалі б, глоткі не рэзалі б. Пакуль будуць жывыя ўладальнікі бомбаў, гэты смертаносны груз будзе падаць на моцных духам, і бойся таго часу, калі дух гэты памрэ; пакуль жывуць буйныя ўласнікі, удары будуць сыпацца на тых, хто робіць крок наперад — бойся таго часу, калі памрэ імкненне ісці наперад. Бойся таго часу, калі чалавечае «я» не будзе гатова ісці на пакуты і смерць за ідэю, бо гатоўнасць гэтая — асновы чалавечага «я», адзінае, што робіць чалавека чалавекам.
Заходнія штаты апанаваў неспакой — блізяцца нейкія перамены. Тэхас і Аклахома, Канзас і Арканзас, Нью-Мексіка, Арызона, Каліфорнія… Вось адна сям'я пакідае свой участак. Некалі бацька ўзяў пазыку ў банку, і цяпер банк наважыў авалодаць яго зямлёй. Зямельная кампанія, гэта значыць банк, які валодае зямлёй, хоча, каб на гэтай зямлі працавалі трактары, а не людзі. А хіба трактар — дрэнна? Хіба ў сіле, якая праразае доўгія барозны ў зямлі, ёсць што-небудзь нядобрае? Калі б гэты трактар належаў нам, тады было б добра — не мне, а нам. Калі б нашы трактары праводзілі доўгія барозны па нашай зямлі, тады было б добра. Не па маёй зямлі, а па нашай. Мы любілі б гэты трактар, як любілі гэту зямлю, калі яна была наша. Але трактар робіць адразу дзве справы: узорвае зямлю і выворвае з яе нас. Паміж трактарам і танкам розніцы мала. І той, і другі гоняць перад сабой людзей, апанаваных страхам і роспаччу. Тут ёсць над чым задумацца.
З зямлі сагналі аднаго чалавека, адну сям'ю — вось яго ржавая машына паўзе па шашы на Захад. Я страціў зямлю, маёй зямлёй авалодаў трактар. Я адзін і не ведаю, што рабіць. Адна сям'я спыняецца на начлег каля прыдарожнай канавы, ставіць палатку; да яе пад'язджае яшчэ адна сям'я і таксама ставіць палатку. Двое мужчын прысаджваюцца на кукішкі, а жанчыны з дзецьмі стаяць каля іх і слухаюць. Гэта і ёсць завязка, разумееце, вы — тыя, хто ненавідзіць перамены і баіцца рэвалюцыі? Раз'яднайце гэтых двух мужчын, пасейце ў іх сэрцах нянавісць, боязь адзін аднаго, недавер адзін да аднаго. Бо гэта зачатак таго, што наганяе на вас страх. Зародак. Таму што ў выказванне: «Я страціў зямлю» ўносіцца папраўка: «Мы страцілі нашу зямлю». Вось дзе тоіцца небяспека для вас, бо два чалавекі ўжо не такія адзінокія і разгубленыя, як адзін. А з гэтага «мы» ўзнікае нешта яшчэ больш небяспечнае: «У мяне ёсць крыху ежы» плюс «У мяне зусім нічога няма». І калі ў суме атрымліваецца: «У нас ёсць крыху ежы», значыць, усё ўвайшло ў сваю каляіну і рух набыў накіраванасць. Цяпер засталося зрабіць нескладанае памнажэнне, і зямля гэтая, гэты трактар — нашы. Двое мужчын сядзяць на кукішках у дрэнажнай канаве, маленькае вогнішча, у кацялку варыцца мяса, маўклівыя жанчыны з застылым позіркам, ззаду — дзеці прагна ўслухоўваюцца ў незразумелую гутарку. Набліжаецца ноч. У малога прастуда. Вось, вазьміце коўдру. Яна шарсцяная — яшчэ ад маці засталася. Вазьміце, накрыйце дзіця. Вось што ім трэба бамбіць. Бо тут пачынаецца пераход ад «я» да «мы».
Калі б вам, тым, хто залодае ўсім, што патрэбна людзям, удалося зразумець гэта, вы змаглі б утрымацца на паверхні. Калі б вам удалося аддзяліць прычыны ад вынікаў, зразумець, што Пэйн, Маркс, Джэферсан, Ленін былі вынікам, а не прычынай, вы ўцалелі б. Але дзе вам зразумець: уласніцтва, як марозам, скоўвае ваша «я» і назаўсёды адгароджвае яго ад «мы».
