— Пры ім i кормчы не рыпаўся, сядзеў у прыёмнай як міленькі. (Зуёнак.)
— Во-во, адзін перад адным! (Дзед.) У нас у вёсцы быў адзін…
— Сувораў казаў… Пра Кітай, вы знаеце, што казаў Сувораў?.. (I ён тут, Ілья Ільіч, наш камроты! Цыганская, маладая барада, абавязкова кніжка ў кішэні ці сумцы… Дзе ён браў тыя кнігі, аднаму богу ведама: у вёсках апошнія Бібліі ўжо дакурвалі!) Спіць, i слава богу! Не будзіце сабе на бяду!
— А я вам далажу, калі не ведаеце (Косця-начштаба). Яго даўно на свеце няма.
— Каго?
— Твайго кормчага.
— Чаму майго? — Сталетаў імгненна прыліпае, толькі зачапі яго. — Вазьмі сабе, знайшоўся яшчэ дабрадзей!
— А вы i не ведалі? (У Косці-начштаба не разбярэш, дзе ўсур'ёз, а дзе блазенства.) Не ведаюць, адзін Сталетаў ды мільярд кітайцаў не чулі. А каб i надалей не раскумекалі, зрабілі «кучу малу», «культурную рэвалюцыю». Паплечнікі змовіліся: маўчаць сто год. I праз кожныя дзесяць — «кучу малу»!
— Гэта ж Кітай! — падхапіў Ілья Ільіч. — Імператар, які Вялікую сцяну будаваў, аб'явіў, што будзе жыць вечна. А потым узяў ды i памёр. Цэлы год не хавалі, раз ён так аб'явіў. Пасадзілі за шырму, на трон, a чыноўнікі, міністры прыходзілі i слухалі, як ён за шырмай маўчыць, угадвалі ягоныя загады. А паху дамовіліся не чуць.
— Во! — усклікнуў Косця-начштаба. — Не тое, што наш Сталетаў!
— А што! — Сталетаў абазваўся, быццам i сапраўды мае да гэтага дачыненне. — Я не апраўдваю, але так таксама нельга: раз — i ўсе яйкі аб падлогу! Э, не-е, так таксама не робяць. Праўду кажа Зуёнак: пры ім…
— Спяём! — крычыць ужо Косця-начштаба i тут жа пачынае: «А какая встреча будет у вокзала в дни, когда победой кончится война!..»
Касач маўчыць, аднаго яго як бы не датычыць шумная спрэчка. Цікава, што ён сказаў бы i як, што ён усе гэтыя немаўклівыя гады думаў?
Адразу пасля вайны ён працаваў у райвыканкоме, потым яго зрабілі дырэктарам торфазавода, потым — саўгаса. Дзе ён зараз — не ведаю. I Глаша не ведае.
Палон, у якім ён пабываў, а магчыма, i папка Сталетава на ім усё-такі віселі. Ды i сам ён чалавек дастаткова складаны, з нечаканасцямі. На партызанскай сустрэчы я ўпершыню, але ўжо бачу (па размовах, рэпліках, па яго цяжкім маўчанні), што да яго не надта кідаюцца. Ну, а ён — тым больш. Гаваркім, кампанейскім ён ніколі не быў, гэта не Косця-начштаба. Магчыма, мае значэнне i тое, што ў памяці нашай Касач звязаны шмат з чым, што не надта хіліць да вясёлай балбатні, захавана на самым донцы памяці. Вайна ёсць вайна, але побач з Косцем-начштаба — гэта цалкам партызанская, з шумам, з анекдотамі, з памяццю пра розныя казусы вайна, а побач з Касачом успамінаецца нешта іншае, больш рэзкае, завостранае… У Касача няма гэтага нашага «касачоўскага», партызанскага шыкавання, лірыкі партызанскай, якая ў некаторых з гадамі ўсё разрастаецца. Ён вось i на сустрэчу едзе, як чужы. Старонні хто-небудзь i рашыў бы, што ён адзіны тут «некасачовец».
