Так, усім нашым продкам было бядотна. Марыя Іванаўна казала, што мы, бялусы, вякамі жылі пад жорсткім прыгнётам ліцьвінаў і аслабаніліся толькі дзякуючы нашым братам мусам. Каб не яны, дык мы б і дагэтуль гаравалі.
А хто такая Марыя Іванаўна?
Нашая настаўніца. З Масеі нядаўна прыехала.
Яшчэ адну заразу прыслалі. Во насланнё!
Дзядуля, распавядзі, як вы змагаліся.
Доўга і зацята, але, на жаль, не адолелі ліха.
Як гэта? Ты ж пераможца, герой!
Не, унучак. Падужалі мусы.
Правільна. І мы з імі.
Мы ніколі не былі з імі.
Усё чмуціш, дзядуля! Думаеш, я малы і нічога не петру.
Наадварот, я лічу, што ты цямлівы хлопчык і павінен ведаць праўду.
Тады адкажы, хто такія ліцьвіны і куды яны дзеліся?
Ліцьвіны гэта мы з табою.
?
Так, не здзіўляйся. Настаўніца вас падманвае.
Навошта?
Яна муска і ўсё робіць па-муску.
Я нічога не разумею.
Не хвалюйся, я табе зараз усё растлумачу. Прысунься бліжэй і слухай.
Дзядуля прытуліў унука да сябе і, скіраваўшы позірк удалеч, мовіў:
Нашая краіна некалі звалася Ліцьвініяй і была вельмі заможнай. Я добра памятаю тыя часы: быў акурат такім, як ты цяпер. Жыццё цякло ў радасць, і ніякіх унутраных звадаў не ўзнікала. Затое звонку нас не-не ды мітрэнжылі. Асабліва Масея. Не ладзілі мы з ёю, хоць покні. Па-першае, час быў жорсткі. Па-другое, ад веку мы ішлі рознымі дарогамі і не разумелі адно аднаго. Таму і ваявалі бесперастанку з-за абы чаго. Мне здаецца, да гэтага спрычыняліся больш мусы, чым мы. З намі, ліцьвінамі, можна было заўсёды паразумецца: іншыя суседзі неяк жа дамаўляліся. Мусы не. Дужа агрэсіўныя і бязлітасныя, яны варагавалі з усімі. Чым больш нападалі, пляжылі і рабавалі, тым мацней былі іхнія апетыты, то бок верх бралі дрэнныя якасці.
Амаль як у нашай блазенскай бойцы перамагае сама злы.
Так, ад характару многае залежыць, але не кожны пераможца мае рацыю. Наогул, любая калатня спосаб высвятлення зносінаў паміж удзельнікамі, з якіх, як мінімум, адзін недасканалы. У выпадку з мусамі заўжды адчувалася нейкая іхняя незавершанасць, спрошчанасць, скрыўленасць развіцця. А як вядома з гісторыі, ад навалы дзікунства і прымітывізму церпяць дый гінуць многія цывілізацыі. На жаль, такі лёс напаткаў і нас.
З захопнікамі трэба змагацца!
Мы гэта рабілі заўсёды. Увесь край булькатаў гневам супраць чужынцаў. Я добра памятаю тыя часы. Сам удзельнічаў не ў адным паўстаньні. Але нашай дзяржавы ўжо не існавала, свайго войска таксама, і за нас не было каму заступіцца, багата падтрымаць зброяй. А самім добра арганізавацца ў такіх умовах вельмі складана. У барацьбе людзі скарыстоўвалі ўсё, што магло знішчаць ворагаў: сякеры, рыдлёўкі, сахоры, нажы, дубцы і іншыя прылады. Канечне, былі і вінтоўкі, і рэвальверы, але не ў дастатковай колькасці. Масейцы супраць паўстанцаў кінулі армію. А гэта вялікая сіла, якой бы па аснашчанасці яна не была. Знішчалі барацьбітоў жорстка, бязлітасна. Крывёю залілі ўсю зямлю. Шмат ліцьвінаў загналі ў Масею, у рабства, хоць акупанты і дасюль сцвярджаюць. што ў іх ніколі не было такой формы прыгнечання.
Гэта несправядліва!
Так наканавана, унук. Пад акупацыяй жыць складана: з кожным днём губляеш нешта дарагое і блізкае сэрцу. Сама цяготнае зведваць не фізічнае, а духоўнае заняволенне. Мусы зневажаюць і згаршаюць нас. Дашчэнту знішчаюць усё, што хоць яксьці нагадвае нашую былую веліч і годнасць: гісторыю, культуру, мову, традыцыі Яны нават зваць нас сталі не ліцьвінамі, а бялусамі. Але праз некаторы час ім падалося, што і гэтае слова ўзвышае нас, таму замест яго ўва ўсіх выразах і злучэннях, якія нам давалі, пачалі выкарыстоўваць «нацыянальны». Адчуваеш, Косьцік, як далёка вядуць чалавека заганы і ліхадзейства?
Чаму так адбываецца?
У нас мала ўлады над сабой. Ды і ведаў таксама. Зло заўсёды асцярожнічае, маскуецца. Вонках мы заўважаем, калі хто здольны, толькі ягоныя вынікі. А ўсю асноўную, падрыхтоўчую, працу яно робіць унутры нас, у некаторых дык вельмі вялікую. Калі нешта пачынаецца, нам цяжка вызначыць: дабро гэта ці зло. Толькі апасля вымалёўваецца праўда, дый то не заўсёды і не для ўсіх. Назіраць трэба, унук.
