Святых жа, здаецца, на ўсяленскіх саборах зацвярджалі? блюзнерыў бацька.
A там што, не людзі? Таксама, брат, людзі. Не серафімскімі ж крыламі яны ў Нікеі Арыя завушалі. Звычайнымі кулакамі Біліся, як мой Марка ў карчме.
Які гэта Марка?
Быццам і не ведаеш? Таго, што на аброку? A божа ж мой, Марку майго ён не ведае! Ды той самы, што ў Сухадоле па вулках хлеб без скарынкі возіць
Бацька пырснуў. Бабуля падазрона паглядзела на яго.
A ты не блазнуй. Бог усё бачыць. I твае смяшкі, і Марку, і прагнасць людскую, і нікейскія «серафімскія крылы».
Усміхнулася:
Бываюць, значыць, з мурынаў святыя. Я ж казала, божыя душы. Значыць, заўтра ж ахрышчу, цябе вазьму хросным бацькам
Ды які я яму хросны? зарагатаў бацька.
A ты маўчы. Гэта і мне і табе залічыцца, за многія твае грахі. Дамо яму імя ў памяць пакутніка Яна A там я падумаю-падумаю ды і ў прыёмышы яго вазьму.
Прыгоннага.
Ды які ён прыгонны? Ён жа чорны, як бот. Такія ў прыгоннікі не прыдатныя. Бог іх, відаць, за нешта колерам адзначыў.
I раптам Надзея Клейна засмяялася так, што затрэслася ўсё яе рошчыністае цела.
A потым дам за ім пару хутароў. Чаму ж не? Раней y многіх калмычкі выхоўваліся. Гадавалі іх, пасаг давалі, выдавалі замуж. I нічога, многія жаніліся. Нават пікантным лічылася. Дык вось я і Янку ажаню. A чаму не?
Дык хто пойдзе?
Уce пойдуць, сказала старая. Паглядзела б я, якая засцянковая паненка за яго не пайшла б. Гэта каб супраць майго жадання, ды калі я сваццяй буду?! О-го, паглядзела б A што ж такога? Хлопчык ён добры, сардэчны, галоўкай лашчыцца. Шанаваць жонку будзе, цаніць і шчасце і дабрабыт. Не тое што гэтыя п'янюгі ды сабакары, прабач, бацюхна.
Памаўчала, падціснуўшы вусны.
A i тая нейкая пойдзе. Добрыя ды багатыя мужы для бедных дваранак на дарозе не валяюцца. Няхай сабе і цёмны. Не папэцкае, пэўна. Гэта ў яго ад прыроды.
I ціха, адзін пан Юры чуў, спытала ў яго на вуха:
Цікава толькі, якія ж гэта ў іх дзеці будуць? Крый божа, калі як шахматная дошка квадратамі Га?
Такія не будуць.
Ну то тады і добра Будзе мне занятак на старасці год.
Яны набліжаліся да падлеткаў, якія стаялі асобна. Клейна падышла бліжэй за ўсіх і ўтаропіла ў хлопцаў пільны позірк.
Гэты, пасля імгненнага роздуму паказала яна кійком на Алеся. Вочы матчыны, a позірк твой. Толькі, прабач, без тваёй цяперашняй спакайнаты. Хлопец будзе. Будзе хлопец, кажу табе. Не прывучай толькі сабакаром быць.
Зрабіла рэзкі рух.
I адпусці. Адпусці адсюль. Асалоды ў гэтым мала, ляжаць на вачах усіх, як мухі ў місцы Антаніда, віншую цябе. Будзе хлопец. Позірк просты, шчыры, не тое што ў гэтых малімончыкаў яго ўзросту Ну, давай пацалуемся, Антаніда A вы, дзеці, марш гуляць I Яначку з сабой вазьміце. Ды не крыўдзіце яго там. Ён сірата.
Дзяцей і прасіць не трэба было: як чародка вераб'ёў, сыпанулі па сходах.
Karo яшчэ няма, Georges? спытала матухна.
Раўбічаў няма. Кроера няма. Старога Вежы няма.
Добра. Хай ідуць дзеці, уздыхнула Загорская.
Алесь бег наперадзе ўсіх. Дзеці абагнулі палац, горку, на якой распараджаўся гарматамі Кірдун, карцінны павільён і спынілісяу гушчары парку, дзе была дзярновая лаўка.
Усе селі. Зялёная сетка святла ляжала на тварах дзяцей.