Чуў я ці чытаў, што людзей, якія ведалі адзін аднаго ў абставінах асабліва пакутлівых i абразлівых для чалавека, потым не надта цягне на сустрэчы. Зрэдку — хай сабе, але не больш. Цяжка, немагчыма жыць з пастаянна раскрытай памяццю, дзе ўсё гэта схавана. Такія людзі наўрад ці сябруюць сем'ямі. Я сам ведаў двух чалавек, што перажылі Асвенцім у адным бараку. У калідоры педінстытута, у курылцы яны сустракаліся, іншы раз з падкрэсленай бесклапотнасцю звяралі лагерныя нумары на руках. («Я на 120 тысяч чалавек старэйшы за цябе…») Але з ix гутарак можна было зразумець, што яны нават не ведаюць адзін пра аднаго, хто на якой вуліцы жыве.
Ды што казаць, я вось i Сярожу не ўсё стаў бы расказваць (нават калі вырасце, студэнтам стане), хаця, здаецца, хаваць, саромецца няма чаго. На сваіх студэнтах я i пераканаўся, што ёсць рэчы, якія немагчыма перадаць другім — хто не паспытаў сам чаго-небудзь падобнага.
Даведаліся мае трэцякурснікі ад некага пра выпадак ці чыталі недзе, калі камандзір у час блакады — сярод нямецкіх засад, — каб не вынішчылі атрад, быццам бы гатоў быў ахвяраваць дзіцём, якое ўсё крычала на руках у маці. Пераказалі мне — з абурэннем! Але i запытальна: як я тут выкручуся з маёй «універсальнай навукай псіхалогіяй»? Паводле ix пераканання, пасля такога выпадку атрад абавязкова распаўся б: людзі, скампраметаваўшы, страціўшы самую мэту барацьбы, узненавідзелі б адзін аднаго i саміх сябе, уласнае жыццё, купленае такой цаной. Абураючыся разам з імі самой магчымасцю падобнага выпадку, я ўсё-такі не згадзіўся, што скончылася б менавіта так. Напомніў пра «абарончы» механізм псіхікі, без якога вайна наогул немагчымая, невыносная была б для чалавека…
Я не бачыў твараў маіх студэнтаў, але ўпершыню адчуў — у інтанацыях адных, у маўчанні другіх — не проста нязгоду, але варожасць. Быццам ім сама слепата мая, мае чорныя акуляры непрыемныя, агідныя. Не, яны не згаджаліся ні на якую «абарончую рэакцыю» ставячы сябе на месца таго атрада!
I дзякаваць богу! Хоць занадта многае ў жыцці паўтараецца, але праўда ўсё ж ix, хто не жадае ў такое верыць. Гэта праўда вясны, якая не хоча знаць, што паўторыцца i восень, i зіма. Гэта праўда юнацтва, якое не верыць, што ў іншых пачыналася вось гэтак жа. I блаславёнай хай будзе рака, што пачынаецца чыстай i светлай крынічкай: нават калі б крынічка ведала, што нізоўі ракі забруджаны, гэта не спыніла б яе. Рэчку можна ачысціць. Але гэта не мела б ніякага сэнсу, каб не бруіла чысціню пачатковая крынічка, падземная вада…
Вось як… А мае першае партызанскае каханне — зусім не Глаша. I Глашу я пакахаў як бы водгукам ад яго, ад Касача. Так, Касач! Хлапчукоўскае, смешнае, але з якімі парываннямі, фантазіямі, крыўдамі i paдасцямі — інакш як i назавеш гэта, калі не каханнем!
Яшчэ да таго, як прыйшоў у атрад, наслухаўся: «Касачоўцы, ого, не кожнага возьмуць да сябе!», «Узброеныя, як дэсантнікі!», «У Касача — адны кадравікі, ваяваць умеюць!», «Касачоўцы бой вядуць», «Kacaчоўцы, касачоўцы».
Хацелася стаць не проста партызанам (ix нямала праходзіла праз нашу вёску), але абавязкова — касачоўцам.
Зброю, без якой да ix не прасіся, я здабыў. А спосаб падказаў мне «Хведзька — вераб'іная смерць» — рабы, як вераб'інае яйка, сын калгаснага бухгалтара. Яму было ўсяго толькі пятнаццаць — на два гады маладзей за мяне, — i каб пазбавіць мяне гэтай маёй перавагі, Хведзька ўвесь час толькі i вышукваў, чым бы пахваліцца.