А хто вінаваты?
Усе, але больш той, хто хітруе і падманвае.
5
Альгерд ведаў, што Кастусь павінен перахварэць тугою па Радзіме і перашкаджаць гэтаму пачуццю нельга. Наадварот, неабходна авысакародзіць яго і скіраваць у стваральнае рэчышча. Ён памятаў прыклады, калі шкаляры сваім маркотным, змрочным настроем даводзілі сябе да ніякавасці і тым самым парушалі ўнутраную творчую гармонію.
Таму ў першую чаргу іх навучалі майстэрству валодаць сабою якасці, якая адчыняла дзверы да свабоды і дасканаласці.
Менавіта яна адрознівала насельнікаў Самбалы ад іншых жыхароў Зямлі.
За ўсю гісторыю планеты ніводная істота не спажыла яе ў поўнай меры.
Здаўна першы крык немаўляці сведчыць, якую зямную атруту душа ўдыхнула пры нараджэнні і як балюча перакруцілася яе свядомасць. Такое страсяненне паводле энергетычнага воплеску тоеснае сусветнаму катаклізму, і добра, што памяць аб ім схаваная глыбока ў падсведам'і чалавека, інакш жыццё ператварылася б у відавочную суцэльную змору. І ўсё адно ад гэтае хвіліны неасэнсаваны сполах чэпка трымае кожнае жывое стварэнне, змушае яго займаць абарону і змагацца з усім светам безустанку, да скону. А хіба можна думаць пра стрыманасць, уменне валодаць сабою, калі ўсё іство нацэлена выключна на выжыванне? Безумоўна, не.
Тое ж дзіцяці заўсёды віскоча, як парася, калі нешта не па яго. Не, сціснуць бы бяззубы роцік і пацярпець на радасць бацькоў, якія таксама не могуць утрымацца і не ляснуць свайго атожылка па дупе.
Падлеткі гэтак жа не ўтаймоўваюць свае настроі, часта абзываюцца, задзіраюцца і б'юцца да крыві. Заміраюць яны толькі адчуваючы непераўзыдзеную сілу.
Дарэчы, тое ж уласціва і дарослым. Толькі яны больш хітруюць, хлусяць і надзвычай высільваюцца, каб схаваць праўду, гэтая практыка ўважаецца за майстэрства самавалодання, гнуткасць розуму, удасканаленне жыцьцяладу. Такім чынам і былі вынайдзеныя многія эрзацы Праўды, прыдуманая мараль, этыка, законы.
Але чалавек не прасцяк і не дурыла, каб кажначасна і беспярэчна кіравацца гэтымі парадкамі. Ён ніколі не збіраўся ўціхамірваць і скоўваць сябе, таму і захаваў сваё нутро без пераменаў. Двудушнаму і ленаватаму, яму прасцей апраўдваць сябе ўяўнай злітнасцю з прыродай, чымсь праяўляць дабрамужнасць і перайначвацца істасцю, каб узапраўды адпавядаць ёй.
Прыродзе, напэўна, крыўдна і брыдка, што такая духоўная гнюсота прылучаецца да яе. Яна неаднойчы была сведкаю таго, як асобныя ўнікумы спрабавалі адрачыся рэчаіснасці і засяродзіцца на сабе, але не выносілі ціску шматвяковага досведу чалавецтва, вельмі пакутавалі і ў выніку цярпелі паразу. Знайшліся разумнікі, якія без сумневу заявілі, што ад такіх практыкаванняў адна шкода і трэба жыць як усе, то бок прымітыўна. А таго, што тыя ж унікумы не здолелі разарваць путы старавечча і пераадолелі толькі палову шляху, за якім іх чакала існае Святло, не ўзерылі. Урэшце абцяжарылі людзей чарговаю несусвеціцаю і яшчэ больш прыхілілі іх да зямлі.
6
Пад нагамі шуршэла лістота, і добра было на душы. Косця раз-пораз нахіляўся-прысядаў і ягоны кошык паўнеў баравікамі. Ён гучна радаваўся гэтаму, упершыню адчуваючы асалоду ад ляснога занятку.
Дзядуля хадзіў побач і таксама цешыўся кожнай знаходкай унука, уголас пахвальваючы яго.
Раптам хлопчык войкнуў і схапіўся за нагу. Дзед адразу сігнуў да яго.
Што здарылася?
Укалоўся.
Хуценька садзіся і разувайся. Не, уначак, цябе гадзюка ўкусіла.
Малец заўважыў, як цёмная істужка бясшумна слізганула па лісцях і мігам схавалася пад карчом. Не марудзячы, стары прыпаў ротам да ранкі і стаў смактаць. Некалькі разоў узнімаў галаву і сплёўваў.
Так неабходна рабіць заўсёды, калі джаляць змеі, інакш можна памерці.
А калі адзін?
Тады трэба самому старацца выціснуць яд. Крый Божа!
Давай забём гадзюку.
Нельга.
Ты што, дзеду: яна ж злая і яшчэ каго-небудзь укусіць!
Яна не злая, а звычайная.
А чаму напала на мяне?
Ты яе зачапіў, перашкодзіў ёй а гэтага ніхто ня любіць.
Ды я незнарок! Навошта яна мне? Я збіраў грыбы і зусім пра яе не думаў.
Дарма. Ты прыйшоў у лес не ў сваё, а ў яе асяроддзе і павінен ведаць пра гэта, адпаведна паводзіць сябе. Іначай дабра не будзе.