Заходнія штаты ў трывозе — набліжаюцца перамены. Патрэба нараджае ідэю, ідэя — дзеянне. Паўмільёна людзей рухаюцца па дарогах; яшчэ адзін мільён, больш упартых, таксама гатовы ў любую хвіліну зняцца з месца; дзесяць мільёнаў яшчэ толькі пачынаюць нервавацца.
А трактары праводзяць баразну за баразной па абязлюдзелай зямлі.
Уздоўж шашы № 66 стаяць прыдарожныя бары: «Дом Эла і Сузі», «Снеданне ў Карла», «Джо і Міні», «Закусачная Ўіла». Халупкі з лямцавай пракладкай між дошак. Дзве бензінавыя калонкі каля ўвахода, дзверы з драцяной сеткай, доўгая стойка, высокія табурэты, рэйка для ног. Каля дзвярэй тры гульнёвыя аўтаматы, праз шкло відаць, якое багацце ў пяціцэнтавых манетах можна выйграць за тры жэтоны. А побач з імі патэфон, які іграе за пяціцэнтавік, і наваленыя горкай, як бліны, пласцінкі, гатовыя ў любы момант слізгануць на дыск, і тады загучыць танцавальная музыка — факстроты «Ці-пі-ці-пі-цін», «Дзякуй за памяць», шлягеры Бінга Кросбі, джаз Бені Гудмэна. На адным канцы стойкі пад шкляным каўпаком — дражэ ад кашлю, серна-кафеінавыя таблеткі пад назвай «Бяссонныя», «Не драмаць»; цукеркі, цыгарэты, лёзы для брытваў, аспірын, белыя шарыкі «Брома-Сельтэр» і «Алька-Сельтэр» для шыпучкі. На сценах плакаты: купальшчыцы — пышнагрудыя, вузкабёдрыя бландзінкі з васковымі тварамі, у белых купальніках, з бутэлькай кока-колы ў руках, усміхаюцца: вось што абяцае вам кока-кола. Стойка доўгая, на ёй сальніцы, перачніцы, гарчычніцы і папяровыя сурвэткі. За стойкай піўныя краны, а каля самай сцяны бліскучыя, ахутаныя парай кававаркі з зашклёнымі акенцамі, якія паказваюць узровень вады. Тарты пад драцянымі накрыўкамі, апельсіны пірамідамі па чатыры штукі. Невысокія слупкі кардонак з крэкерамі і кукурузнымі шматкамі — раскладзены ўзорам.
Надпісы на картках меню з вялікімі бліскучымі літарамі са слюды: «Такія пірагі пякла твая мама». «Крэдыт вядзе да сваркі, лепш застанемся сябрамі». «Дамам можна курыць, толькі акуркі глядзіце, куды кладзяце». «Абедайце ў нас, шкадуйце сваю жоначку».
На другім канцы стойкі — сталовы посуд, бляхі з запечаным мясам, бульбай, тушаным мясам, смажанай ялавічынай, шэрай бужанінай — засталося толькі скрылікамі нарэзаць.
Міні, ці Сузі, ці Мэй старыцца за стойкай — валасы завітыя, на спацелым твары пудра і румяны. Бярэ заказы, размаўляе з кліентам ціха, мякка, повару заказы паўтарае скрыпучым, як у паўліна, голасам. Выцірае стойку анучай кругамі, начышчае вялікія бліскучыя кававаркі. Повару — Джо, ці Карлу, ці Элу — горача ў белым кіцелі і фартуху: на белым ілбе пад белым каўпаком пацеркі поту; ён пахмурны, гаворыць мала, мяльком паглядае на новых наведнікаў. Націрае патэльню, шлёпае на яе катлету ў цесце. Ціха паўтарае за Мэй заказы, скрабе патэльню, працірае джутавай анучкай. Пануры, маўклівы.
