Эх, скручу я дудку! Такое зайграю! прамовіў ён і ціха-ціха зайграў.
Песня жальбы паплыла над тужлівым беларускім краявідам, бязлітасна перакрэсленым калючым дротам. Ноч нечакана адгукнулася далёкім шчаслівым рохканнем. Стасік, Чэсік! Га?! узрадваўся заходнекамуністы маладзён.
Рох-рох, плюх-плюх, азывалася начное балота.
А хто там ідзе? насцярожыўся Хросны.
Нашыя хлопцы ўжо блізка, вочы маладога камуніста заззялі падзабытым сялянкім шчасцем.
Чаму яны рохкаюць?
Малады вязень змоўніцкі прыклаў палец да вуснаў.
З чаратоў, што хісталіся адразу за калючым дротам, выткнуліся дзве вусатыя морды і цікаўна забліскалі дробнымі, што пацеркі, вачанятамі. Насы прагна ўцягвалі паветра, маленькія лапкі нецярпліва абмацвалі траву, нібыта нечага шукалі і не знаходзілі.
Хлопцы з суседняга барака цэлы тыдзень ані хлеба, ані солі не елі. Для вас стараліся, пафасна пахваліўся маладзён.
А гэтыя рох-рох, плюх-плюх жэрлі? недаверліва прымружыў вока беларускі мафіёзі.
Па начах цэлы тыдзень ім салоны хлеб за драты кідаў, да жалейкі прывучыў. І што цяпер будзе, самі пабачыце. Га?
А ў прывітальным рохканні ўжо прабіваліся ноткі лёгкага расчаравання і нават незадаволенасці.
Капэзэбовец выцягнуў з кішэні загорнутую ў анучку лусту турэмнага хлеба, шчодра пасыпаў яе буйной соллю і кінуў пачастунак на кантрольна-следавую паласу, але гэтым разам не за межы канцлагера, а акурат перад слупамі з нацягнутым дротам. Яго галодныя вочы зайздросна лыпнулі.
Бабры з бліжэйшай рэчкі, ужо тыдзень як прыкормленыя камуністым, звыкла кінуліся да жаданага, але пакуль недасяжнага пачастунку.
Стасік першым тыцнуўся вусатай пысай у калючы дрот і злосна загырчэў. А вось разумнейшы Чэсік адразу сцяміў, як можна дабрацца да салонага хлеба за непраходным барерам. Дробныя, як у дзіцёнка, лапкі абхапілі дубовы слуп. З-пад шырокіх здароўчых зубоў пасыпалася-паляцела пілавінне і трэскі. Неўзабаве слуп нахіліўся, і нацягнутыя драты зазвінелі. Праз колькі хвілін поруч з Чэсікам шчыраваў Стасік. Суседні слуп ён схрумкаў, як тая амерыканская бензапіла. Слупы валіліся адзін за адным, нібы даміношныя косткі, і цягнулі-абрывалі сталёвы дрот.
Галодныя жывёлы спрытна ўхойдалі апошні шэраг слупоў і навыперадкі кінуліся да прысоленага ласунка. Вільготныя шырокія хвасты надзейна замяталі сляды на ўзаранай кантрольнай паласе.
Апалітычныя беларускія бабры Стасік і Чэсік нават не здагадваліся, што праз сваю ненажэрнасць спрычыніліся да беспрэцэдэнтнай чакісцкай акцыі па арганізацыі ўцёкаў з Бярозы-Картузскай. Таварыш Баян, які на загад камандзіра Халоднай галавы здзяйсняў аператыўнае кіраўніцтва, прафесійна збудаваў увесь ланцуг выканаўцаў. Уцёкі не каштавалі ані шэляга меднага, бо паслухмяны камуністы, як і мае быць, рызыкаваў жыццём адно за абстрактную ідэю.