Дык як жа вы жывяцё, Ядзвінька? спытаў Алесь.
Лялечны тварык схіліўся ўніз. Вочы, такія нявінныя і сінія, засаромлена глядзелі на Алеся.
Я з маці жыву. I з Янкам. У мяне тры старэйшыя браты Былі тры браты Два загінулі на вайне Адзінхто яго ведае дзе, мне не кажуць. Я апошняя. Ніхто ўжо не чакаў мяне, a я ўзяла ды і нарадзілася. Усе за мяне таму вельмі баяцца. Толькі я не баюся. Я люблю, каб цёпла. Люблю, калі спяваюць. Люблю, каб мне не перашкаджалі. A баюся толькі, калі хлопчыкі злыя I сабак.
Алесь слухаў гэта з памяркоўнай усмешкай.
Мы не будзем злыя, сказаў Алесь. Праўда, Мсціслаў? I сабакам яе ў крыўду не дамо. Што сабакі. У мяне унь два кані ёсць.
Сапраўдныя коні? спытала малая Клейна.
Анягож.
Дзяўчынка паглядзела на яго з павагай.
Ну a ты, Янка? спытаў Алесь.
Я зусім як яна, вінавата ўсміхнуўся хлопец, і ўсе зноў здзівіліся, як па-вясковаму, амаль зусім чыста вымаўляе ён словы. Толькі я не ведаю, дзе мае бацькі.
Так зусім і не ведаеш? спытаў Мсціслаў.
Помню Слаба Помню агні Вакол іх, на ражнах, сушылі рыбу I зусім не помню бацькоў Толькі аднаго Кемізі Напэўна, ён быў мне брат Не ведаю I яшчэ помню жаночыя рукі Нічога большадны рукі Аднойчы з'явіліся крылатыя чаўны Людзі казалі«даў» і паказвалі на іх пальцамі. Дзяцей схавалі, але нас усё адно адшукалі Усе нашы, акрамя нямногіх, ляжалі на пяску У Кемізі тырчала ў грудзях палка Потым нас везлі морам Потым быў нейкі бераг, і белы-белы пясок, і пячора з крыніцай, куды нас заганялі на ноч. Усё гэта звалася Мангапвані, a вартавалі нас людзі ў белых павязках на галаве Потым я згубіў сваіх, іх не стала Зноў было мора і потым вялікі горад, дзе мяне зноў купілі I прывезлі сюды.
Янка, падаў голас Мсціслаў. Няўжо гэта ты ад прыроды такі? Можа, гэта проста таму, што ты мыешся не так, як трэба?
Я мыюся, уздыхнуў Янка. Не, тут ужо нічога не зробіш. I спрабаваць не варта.
Ну і чорт з ім, сказаў Алесь. Падумаеш, бяда вялікая.
Яны сядзелі і гаварылі аб розных цікавых рэчах даволі доўга. Потым здалёк, з лагчынкі пад горкай, ударылі чатыры гарматы. Адным залпам.
Прыехаў нехта, з неахвотай падняўся Алесь. Трэба ісці.
Сядзі-і, сказаў Мсціслаў.
Не, брат, трэба. Можа, гэта дзед. Тады не пахваляць.
Дзеду тройчы стралялі б Гэта або Раўбічы, або Кроер.
Усё адно. Трэба ісці.
Калі яны падыходзілі да круга гонару, на ім, ля самай тэрасы, кідалі павады на рукі слугам два чалавекі. Адзін з іх, худы і жылаваты, вельмі пахмуры, быў незнаёмы Алесю. Гэты чалавек злазіў з белай кабылкі павольна, з падкрэсленай стрыманасцю. Ваўкавата глядзелі вочы з-пад калматых брывоў, доўгія, як вiлы, вусы звісалі на зялёны паляўнічы гарнітур.
Затое другога Алесь пазнаў адразу. Ні з чым нельга было зблытаць гэтыя зеленаватыя, як y рысі, вочы пад брывамі пясочнага колеру. Ні ў кога не было такіх учэпістых рук і такіх кашэчых спрытных рухаў.
Жандарскі паручнік Мусатаў уласнай персонай завітаў y Загоршчыну.
Перадаўшы коней слугам, абодва пайшлі па сходах на тэрасуадзін справа, другі злева, быццам не жадаючы папіраць нагамі адны і тыя ж прыступкі.