Гэтым разам ён дастаў з дупла дзве гранаты-«лімонкі» i паказаў мне — я стаяў пад дрэвам:
— Што, чуў, кум, сонца? Бачыў, кум, гром?
Мяне гэта так уразіла, што ён не вытрываў i наважыў мяне даканаць. Павёў да балота, з-пад яловага пня-вываратня дастаў загорнутае ў кавалак брызенту тое, пра што я даўно марыў: іржавую, з падгнілым прыкладам, але самую сапраўднўю вінтоўку! Цяпер i дурню было зразумела, што мая перавага над ім у два гады — непаразуменне i нахабства.
— Будзе i табе, — сказаў Хведзька, палагаднеўшы, — у ix такога дабра многа.
Я не зразумеў.
— У нябожчыкаў,— растлумачыў Хведзька. — А што?
Я міжволі паглядзеў на свае пальцы, якія неяк адразу зрабіліся ліпкія. Вось чаму дрэва на вінтоўцы чорнае, нібы абгарэлае!
Назаўтра мы выправіліся на могілкі, што ў сасонніку на пясчаных грудах. Тут закопвалі ў 41-м. Дзе забіты, там i пахаваны — кожны ў сваім акопчыку. (Баі ў нас на Палессі грымелі доўга: ужо Смаленск немцы ўзялі, а тут, у лясах, на балотах, ix стрымлівалі бронецягнікі i конніца вусатага Акі Гарадавікова — як у грамадзянскую.)
Жоўтыя пясчаныя грудкі акопчыкаў-магіл аселі, ix зацягнула верасам, як маскіровачнай сеткай. Хведзька сеў пад куст, закурыў, я стаяў перад ім з рыдлёўкамі, гатовы папрасіць: «Лепш не трэба!»
— Ну? — спытаў ён хмура.
Я не зразумеў.
— Наняў ты мяне? Арбайтэн!
Я, мусіць, пачырванеў.
— Дай! — ён вырваў з маіх рук рыдлёўку. — У нябожчыка зубы не баляць!
Жоўты вільготны жвір, яркі, як свежая кроў, паступова вырастае каля нас, а мы ўсё апускаемся ў зямлю. Я раптам выскачыў наверх; падалося, што зямля пачала асядаць, папаўзла пад босымі пятамі.
— Па вадзіцу пабег? — пагардліва крычыць Хведзька.
— Цесна… дваім, — тлумачыў, каўтаючы ліпкую сліну.
Нешта чорнае выкінуў Хведзька на жоўты жвір, — як гарэлая папера.
— Нямецкі… гузікі нямецкія… Няма тут ні халеры!
— Чаму? — прымушаю сябе цікавіцца, хоць мне аднаго цяпер хочацца: пайсці адсюль, уцячы. Такое адчуванне, быццам страціў нешта назаўсёды.
Як гаспадыня бульбу ў карыце, Хведзька сячэ рыдлёўкай у яме, прыслухоўваючыся, ці не стукне аб жалеза рыдлёўка.
— Я ж кажу! У іхніх не бывае — праверана. Сваіх яны закопвалі без зброі.
Драўляны нейкі гук громам аддаецца ў маёй галаве. Хведзька зірнуў на мой твар:
— Памочнічкі! Ану засыпай. Паняў?
Адышоў убок i лёг да сонца, а я пачаў сыпаць падсохлы жвір у яму.
Толькі ў трэцяй яме рыдлёўка — не яго, мая — дзынкнула. I тут я забыўся пра ўсё.
Вінтоўка ляжыць на свежым пяску, а мы стаім над ёй. Метал ад іржы жоўты, як вясновы кураслеп, а дрэва да вугальнай чарнаты набрыняла пахам i сырасцю смерці.
— Чуеш, кум, сонца?! — крычу я.
З гэтай вінтоўкай я i папрасіўся да касачоўцаў. (Брызентавы рэмень давялося перамяніць.)
Пачаў не з мамы, ведаючы, як ёй цяжка такое вырашаць, a пачаў з таго, што двойчы хадзіў (i Хведзька з намі) тэлеграфныя слупы спілоўваць. Знаёмым хлопцам-касачоўцам за тое, што бралi нас з сабой, заплацілі патронамі: i яны былі ў Хведзькі назапашаны. Але Хведзьку зноў мучыла зайздрасць:
— Добра табе, у цябе бацькі няма.