У таемным месцы пад балотнай купінай Хроснага ўжо чакала гумовая торба з цывільнай вопраткай, якасна падробленымі дакументамі і пачкам златовак вядома ж, фальшаваных. Сам Баян на вялікай амерыканскай машыне Пакард быў ужо выправіўся з Гародні, каб падабраць уцекача ва ўмоўленым месцы.
Маладзён выцягнуў з бетоннага штабелю прыхаваны драўляны брус і перакінуў яго на мур.
Ну што, таварыш Хросны Перадайце прывітанне нашым таварышам з Камінтэрна. Га? малады камуністы расчулена шморгнуў носам і выцягнуў з кішэні кісет з махоркай, гэта таварышы грамадоўцы вам у дарогу сабралі.
Ведаеш, я перадумаў уцякаць, з нечаканай суворасцю прамовіў той.
Га? не паверыў маладзён.
І па той бок дроту долі не відаць, кайданы няволі на руках звіняць, працытаваў адукаваны Хросны, дый, што там, зрэшты, добрага быць можа? Асадніцтва, прастытуцыя, парнаграфія, эксплуатацыя, беспрацоўе, санацыя, дыскрымінацыя, паланізацыя, Дэфензіва Бездухоўнасць, як той казаў. Бач, бабры і тыя галодныя.
А можа, так яно і трэба? пранікнёна запытаў камуністы.
Не, хлопча, я лепш тут застануся, сярод сваіх. Тут чыста, цёпла і не страляюць, як у іншых месцах. За калючым дротам выспа стабільнасці і спакою. Мяне паважаюць, у мяне абутак і вопратка па сезоне, гарантаваная ежа тры разы на дзень і ніякага беспрацоўя. Наш канцлагер адзінае месца ў свеце, дзе нават прыхадні не сумняваюцца, што ты праўдзівы беларус.
Усё слушна Толькі б не было вайны, таварыш Хросны! Мне за кратамі таксама тое-сёе падабаецца. Але ж трэба некаму і там за духоўнасць, за народнае шчасце змагацца! разгубіўся камуністы. Калі не вы, дык хто? Га?
Там, Хросны паказаў на начную беларускую дрыгву, барацьбітоў са змагарамі ніколі не бракавала. А дзе плён? Дзе шчаслівае, заможнае жыццё?
Ад вас плён будзе, так і вашыя таварышы казалі, з гэтага, як яго там з Чэ-Ка. Га?
З Чыкага? знерухомеў Хросны. Чаму ж ты раней не казаў, што гэта янкі мне ўцёкі зарганізавалі?
Мо і янкі. Не ведаю. Але яны хлопцы чэ-ка-скія, дакладна. Я ж ад пачатку казаў, канчаткова сумеўся маладзён, вас будзе чакаць вялікі амерыканскі самохуд Сухая яблыня дзічка На шашы Дык што ім цяпер сказаць, га?
Не пераймайся. Сам скажу.
Хросны сунуў у кішэню кісет, раскінуў рукі крыжом і пайшоў па хісткім брусе да шчарбатага кляштарнага мура. Перш чым скочыць, ён азірнуўся:
Цябе як клічуць?
З-за жалейкі Пеюном празвалі, разгубіўся маладзён і войкнуў.
3
Ой, бярозы ды сосны размілавана роў кіроўца ў чакісцкай скуранцы і круціў руль шляхотнага Пакарда.
партызанскія сёстры згодна падхапіў таварыш Баян і нервова глянуў на гадзіннік. Праз тры гадзіны мусім быць пад Картуз-Бярозай. Цісні на акселератар! За сіняватым куленепрабівальным шклом амерыканскага лімузіна шпарка беглі балоты, лясы, сенажаці ды іншыя някідкія адметнасці класічнага тутэйшага краявіду.
Бралася на вечар. Па шашы нетаропка каціліся палягчэлыя сялянскія вазы. Гаспадары, што ўдала распрадалі на Гарадзенскім кірмашы сала, яйкі і млека, адзначалі свае бізнесовыя поспехі дарагой вудкай крамнай .