Алесь заспяшаўся. Калі дзеці падышлі да Загорскіх, Клейны і Ісленьева, Мусатаў ужо стаяў перад імі. A пахмуры чалавек чакаў наводдаль, муляўся, быццам не адважваючыся падысці.
Прабачце, мадам, сказаў Мусатаў. У мяне справа да іх сіяцельства.
На абліччы Ісленьева з'явілася грымаса пакуты.
Ну што яшчэ? спытаў ён.
Матуля, каб не перашкаджаць віцэ-губернатару, звярнулася да бацькі:
Чаму ж гэта Кроер не едзе?
Асмелюся звярнуцца, мадам, шчоўкнуў абцасамі паручнік. Пан Кроер не прыедзе.
Чаму? спытаў бацька.
У адной з вёсак пана Кроера бунт, ціха сказаў Мусатаў.
Дзе?
У Півошчах.
З якой прычыны?
Паручнік паціснуў плячыма. Твар Ісленьева скрывіўся.
Якія захады вы прынялі? Спадзяюся, ніякіх агіднасцей? Стараліся ўгаварыць?
Стараліся. На жаль, не дапамагло. Давялося страляць. Ёсць параненыя.
Свежае аблічча графа збялела:
Ведаеце, чым гэта можа скончыцца?
Голас яго сарваўся. Наступаючы на Мусатава, ён патрасаў перад яго носам белымі сухімі старэчымі рукамі.
Гэта чорт Гэта чорт ведае што такое! Beau monde! Notabilités! Як вы смелі прыехаць да мяне пасля такога?.. Мала было крыві? Мала шыбеніц на верках?
Супакойцеся, супакойцеся, граф, дарэмна спрабаваў сказаць слова бацька.
Мусатаў павярнуўся і пайшоў да сходаў, вонкава амаль спакойна. I толькі тут граф, глыбока ўздыхнуўшы, сказаў глухім голасам:
Стойце Вазьміце з сабою лекара Спадзяюся, пан Юры дазволіць
Бацька моўчкі схіліў галаву.
Вось, сказаў Ісленьеў. Загадайце запрэгчы коней I запамятайце, вы ніколі не з'яўляліся сюды з вашымі ганебнымі звесткамі. Я нічога не чуў Я нікога не бачыў
Голас ягоны перасеў. Ён нагадваў цяпер распатланага драча, які з крыкам робіць вартую жалю скідку, дарэмна імкнучыся адцягнуць увагу сабакі ад чагосьці дарагога яму.
I ён пайшоў y дом, неяк дзіўна заграбаючы правай рукой паветра і не звяртаючы ўвагі на гасцей, якія стаялі наўздалёк, нічога не разумеючы.
Дастукаўся Канстанцін, змрочна сказала Клейна. I падумаць толькі, што ён твой траюрадны брат, Антаніда. Бадай з аднаго гнязда горлінка чыстая і драпежны воўк. Цьфу!.. Спадзяюся, ніхто не памрэ
Хто памрэ? спытаў Алесь y маці. У каго стралялі?
Ніхто не памрэ, сынок, сказаў бацька. Стралялі проста салдаты на стрэльбішчы. Лухта ўсё Ідзі ідзі да дзяцей. Хутка я цябе паклічу.
I як толькі Алесь аддаліўся, сказаў Клейне:
Чуў.
Чуў, але не зразумеў, сурова сказала старая. Цяжка зразумець такое.
A я ж казаў, прамовіў пан Юры.
Губка маці, пяшчотная губка з мушкай-радзімкай, дрыжала.
Божа, сказала яна, за што ж гэта? За што такое? Мне ён, урэшце, не больш прыемны, чым табе Такі грубы, такое быдла I гэты няшчасны, такі жалкі граф З яго жыццём, з яго маладосцю
Э, сказаў бацька. Ці мала іх з такой маладосцю? Вось былы наш губернатар, Міхаіл, граф Мураўёў. Пачынаў разам з тымі. Братоў павесіліa ён y чынах ходзіць. Браты ў Сібіры, a ён член Дзяржаўнай Рады вось-вось будзе, калі ўжо не ёсць
Georges, умольна сказала маці, я прашу цябе, ніколі больш не гавары пра забойствы Прашу.
Добра, сказаў бацька. Я толькі думаю Трэба аб'явіць гасцям.
Так, канешне ж так, заспяшалася маці. Адразу ж зрабі.
Ану маўчыце вераб'і, сказала Клейна.
