Дык вось хто... святкуе наш Кастрычнік!..
Ліза ўспомніла Рэню і сцяўшы зубы, пайшла далей. Праз некалькі крокаў яна ўбачыла ля тратуара забітага чырвонаармейца, затым на пэўнай адлегласці другога, трэцяга. І па другім баку вуліцы было тое самае.
Праклятыя вылюдкі! Яны захацелі паздзекавацца не толькі над целам мёртвых, але і над душамі жывых!..
Ліза бегла, не гледзячы па баках. Насустрач ёй, стуліўшыся, прабеглі яшчэ некалькі жанчын. Мужчын не было відаць.
Ліза прайшла пад мостам на Савецкую вуліцу. Уздоўж яе на далёкай адлегласці відаць было такое самае «афармленне»...
Павярнуўшы ўлева, Ліза пайшла па вуліцы Мяснікова. Ліза ішла скамянелая, сціснуўшы губы. Слёз на вачах не было, нават жаху не адчувалася, а толькі нешта гарачае, сухое пякло ў сярэдзіне. Гэта былі гнеў і нянавісць. З вялікім хваляваннем выйшла Ліза на тую вуліцу, дзе было гета. Яна зараз жа ўбачыла Рэню, а Рэня іх. Але адначасова Ліза ўбачыла, як з другога канца вуліцы паўзе нібы змяя. Адзін за адным ішлі паліцаі і немцы і станавіліся ля агароджы. Калі Ліза падышла да таго месца, дзе была Рэня, ланцуг ужо стаяў паміж іх. Потым ланцуг завярнуў у сярэдзіну і разрэзаў участак на дзве часткі. Затым тыя самыя постаці замільгалі ззаду, за дамамі. Квартал быў акружаны. Адначасова пад’ехала некалькі крытых грузавікоў.
Людзі, што былі на дварэ, з крыкам і плачам кінуліся ў дамы і зачыніліся. За імі пабеглі салдаты. Затрашчалі дзверы, вокны. Але трэск і грукат былі заглушаны страшнымі крыкамі вязняў, у якіх ужо нельга было распазнаць паасобных чалавечых галасоў — гэта быў адзін суцэльны стогн. Стагналі ўсе дамы разам, стагнала зямля пад імі. Усё жывое навакол сціхла, стаілася; над усім горадам панаваў гэты адзіны жудасны крык.
І пад гэты крык салдаты пачалі выцягваць з дамоў людзей і кідаць іх у машыны. Часта чуліся стрэлы — і тады ў машыны валаклі забітага. Адзін мужчына вырваўся з рук, з незвычайнай спрытнасцю схапіў камень і ўляпіў яго ў твар салдата. А калі ён, працяты кулямі, паваліўся на зямлю, то на твары яго быў не страх смерці, а задавальненне, як у чалавека, выканаўшага свой абавязак. У другім месцы маладая жанчына ўпілася ў твар салдата пальцамі; калі яе, праколатую, адарвалі, то ў пальцах яе засталося вока немца...
Гружаныя машыны ад’язджалі адна за адной і вельмі хутка вярталіся пустымі, магілы, куды адвозілі людзей былі вельмі блізка. Адтуль чулася кулямётная стральба...
Побач, за той-жа самай агароджай, быў такі самы квартал, з такімі самымі жыхарамі, але там было ціха: «па плану» яны былі аднесены ў другую чаргу...
Немцы, відаць, ганарыліся «сваёй работай», бо не хавалі яе ад людскога вока. Рабілі сярод белага дня і не перашкаджалі насельніцтву глядзець, калі хто хоча. Але такіх ахвотнікаў бадай што не было.
Ліза ў першы момант кінулася на другі бок вуліцы і схавалася за варотамі. Але зараз-жа падумала, што ў такую хвіліну не павінна хаваць ад Рэні дзіця, ды і сама не магла адвярнуцца ад сваёй сяброўкі. Ліза асцярожна высунулася з-за варотаў.