Мэй ажыццяўляе сувязь з наведнікамі, усміхаецца ім, а сама ледзь стрымлівае раздражненне; усміхаецца, а вочы глядзяць міма, калі госць не вадзіцель грузавіка. Шафёры — касцяк усяго. Там, дзе спыняюцца шафёры, там кліенты. Іх не абдурыш, яны разбіраюцца, што да чаго. Шафёры — гэта заказы. Яшчэ ого як разбіраюцца! Паспрабуйце падаць ім спітую каву, і больш нагі іхняй у вас не будзе. А абслужыце як след, яны зноў наведаюцца. Вадзіцеляў грузавікоў Мэй сустракае шырокай усмешкай. Крыху выгнуўшы стан, папраўляе на патыліцы валасы, і ўслед за рукамі крыху падымаюцца пад сукенкай угору і грудзі; ветла вітае гасцей, быццам абяцаючы вясёлае баўленне часу, вясёлую гутарку, вясёлыя досціпы. Эл ніколі ні з кім з наведнікаў не загаворвае. Не кантактуе з імі. Бывае, адкажа ўсмешкай на анекдот, а смяяцца, не, не смяецца. Часам гляне на Мэй, пачуўшы гуллівыя ноткі ў яе голасе, і зноў скрабе патэльню лапаткай, перакладзе застылы тлушч у латочак каля пліты. Ён прыціскае лапаткай катлету, яна шыпіць. Кладзе на патэльню разрэзаную напалам булачку, падаграе, падсмажвае. Зграбае з патэльні колцы цыбулі, кладзе на фарш, прыціскае лапаткай, накрывае паловай булачкі, другую палову змазвае растопленым маслам і вострай прыправай. Прытрымліваючы пакладзеную на катлету паўбулачкі, падчэплівае лапаткай тонкую катлетку, пераварочвае яе, накрывае другой паловай і скідае на маленькую талерку. Туды ж кладзе чвэртку марынаванага агурка і дзве чорныя масліны. Пускае талерку па стойцы, як кідальнае кальцо. Тады зноў скрабе патэльню і панура пазірае на жароўню з тушаным мясам.
Легкавыя машыны імкліва праносяцца па шашы № 66. Нумарныя знакі з Масачусетса, з Тэнесі, Род-Айленда, з Нью-Ёрка, Верманта, Агаё. Кіруюць на захад. Шыкоўныя машыны, хуткасць — шэсцьдзесят пяць міль у гадзіну.
Вунь «корд» ідзе. Труна на колах.
Але ж, глянь, які ход! Бачыш «ласаль»? Мне б такую. Я не з ганарлівых. Узяў бы і «ласаль».
Калі ты ўжо так разышоўся, дык чаму б не «кадзілак»? Ён трохі большы і хутчэйшы.
А сабе я выбраў бы «зефір». Не такі ўжо і шык, затое клас, хуткасць! Мне дай «зефір».
І ўсё ж, сэр, можаце смяяцца, толькі я стаю за «б'юік-п'юік». Даволі добрая машына.
Дык яна ж, халера, цаной, як «зефір», а цягне слабавата.
Ну і няхай. Мне ад гэтага Генры Форда нічога не трэба. Не люблю я Форда. Ніколі не любіў. У мяне брат працаваў у яго на заводзе. Ты б толькі паслухаў, што ён расказваў.
І ўсё-такі «зефір» — сіла!
На шашы вялікія легкавыя аўтамашыны. Стомлена-пяшчотныя, разамлелыя ад гарачыні дамы, вакол іх, як вакол цэнтра прыцяжэння, круціцца безліч аб'ектаў: крэмы, ласьёны, бутэлечкі з фарбамі — чорнай, ружовай, чырвонай, белай, зялёнай, сярэбранай, з іх дапамогай мяняецца колер валасоў, вачэй, губ, пазногцяў, броваў, веек, павек. Рознае семя, алеі, пілюлі — каб добра працаваў страўнік. Сумка з бутэлечкамі, спрынцоўкамі, таблеткамі, прысыпкамі, растворамі, мазямі — каб унікнуць усякай рызыкі пры інтымных зносінах, зняць пахі, засцерагчыся ад нежаданых вынікаў. А яшчэ адзенне… Адна марока!
Маршчынкі стомы вакол вачэй, складкі раздражнення па кутках рота, грузныя грудзі ў цесных ячэйках бюстгальтараў, тугія жываты і клубы пад гумавымі гарсэтамі. Цяжка ловяць спякотнае паветра раты, у пахмурных вачах нялюбасць да сонца, ветру, да зямлі, агіда да ежы, злосць на знямогу, нянавісць да самога часу, які рэдка калі маладзіць, а старыць — заўсёды.
Побач з жанчынамі кароткія пузатыя мужчыны ў светлых касцюмах і панамах — чысценькія ружовыя мужчыны з неспакойнымі, разгубленымі вачамі, поўнымі трывогі. Ім неспакойна таму, што не працуюць прывычныя формулы: яны прагнуць бяспекі, але адчуваюць, што яна знікае з твару зямлі. На лацканах пінжакоў у іх значкі розных суполак і клубаў — тых месцаў, куды можна пайсці і ў натоўпе такіх жа занепакоеных чалавечкаў пераканаць сябе, што камерцыя — занятак высакародны, а не асвячонае рытуалам зладзейства; што яны шчодрыя і дабрачынныя, часта нават сабе ў шкоду, насуперак прынцыпам камерцыі; што жыццё ў іх паўнацэннае, а не ўбогая і стомная руціна; і што блізкі ўжо той час, калі нічога ім не будзе страшна.