Што? спытала маці.
Глупства не вярзіце, сказала старая. Свята юнаку сапсуецечым ён вінаваты? Ён, ці што, з дурным дзядзькам сваволіў ды з паручнікам страляў?
Што ж рабіць? жаласна спытала маці.
Маўчаць, кінула Клейна.
Гэта цяжка, сказаў бацька.
A вы цяжар y душы нясіце Гэта вам пакута за дурнога сваяка
Уздыхнула. Сказала ўжо больш спакойна:
Святкуйце Святкуйце, каб сынок ніколі не быў такі.
Я ведаю, небывала сур'ёзна сказаў бацька. Я і сам хацеў гэтага.
За гэта я і люблю цябе, князь-вісус, сказала Клейна.
A ў гэты час Алесь пытаў y Мсціслава:
Што там адбылося? Нічога не разумею.
I я не разумею, сказаў Мсціслаў. Дарослыя Ты вось скажы мне, ведаеш ты таго даўгавусага?
A я ведаю, весела віскнула Ядзя, амаль дагодліва гледзячы ў Алесевы вочы.
Дзяўчынка, здаволеная тым, што і яна, нарэшце, можа быць карыснай y такой цудоўнай кампаніі, весела засакатала:
Мы з маці былі аднойчы ў старога Вежы Стары Вежа маці паважае I гэтага даўгавусага мы там бачылі Гэта Кандраці, малочны брат старога Вежы. Ён наглядае за яго лясамі.
А бацька, між тым, таксама заўважыў даўгавусага.
Вось ён, Антаніда, сказаў пан Юры. Напэўна і з Вежам нешта не да ладу.
Кандраці наблізіўся да паноў. Глядзеў на іх трохі нават вінавата. Але ганарыста выступала з-пад доўгіх вусоў крутая ніжняя сківіца.
Што здарылася, Кандраці? спытала маці Антаніда.
Стары пан просіць прабачэння, суха сказаў даглядчык. Ён не зможа прыехаць У яго гм падагра
Што за чорт, сказаў бацька, ніколі ў яго ніякай падагры не было.
Я ўсё разумею, любы, сумна сказала пані Антаніда.
Кандраці крэкнуў ад шкадобы.
Пан просіць прабачэння, са скрухай паўтарыў ён. Падарункі княжычу едуць. Будуць тут праз гадзіну Пан таксама пасылае пані і сыну сваю любоў. I пані Клейне пасылае сваю любоў
Патрэбна яна мне ўжо дужа, тая любоў, сказала Клейна. I тут не мог як усе людзі зрабіць, казёл стары A я з ім яшчэ менуэт калісь танцавала.
і пану Графу Ісленьевусваю любоў, спяшаўся Кандраці. A маладому князю сваю непарушную любоў і блаславенне A сам просіць прабачэння
Кандраці, сказала матухна. Скажы, чаму ён так зрабіў?
Не магу ведаць, апусціў вочы даглядчык.
I ўсё ж? На нас злуецца?
Наглядчык яшчэ ніжэй апусціў галаву.
Ён сказаў Ён сказаў «Халуi ўсе».
Бацька толькі рукою махнуў:
Ну i добра. Заставайся тады ты замест яго. I на месца яго за сталом сядзеш.
Кандраці пакланіўся:
I ён мне так сказаў Сказаў, што шчаслівы быў бы, каб я мог замяніць яго Ды толькі прабачце, пан Юры, прабачце, пані-матка, я гэтага аніяк не магу, бо я хаця і вольнаадпушчанік, a ўсё адно свайму малочнаму брату раб, a фаміліі вашай давеку ўдзячны і шкодзіць яе гонару аніяк не згодны.
На твары Загорскага быў такі разгублены выраз, што Клейна няўлоўна ўсміхнулася, a ў вачах яе загарэўся гарэзлівы, амаль дзіцячы, малады агеньчык.
Ідзі, бацюхна, сказала яна бацьку. Ідзі, пазнаём сына з Раўбічамі. Я ўжо тут неяк сама спраўлюся, можа А ну, хадзем са мною, пане Кандрат. Паходзім між гасцей. Ты мяне, старую, пад руку паводзішхай госцейкі шаноўныя асудзяць. Калі Вежа так сказаў, дык мы яго ўважым
Яны не наважацца, змрочна сказаў Кандраці.