Але ў мяне была мама. Сабраўся з духам, паклікаў на дапамогу ўсю сваю закаранелую зухаватасць двоечніка i паведаміў маме, што сын яе — партызан.
Сястрычкі мае, сямігадовыя блізняты, разглядалі — нечаканага, бы я з неба саскочыў, — брата-партызана з захапленнем i спагадлівым чаканнем: зараз ён будзе плакаць. Мама наша на папругу i нават на кій — скорая. Потым сама плача, але спачатку парумзаеш ты.
Цяпер заплакала яна. Ціха, бездапаможна, зірнуўшы чамусьці на пляскатыя, як сподачкі, тварыкі блізнят, абвёўшы позіркам сцены, куткі хаты: нібы зараз жа трэба ўсё кідаць, уцякаць.
Пайшла на кухню, не сказаўшы ні слова. Нешта корпалася там ля печы i плакала, а мы напаўшэпт гаварылі.
— А табе каня дадуць?
— Сам разжывуся. У касачоўцаў самі ўсё здабываюць.
— А нас пакатаеш? Агарод наш засееш. А то мамцы цяжка будзе.
— Прыеду i зраблю. Цяпер вы — партызанская сям'я.
— Мамка плача.
— Яна заўсёды… Як i бацька на фінскую ішоў… Вы не помніце, малыя былі.
Блізняты нашы прыгажунямі не лічыліся, нават мама казала з добрай усмешкай (калі абедзве разам — цяжка не ўсміхнуцца):
— Божа, растуць векавухі, мала адной, дык на табе дзве!
Я любіў ix пляскатыя, губастыя тварыкі, хоць часта i сварыўся на ix, калі яны стараліся прыстаць да нашай мужчынскай кампаніі. Але ў сваім двары мы былі сябрамі. Каго хочаш кране гэта: здвоеная пакорлівая ўсмешка на добрых тварыках, здвоеная павага да старэйшага брата!
I вось цяпер, калі мама заплакала i так паглядзела на ix, на сцены, я адчуў сябе вінаватым. Упершыню падумалася ўсур'ёз, чым усё можа скончыцца. Цяпер i не партызанскай сям'і ацалець, выжыць — трэба вялікае шчасце, удача. А на партызанскія немцы палююць круглы год.
— Дай прышыю табе бацькаў каўнер. Залезь на гарышча, прынясі,— сказала мама, вярнуўшыся ад печы да нас, адразу прыціхлых: — Усё роўна чорт нейкі знойдзе ды забярэ ці спаляць.
Я кінуўся ў сенцы, ускараскаўся па лесвіцы. У рыззі ля коміна раскатаў рукаво ад старой ватоўкі — яно моцна пахла тытунём. У рукаве — наша адзіная сямейная каштоўнасць: каракулевы каўнер, загорнуты (ад молі) у тытунёвае лісце.
Мама прышывае той каўнер да майго рудога школьнага палітончыка, а мы сядзім каля яе, збліжаныя цішынёй, чаканнем. Маме стала холадна, я пабег i прынёс ёй з шафы старую цёплую хустку. Калі хустка ў яе на плячах, постаць маці не выдае такой вострай i ўся яна робіцца дабрэйшай — задуманай i журботнай. Вось такая — пад хусткай, у халаднаватым паўзмроку — яна расказвала нам пра гарадское жыццё, пра сваю маладосць, пра бацьку. (Я — «гарадскі», a сястрычкі нарадзіліся ў вёсцы. Бацька сам напрасіўся працаваць у МТС, дырэктарам быў да самай фінскай вайны. А потым здарылася нешта незразумелае, раптоўнае, немагчымае: бацька ў палоне! Былі два пісьмы аднекуль з поўначы — перад самай ужо вайной.)
Маміна хустка ды каракулевы каўнер, куплены сабе бацькам на паліто, — усё, што засталося ад нашага «дырэктарскага» жыцця.
Гарадскія рэчы мы пачалі прадаваць яшчэ да вайны.
Скончыла мама работу, агледзела мае паліто з шыкоўным каўняром i нават усміхнулася:
— Якраз табе прыдалося.