Гэта сямейная пара таксама едзе ў Каліфорнію; там, у холе галівудскага гатэля «Беверлі Ўілтмар» яны з зайздрасцю будуць глядзець на людзей, будуць пазіраць на горы — вы разумееце, на горы! — і на высокія дрэвы, ён з ранейшым неспакоем у вачах, а яна — з апаскай, каб сонца не апаліла скуру. Будуць пазіраць на Ціхі акіян, і стаўлю сто тысяч супраць нічога, што ён скажа: «Я думаў, ён большы». А яна будзе кідаць зайздрослівыя позіркі на круглявыя маладыя дзявочыя целы на пляжы. Яны едуць у Каліфорнію толькі дзеля таго, каб потым, вярнуўшыся дамоў, сказаць: «Такая вось і такая сядзела ў Тракадэра побач з намі, за суседнім столікам. Ну і страшыдла! Але апранаецца з густам». А ён скажа: «Я там гутарыў з саліднымі дзелавымі людзьмі. Яны лічаць, што пакуль мы не збавімся ад гэтага тыпа ў Белым доме, дабра не чакай». І яшчэ: «Ад аднаго дасведчанага чалавека я чуў, што ў яе сіфіліс. Яна здымалася ў фільмах братоў Уорнераў. Кажуць, спала з кім папала, абы ролю атрымаць. Што ж, знайшла, чаго шукала». Але ўстрывожаныя вочы ўсё роўна не ведаюць спакою, надзьмутыя губы не ведаюць радасці. Вялікая легкавая машына імчыцца з хуткасцю шэсцьдзесят міль у гадзіну.
Я выпіла б чаго-небудзь халодненькага.
Вунь наперадзе нешта віднеецца. Спыніцца?
Думаеш, у іх чыста?
Не брудней, чым дзе ў іншым месцы ў гэтым богам забытым краі.
Ну, бутэльку содавай, я думаю, можна.
Вялікая машына скрыгоча тармазамі і спыняецца. Неспакойны таўстун дапамагае жонцы вылезці з кабіны.
Калі яны ўваходзяць, Мэй глядзіць спярша на іх, потым паўз іх. Эл на імгненне адрывае вочы ад пліты. Мэй ведае, што будзе далей. Яны вып'юць бутэльку содавай за пяць цэнтаў і бурчліва паскардзяцца, што вада цеплаватая. Жанчына скамечыць шэсць папяровых сурвэтак і кіне на падлогу. Мужчына папярхнецца і зваліць віну на Мэй. Жанчына пачне прынюхвацца, быццам пачула пах тухлага мяса, а пасля яны пойдуць і да канца сваіх дзён будуць усім гаварыць, што народ на Захадзе няветлы. А Мэй, зноў застаўшыся адна з Элам, падбярэ ім адпаведнае слоўца — абзаве іх задрыпамі.
Вадзіцелі грузавікоў — гэта людзі!
— Вось едзе вялікі грузавы фургон. Добра было б, каб яны тут спыніліся — адаб'юць пах гэтых смярдзючак. Калі я працавала ў вялікім гатэлі ў Альбукерку — як яны кралі, Эл! Бралі ўсё, што дрэнна ляжыць. І чым больш шыкоўныя ў іх машыны, тым яны болей крадуць — ручнікі, сталовае срэбра, мыльніцы. Проста розуму не дабяру — навошта.
А Эл змрочна:
— А як, па-твойму, адкуль у іх такія машыны і гэтулькі дабра? Што, можа, нарадзіліся з усім гэтым? А ў цябе ніколі нічога не будзе.
Вялікі грузавік, шафёр і зменны.
— Можа, спынімся тут, кавы вып'ем. Забягалаўку гэту я ведаю.
— А як у нас з графікам?
— Ідзём з апярэджаннем.
— Тады пад'язджай. Тут ёсць баявая кабылка з перчыкам. І кава добрая.
Машына спыняецца. Двое шафёраў у брыджах колеру хакі, у высокіх шнураваных чаравіках, кароткіх куртках і вайсковых фуражках з бліскучымі брылямі. Дзверы з сеткай — бразь!
— Здарова, Мэй!
— Няўжо гэта ты, Вялікі Біл Пацук? Даўно перавялі зноў на гэты маршрут?