Правільна, згадзілася старая. У тым і бяда, што ён мае рацыю, стары казёл. Халуі ўсе. Што б дужы ні зрабіўзмоўчаць. Вольнасць y ix адабралізмоўчалі. Са старых паселішчаў сагналізмоўчалі. Прымусілі права на шляхецтва даводзіцьі тут яны змоўчалі.
Моцна сціснула локаць Кандрацію, давяральна шапнула яму на вуха:
Ты прабач, Кандраці. Ты ідзі і рабі выгляд, што цябе вядуць, што табе няёмка Я прыдумаламой і адказ Надта ўжо мне, старой, ix падражніць хочацца.
A вы падумалі, як гэта мне? спытаў Кандраці.
Падумала, вельмі сур'ёзна сказала Клейна. Падумала, бацюхна. Ведаюцяжка. Але ж я цябе, чортавага сына, люблю, сам ведаеш. Дык ты паступіся, паступіся на хвіліну гонарам Няўжо вялікая цана, каб поўху ўсім гэтым хвостміжножнікам даць? Га?
Кандраці глядзеў на яе, сурова выпнуўшы крутую сківіцу. Потым y яго вачах таксама зацепліліся іскаркі. Ён рашуча крэкнуў, вызваліў перадплечча з пальцаў Клейны і далікатна ўзяў яе пад локаць.
Дзівосная пара пайшла па тэрасе. Клейна і Кандраці ішлі, паважна размаўляючы аб нечым, міма купак гасцей, сустракалі там-сям здзіўленыя альбо шакіраваныя міны. Тады старая зіркала проста на ix цяжка і ўладнаі вочы апускаліся.
А пан Юры тым часам вёў Алеся праз танцавальную залу, авальную, з тонкімі белымі калонамі і хорамі, на якіх ужо брынкліва настройваў скрыпкі і басы аркестр. Шматлікія госці купкамі стаялі між калон, гаманілі і смяяліся. Пан Юры і Алесь падышлі да адной з купак.
Знаёмцеся, сказаў Загорскі. Гэта мой сын A гэта Раўбічы, сынок, бліжэйшыя нашы суседзі Вось гэта пан Яраслаў Раўбіч.
Алесь схіліў галаву, a потым, можа, занадта рэзка, ускінуў яе. Яму аніяк не хацелася, каб нехта заўважыў y ягоным паклоне нясмеласць. A ён пабойваўся. Усё ж гэта быў той самы Раўбіч, y доме якога гарэў далёкі агеньчык, такі маленькі, як іскра Той самы Раўбіч, якога лічылі чараўніком вясковыя дзеці. Той Раўбіч, з падполаў якога цягнула серай. Той Раўбіч, пра якога казалі, можа, і зусім няпраўду, быццам ён страляў на раздарожжы ў прычасць.
Раўбіч уважна глядзеў на Алеся. Быў ён сярэдняга росту, але моцна складзены, з кароткай шыяй і магутнымі пукатымі грудзьмі. Чорныя як смоль і сівыя на скронях валасы стваралі на патыліцы магутную грыву, a спераду падалі на лоб касой скобкай. Твар быў шыракаваты ў скулах, але ладна вытачаны. Бровы доўгія, вычварна зламаныя і таму пагардлівыя, a лоб пераходзіў y нос амаль роўна, як на старых статуях. Шчыльна сціснутыя вусны вялікага рота, высокі гладкі лобусё гэта пасавала да агульнага выгляду і рабіла няправільны ўвогуле твар нейкім па-мужчынску прыгожым. Але самыя дзіўныя былі вочы: халодныя, карыя, з такімі пашыранымі зрэнкамі, што райка, здаецца, зусім не было. Гэтаму ўражанню дапамагала яшчэ і тое, што вейкі былі доўгія і густыя, зусім не мужчынскія, a на павеках, займаючы ўсе вачніцы, ляжаў асмужаны цёмны цень.
Страшнавата было глядзець y гэтыя вочы. I ўсё ж Алесь глядзеў. Гэты твар палохаў, але адначасова нечым прыцягваў яго. Цяжкі, знясілены нейкай неадчэпнай думай, змардаваны і грозны твар.
Вочы без райка глядзелі ў вочы хлопцу, быццам выпрабоўваючы. I Алесь, хаця яму было амаль фізічна цяжка, не апусціў вачэй. I тады, пасля хвіліны гэтай нямой дуэлі, на сціснутых вуснах y Раўбіча з'явілася ўсмешка.