Мы, узрадаваныя мамінай усмешкай, кінуліся прымерваць паліто: блізняты трымалі яго, нібы сурдут пану, а я на ix пакрыкваў. Каракуль прапах тытунём, нібы яго ўжо насілі. Мусіць, i маме так падалося:
— Бацькавым тытунём будзеш пахнуць.
Я знарок весела i гучна пацягнуў носам, панюхаў, спалохаўся, што яна зноў заплача.
Першыя дні i тыдні ў партызанскім лагеры былі для мяне суцэльным святам пазнавання. Дысцыпліна ў атрадзе была амаль армейская — гэтым касачоўцы ганарыліся перад суседзямі.
Але ўсё роўна гэта былі партызаны — усё ў ix з выдумкай, з вясёлай лаянкай, з патэфонам, пры якім адна на ўсе настроі пласцінка: «Брось сердиться, Маша». Гэтая «Маша» па-рознаму гучала, калі ўсё добра было i калі забітых прывозілі i партызаны хадзілі па лагеры прымоўклыя, змрочныя.
Вельмі падабалася нам паглядзець на сябе збоку: касачоўцы! Аднойчы злоўлены паліцай пачаў расказваць, як ён хаваўся ў склепе i адтуль чуў нашу атаку: што крычалі, якія словы. Спецыяльна хадзілі паслухаць паліцая, а ён, зразумеўшы, што пацэліў у наша слабое месца, ужо як мог выдумляў вунь якую мудрагелістую лаянку ў свой адрас.
Ваяваць весела — гэта лічылася абавязковым. Толькi новенькія пра бой расказвалі сур'ёзна, падрабязна, бывалыя ж касачоўцы — як пра дасціпныя, смешныя прыгоды. Іншы прымчыць: ледзь шапку ўратаваў, вочы — з яблык кожнае, а, бач, прыдумляе, шукае ў здарэнні смешнае, нібы з немцамі ў нейкую злую, але вясёлую гульню гуляў. Не атрымалася, даў здачы немец — таксама смешна!
I толькі калі забітых прывязуць — лепш не падыходзь, калі цябе ў тым баі па нейкай прычыне не было. Гыркнуць, як на чужака. A ўвечары ціха спяваюць песні ці задумліва слухаюць, як даваенны барытон пераконвае Машу, што «жизнь прекрасна наша в солнечные дни».
Касача ў атрадзе паважалі i, бадай, пабойваліся. Але i пабойваліся таксама па-партызанску: маўляў, так i трэба з намі, не хадзі, такі-сякі, дзе не трэба, напрасткі, умей выкруціцца нават з-пад Касача, калі ты касачовец!
I ўсё-такі нечага ў ім не разумелі — гэта бачыў нават я. Так, жарсткаваты, можа, залішне, але затое i смелы, i затое касачовец ведае, што яго параненага не кінуць, як здараецца часам у іншых, a ўжо з засады сарвацца, пабегчы без каманды — такога ў нас не бывае. Храбры не пабяжыць таму, што ён храбры, а баязлівец — бо ён баязлівец i ведае, што лёс ягоны вырашаць будзе Касач.
Але гэтая яго незразумелая, іранічная да ўсяго — i дрэннага i добрага — усмешка! Яна ўсіх i ўсё па-крыўднаму раўняла: здаецца, Касач бачыць, помніць цябе толькі ў той момант, калі ты ў яго перад вачамі. I кожны раз як бы ўпершыню заўважае.
Зрэшты, іншых гэта, магчыма, мала бянтэжыла. Але ж я быў закаханы!
Вось я стаю на пасту каля штабной зямлянкі: лагер паволі засынае, рассядланыя коні пад стрэшкай гучна хрумстаюць канюшынай. Нехта ідзе да штаба, шастаючы падмерзлым сухім лісцем. У халодным змроку пазнаю мажную, у кароткім кажусе i вушанцы постаць Касача. Як належыць, аклікаю: «Хто ідзе?» — грозна, радуючыся, што ён чуе мяне, мой партызанскі вокліч, але i саромеючыся трохі. Бо я пазнаў яго, i ён ведае, што я пазнаў яго — нібыта гульню прапаноўваю.
— Пароль! — патрабую, ужо цішэй.
А ён ідзе на мяне з цемені, моўчкі, не суцішаючы хады. Я клацаю затворам, але тут жа кажу:
— Гэта вы, таварыш камандзір?