Рэня нерухома стаяла на тым жа месцы ля агароджы, з тугой гледзячы на вароты, дзе схавалася Ліза. Бедная маці быццам не заўважала таго, што дзеялася вакол яе. Убачыўшы зноў Лізу, яна пасвятлела і паднялася на цыпкі, каб апошні раз убачыць свайго сына.
А той прачнуўся ў самым добрым настроі. Працяглы шум і грукат недзе зводдаль быў зусім не чутны для яго вушэй, захутаных у хустачку, цёплую шапачку ды яшчэ ў коўдру. А тое, што там мітусілася многа людзей, было нават цікава.
І маці ўбачыла яго вясёлы тварык. І ўсміхнулася яму. А ў гэты момант адзін паліцай спакойна выпусціў у яе дзве кулі...
Паліцай гэты быў — Сымон Шаціла.
Кажуць, што ў чалавека ў момант яго смерці так і застаецца ў зрэнках адбітак таго, што ён бачыў у апошнюю хвіліну. У такім разе Рэня пайшла ў магілу з адбіткам вясёлага тварыка свайго сына.
Застагнала Ліза і прыціснула да сябе дзіця. Хлопчык паглядзеў на яе і ... засмяяўся! Чаму ж яму не смяяцца, калі ён адчуваў сябе здаровым, паветра такое свежае, а тут яшчэ так пацешна тарахцяць і мітусяцца.
«Ты сапраўды шчаслівы, мой хлопчык, — прашаптала Ліза, — бо не ведаеш і не будзеш ведаць, што бачыў».
З вачэй яе цяклі ціхія слёзы...
IV
Ля студні сышліся тры жанчыны.
Варапаіха з таямнічым выглядам казала:
— Чую крык малога дзіцяці і думаю: адкуль? Здаецца, ніхто да іх не прыходзіў, не прыязджаў. Не сцярпела, заходжу: сапраўды спіць дзіцянё, а апрача іх — нікога. І выгляд у іх такі, нібы ім вельмі непрыемна, што я сунулася. Лагодненька пытаюся — адкуль? — «Бог з неба скінуў», — кажуць. — «Радня якая?» — «Вядома, радня». — «Бацькоў няма?» — «Няма». І больш нічога не хочуць казаць. А радня ў іх недзе ў Бягомлі. І ніхто носу да іх за гэты час не паказваў.
— Можа, падкінутае? — сказала другая жанчына.
— Чаго ж тады хавацца ды туляцца ад людзей? — адказала Варапаіха.
— І я так думаю, — задуменна сказала трэцяя жанчына. — Тут нешта такое ёсць.
— А можа, яўрэйскае дзіця ўзялі? — прамовіла другая жанчына.
— І гэта можа быць, — сказала Варапаіха. — Але на што яно ім на старасць? І так жыць цяжка. Ды і не чула я ні пра якіх такіх прыяцеляў.
— А можа... дачка сваё дзіця прывяла? — хітра сказала трэцяя жанчына. — Ты нічога не заўважыла?
— Неяк не звяртала ўвагі, — адказала Варапаіха, — не думалася пра гэта.
— Такая маладзенькая, — уздыхнула другая жанчына.
— Усяк бывае на свеце, — уздыхнула і трэцяя жанчына. — Але грэх казаць, нічога не ведаючы.
— Вядома, вядома, — падхапіла Варапаіха. — І я так не думаю. Я кажу толькі, што ўся гэтая справа нейкая таемная. Але нам што — хай сабе людзі жывуць, як могуць.
— Не наша гэта справа, — падтрымала трэцяя жанчына. — Чыё і якое дзіця ні было б, а людзі ўзялі на сябе такі клопат. Хваліць за гэта іх трэба.
Пасля таго страшнага дня Ліза нібы пастарэла на некалькі гадоў. «Святкаванне» немцаў апаліла яе душу навекі. Яна сваімі вачыма ўбачыла не толькі тое, што ведала і чула да гэтага часу пра фашыстаў, але і такое, чаго яшчэ ніхто і ўявіць сабе не мог. Нямецкія фашысты здаваліся ёй ужо не народам ваюючай дзяржавы, а істотамі зусім другой, нечалавечай пароды, пра якіх нават нельга гаварыць, што яны дрэнныя, як смешна было б казаць, што ў нашых лясах жывуць дрэнныя ваўкі.