Счакай, не апярэджвай, загадаў кіроўцу Баян і апусціў шкло дзвёркі. Пакард паволі сунуўся каля самага воза. Конь палахліва скасавурыўся на нікеляваны радыятар з крылатай срэбнай скульптуркай.
Дзень добры, таварышы сяляне! прывітаўся чакісты.
Гаспадар павагаўся, збянтэжаны словам таварышы, што прагучала з лімузіна, і на ўсялякі выпадак зняў шапку.
І вам дзень добры, паночкі, вясковец заціснуў паміж каленяў малую пляшачку, на донцы якой яшчэ боўталася крыху вудкі.
Дорага ж каштуе. Не шкада грошай, крывавым мазалём заробленых? падначыў Баян.
Дык нагода ж ёсць, селянін выцягнуў з-за халявы колькі златовак, са швагерам пяцёх парсюкоў прадалі! А што не дапіваеце?
За каўнер закласці пакінулі, уздыхнуў гаспадар.
Гэта як, таварышы? зацікавіліся чакістыя.
Селянін знізаў плячыма:
Плесканем крыху на далонь і па шыі, як паны адэкалёнам. Хай уся вёска думае, што мы шмат у шынку выпілі.
Во да чаго паны-эксплуататары працоўны люд давялі! шчыра абурыўся Баян. Не адчайвайцеся, таварышы сяляне. Вызваленне з Усходу ўжо блізкае. Як Саветы прыйдуць, зажывеце гарэлка танная. Гнуць спіну не трэба, гуляй, пі сабе на здароўе ад панядзелка да панядзелка.
Хай сабе і танная, а жыць з чаго, як не з працы? з вясковай разважлівасцю запярэчыў селянін.
Баян выцягнуў з шырокіх галіфэ крамлёўскую пляшку, вытаргнуў зубамі рубінавую зорку-корак і добра-такі каўтануў з рыльца.
Глядзіце, зайздросьце, я грамадзянін Савецкай Беларусі! ганарліва дакляраваў ён і выцер падбароддзе рукавом. Няма ў нас на каго спіну гнуць! У нас няма дваранаў, у нас усе роўныя! Ганіце польскіх паноў і падпанкаў! Стварайце камітэты сялянскай беднаты! Уступайце ў падпольныя партячэйкі! Чытайце Звязду ды Савецкую Беларусь! Купляйце танную кантрабандную Крамлёўскую толькі ў шынках Навума Фабрыканта! І тады, як прыйдуць Саветы, кожнаму селяніну дадуць па такім самым лімузіне, як у нас!
Калі за Саветамі жыццё такое шчаслівае, то, можа, і людзі там не паміраюць? хітра прымружыўся селянін.
Старыя паміраюць, скрушна прызнаўся чакісты, тут жа схамянуўся, выправіўся, але ненадоўга.
Кіроўца злякана зірнуў на старэйшага таварыша і прыціснуў газ. Пакард ірвануў па шашы.
Ты чаго? здзівіўся агітатар, я нават пачаставаць іх не паспеў!
Таварыш Баян! Знаходзячыся на тэрыторыі, часова кантраляванай класавым ворагам, ты злосна парушыў канспірацыю, сувора нагадаў кіроўца ў скуранцы, таварыш Пранік такога ніколі не даруе. Да цябе я гэткага ж балбатуна вазіў. І ведаеш, куды яго язык завёў? У Курапаты!
У салоне запанавала маўчанне, было толькі чуваць, як роўна гудзе магутны васьміцыліндровы рухавік жарэ паліва і кіламетры, бы тая свіння памыі. Мільгацелі бярозы ды сосны. У даліне, залітай фіялетавым паўзмрокам, шапталіся явар з калінай. Стракацелі вузкія сялянскія надзелы палосы. Абапал дарогі крыжамі-волатамі чарнелі тэлеграфныя слупы.