І яшчэ ўбачыла Ліза сваімі ўласнымі вачамі, што такія самыя ваўкі могуць быць і сярод нашых людзей, нашых суседзяў. А якім чынам яны маглі зрабіцца такімі — дзяўчына зразумець не магла.
Апрача таго, Ліза са здзіўленнем адчула, што смерць Рэні не зрабіла на яе такога ўражання, якога яна чакала і баялася. Пры такім маштабе смерць гэтая нібы патанула ў тысячах іншых смярцей. Калі Ліза думала пра сваю сяброўку, то не магла адчуваць нейкага гора ці жалю да яе асобна, не магла шкадаваць яе неяк іначай, бо зараз жа перад ёй паўставалі і тысячы тых людзей, што гінулі на яе вачах, і забітыя воіны ўздоўж вуліцы, і павешаныя патрыёты. Ці значыла гэта, што яна недастаткова шкадавала сваю сяброўку? Не. Гэта толькі значыла, што яна і ўсіх шкадавала гэтаксама, як Рэню. І калі Лізе здавалася, што яна не так востра перажывае смерць Рэні, то яна не ведала, што вастрыня застаецца такая самая ды толькі зліваецца з агульным вялікім горам. Так укол адной іголкі адчуваецца вастрэй, чым укол пучка іголак.
Ад гэтага самага дня Ліза стала і сапраўднай маткаю дзіцяці. І не таму толькі, што ў гэты дзень загінула яго родная маці. З тае хвіліны, калі дзіця ўпершыню ўсміхнулася ёй, Лізе, як сваёй, блізкай, паміж імі ўсталяваліся зусім новыя адносіны. Да гэтага часу Ліза і шкадавала, і любіла, і клапацілася аб дзіцяці зусім шчыра, але ў аснове гэтага было пачуццё абавязку. І для сваёй сяброўкі, і для дзіцяці, і для свайго сумлення Ліза павінна была так рабіць. І яна адчувала вялікае задавальненне, як кожны чалавек, які робіць высакародную справу. А цяпер яна адчула вялікае шчасце незалежна ад гэтага, адчула, што дзіця дорага і блізка ёй само па сабе, што яе захапляе кожны рух яго, што яна думае толькі аб ім і што болей нічога яе не цікавіць.
Так бывае з родным бацькам, які ў процілегласць матцы, у першыя дні адчувае толькі задавальненне (і то не заўсёды!), ведаючы, што гэта яго роднае дзіця, а сапраўдная бацькоўская любоў прыходзіць да яго толькі пасля таго, як ён «пазнаёміцца з ім асабіста».
Дні за днямі праходзілі ў хатніх клопатах. Хлопчык зусім паправіўся, зрабіўся жыццярадасным і цешыў не толькі Лізу і «бабулю», але і самога «дзеда». Усё было добра, калі ў хаце было добра. А калі бывала цяжка, калі на хлеб не хапала, то Ліза адразу адчувала сябе вінаватай. Кожнае слова аб іх становішчы здавалася ёй тады папрокам. Хоць бацькі яе не папракалі, але Ліза сваім, ужо матчыным сэрцам, адчувала, што часам яны гэта думаюць. Яна з усіх сіл старалася палегчыць працу матцы, ночы ўжо сама не спала. Тады бацькі былі незадаволены, што яна сама марнее. І гэта таксама было папрокам.
Зноў зайшла Варапаіха, каб паглядзець на дзіця. Хавацца далей было ўжо нельга. Ёй расказалі пра сястру з Бягомльскага раёна.
— Які цудоўны хлопчык! — усклікнула Варапаіха, разглядаючы дзіця з такой прагнай цікавасцю, што Лізе зрабілася няёмка. — А які чорненькі і далікатны, нават на сялянскага хлопчыка не падобны.
У Лізы сціснулася сэрца. На дапамогу прыйшла маці: