Быхаў. Замак Сапегі
Быхаў,Быхаўшчына радзіма многіх зорак айчыннай і сусветнай навукі. У вёсцы Гарадзец у студзені 1907 года нарадзіўся славуты беларускі геолаг і геахімік Канстанцін Лукашоў. Першыя сурёзныя навуковыя ўніверсітэты прайшоў у Ленінградзе і Маскве. У 1953 годзе ён быў прызначаны рэктарам Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 19561969 гады віцэ-прэзідэнт Акадэміі навук Беларусь Пасля ўзначальваў Інстытут геахіміі і геафізікі АН Беларусі.
У вёсцы Новы Свет у чэрвені 1901 года нарадзіўся доктар гістарычных навук Аркадзь Самсонавіч Ерусалімскі. Чамусьці Энцыклапедыя гісторыі Беларусі памылкова называў месцам нараджэння сусветна вядомага вучонага горад Быхаў. У1948 годзе наш зямляк абараніў доктарскую дысертацыю. Яшчэ ў 1920я вызначылася кола навуковых зацікаўленняў Ерусалімскага. У 1928м пабачыла свет яго кніга Германія, Антанта і СССР. А ў 1942м Палітыка фашыстаў у акупіраваных раёнах. Шырокі рэзананс у навуковым свеце займелі такія кнігі Аркадзя Самсонавіча, як Германскі імперыялізм. Гісторыя і сучаснасць (1964), Бісмарк. Дыпламатыя і мілітарызм (1968). У1965 годзе Ерусалімскага абралі членам-карэспандэнтам Германскай Акадэміі навук у Берліне.
Родам з вёскі Чачэвіцы доктар біялагічных навук Аляксей Фядосавіч Іваноў (нарадзіўся ў сакавіку 1913 года). Між іншым, адзін са складальніка ў грунтоўнага даведачнага выдання Інтрадукаваныя дрэвы і кусты Беларускай ССР. За свае навуковыя росшукі адзначаны Дзяржаўнай прэміяй Рэспублікі Беларусь. Пасёлак Гадылёва радзіма доктара фізіка-матэматычных навук (нарадзіўся ў 1959 годзе) Міхаіла Якаўлевіча Кавалёва. У вёсцы Красная Слабада (раней яна называлася Узнікі) у 1908 годзе нарадзіўся доктар філасофскіх навук Емяльян Кліментавіч Азаранка. Цяпер імя вучонага амаль нідзе не згадваецца. А менавіта ж ён уклаў шмат намаганняў у даследаванне ў Беларусі гісторыі замежнай філасофіі. Вёска Патапаўка радзіма доктара медыцынскіх навук Анатоля Піліпавіча Жлобы. У вёсцы Вотня нарадзіўся матэматык і педагог, доктар педагагічных навук, міністр адукацыі Рэспублікі Беларусь Аляксандр Міхайлавіч Радзькоў.
3 забытых імёнаў, калі гаварыць пра навукоўцаў-ураджэнцаў Быхава, браты Самуіл і Леў Закі. Першы нараджэннем з 1868 года. Журналіст і эканаміст. Супрацоўнічаў з часопісамі і газетамі Одесские новости, Русское богатство, Заветы, іншымі выданнямі. Аўтар навукова-публіцыстычных кніг Зямля і капіталізм Прамысловы капіталізм у Расіі, Сацыяльна-эканамічныя табліцы ўсіх краін свету (выпускі 13), іншых даследчыцкіх прац. Прапагандай эканамічных, фінансавых ведаў займаўся і Леў Зак, які нарадзіў ся ў 1869 годзе. Найболей вядомыя яго працы Рэгуляванне заработнай платы, Умоўныя ўклады.
Быхаўскі край багаты і на спевакоў, акцёраў, пісьменнікаў, зоркавых асоб, чуйных да розных мастацтваў. У Быхаве нарадзілася напаўзабытая цяпер спявачка Вольга Мікалаеўна Бутама-Названава. Спевам навучалася ў Пецярбургскай кансерваторыі ў 19101915 гады ў класе прафесара Наталлі Аляксандраўны Ірэцкай, сяброўкі Паліны Віардо і Івана Тургенева, спявачкі, якая была знаёмая з Флабэрам, Мапасанам, іншымі французскімі знакамітасцямі. 3 вялікім поспехам ураджэнка Быхава выступала з сольнымі канцэртамі ў Маскве, Кіеве, Петраградзе, гастралявала ў Берліне і Парыжы. У 1940я гады Вольга Мікалаеўна займалася педагагічнай дзейнасцю ў Кыргызстане, у Фрунзе (цяперашні Бішкек).
Сярод даследчыкаў гісторыі беларускай літаратуры велізарным аўтарыгэтам карыстаецца член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, доктар філалагічных навук Міхась Іосіфавіч Мушынскі. Прызнаны даследчык творчасці Якуба Коласа, Янкі Купалы, Міхася Гарэцкага, вучоны зяўляецца аўтарам многіх грунтоўных літаратуразнаўчых манаграфій. Нарадзіўся Міхась Іосіфавіч у быхаўскай вёсачцы Мокрае. Непадалёку, у вёсцы Заброддзе, радзіма паэта, празаіка, аўтара добрага тузіна кніг, адрасаваных дзецям, Міхася Пазнякова.
Выпрабаванне Картуз-Бярозай
Бяроза з тых райцэнтраў, якія ў апошнія некалькі гадоў на вачах мяняюць сваё аблічча. Да помнікаў мінуўшчыны, старых вулак, местачковых хацінак дадаюцца новыя, прасторныя плошчы, шырокія вуліцы, катэджы. Вырашаюцца многія сацыяльныя і эканамічныя праблемы. Бяроза з паселішчаў, якія становяцца лідарамі ў справе адраджэння малых гарадоў краіны
Цікавы горад і сваёй гісторыяй. Тут ёсць што паглядзець, ёсць на што звярнуць увагу. Зазірніце ў Бярозаўскі гісторыка-рэвалюцыйны музей, які месціцца на вуліцы Леніна, 67, і вы адкрыеце для сябе шмат цікавага пра ранейшыя часіны. Даведаецеся і пра кляштар картэзіянцаў, які існаваў на паўночна-заходняй ускраіне горада з сярэдзіны XVII стагоддзя да 1831 года. У даведніку Літаратурныя мясціны Беларусі (аўтары Л. Кулажанка, А. Мальдзіс, С. Сачанка) чытаем: Бярозаўскі кляштар картэзіянцаў Славіўся перапісчыкамі кніг. У бібліятэцы кляштара захоўвалася 39 рукапісных кніг, у тым ліку 11 псалтыроў, а таксама 2314 друкаваных тамоў. Ад помніка засталіся рэшткі званіцы, брама, будынак шпіталя і частка сцяны агароджы з адной вуглавой вежай
Цікавы горад і сваёй гісторыяй. Тут ёсць што паглядзець, ёсць на што звярнуць увагу. Зазірніце ў Бярозаўскі гісторыка-рэвалюцыйны музей, які месціцца на вуліцы Леніна, 67, і вы адкрыеце для сябе шмат цікавага пра ранейшыя часіны. Даведаецеся і пра кляштар картэзіянцаў, які існаваў на паўночна-заходняй ускраіне горада з сярэдзіны XVII стагоддзя да 1831 года. У даведніку Літаратурныя мясціны Беларусі (аўтары Л. Кулажанка, А. Мальдзіс, С. Сачанка) чытаем: Бярозаўскі кляштар картэзіянцаў Славіўся перапісчыкамі кніг. У бібліятэцы кляштара захоўвалася 39 рукапісных кніг, у тым ліку 11 псалтыроў, а таксама 2314 друкаваных тамоў. Ад помніка засталіся рэшткі званіцы, брама, будынак шпіталя і частка сцяны агароджы з адной вуглавой вежай
Бяроза. Руіны кляштара. Пачатак XX ст.
Узгадаў я пра бібліятэку кляштара яшчэ і таму, што не так даўно ў Брэсце адбылася выключна важная падзея. У абласным цэнтры па ініцыятыве Брэсцкай абласной бібліятэкі прайшла Міжнародная навукова-практычная канферэнцыя Берасцейскія кнігазборы: праблемы і перспектывы даследавання. Гэтая сурёзная сустрэча навукоўцаў, бібліятэка знаўцаў з розных краін свету сапраўды засведчыла асаблівую ўвагу да старасветчыны, да гісторыі кнігі на Берасцейшчыне. 3 Санкт-Пецярбурга прыехаў доктар гістарычных навук Мікалай Нікалаеў, загадчык аддзела рэдкай кнігі Расійскай нацыянальнай бібліятэкі. 3 Вільнюса загадчыца аддзела рэдкай кнігі бібліятэкі Акадэміі навук Літвы Дайва-Нарбуціне. 3 Кракава прафесар Ягелонскага ўніверсігэта Вацлаў Валецкі. 3 Кіева загадчык аддзела старадрукаў і рэдкіх выданняў Нацыянальнай бібліятэкі Украіны імя У. I. Вярнадскага прафесар Галіна Кавальчук. Несумненна, і пра гэта мне нядаўна расказвала намеснік дырэктара Брэсцкай абласной бібліятэкі імя Максіма Горкага Ала Міхайлаўна Мяснянкіна, ішла на канферэнцыі і размова пра колішнія кніжныя скарбы Бярозаўскага кляштара картэзіянцаў.
Да 1940 года Бяроза насіла другое імя Бяроза-Картузская, ці Картуз-Бяроза. Так у гісторыю рэвалюцыйнага руху на Заходняй Беларусі ўвайшоў і канцэнтрацыйны лагер, заснаваны тут палякамі: Бяроза-Картузская. Праз лагер якраз, створаны на ўскраіне горада ў 1934 годзе, паядналіся з краем многія грамадскія дзеячы, пісьменнікі. У ліку зняволеных быў украінскі паэт Аляксандр Гаўрылюк. У лагеры ён напісаў і паэму Песня з Бярозы. Вязнямі былі таксама публіцыст Сяргей Хмара, польскі літаратар Леан Пастарнак. Канцлагеру прысвяціў дакументальную аповесць Бягом марш польскі пісьменнік Міраслаў Мірскі. Як мне асабіста падаецца, даў но трэба катораму з беларускіх выдавецтваў сабраць гэтую лагерную мастацкую спадчыну, гэтыя літаратурныя памяткі, згадкі пра лагер разам, у адным томе. Пагадзіцеся, таксама за стаўся б нашчадкам яшчэ адзін помнік, яшчэ адзін фрагмент няпростага грамадскага, палітычнага жыцця.
Бярозаўшчына старонка, якая выпеставала, дала крылы многім пісьменнікам, мастакам слова. I сёння пры рэдакцыі мясцовай раённай газеты працуе літаратурнае абяднанне, якім кіруе знакаміты берасцейскі журналіст і краязнаўца Яўген Сяленя. У розныя гады да работы літабяднання спрычыніліся самыя розныя паэты і празаікі. Сярод іх і Раіса Баравікова (яна і нарадзілася ў бярозаўскай вёсцы Пешкі), і Святлана Алексіевіч (пачынала свой журналісцкі шлях у мясцовай раёнцы), і Ніна Мацяш (доўгі час жыла ў горадзе Белаазёрску, зусім непадалёку ад Бярозы), і Зінаіда Дудзюк, і Алесь Разанаў (ураджэнец вёскі Сялец).
Літаратурная біяграфія Бярозы і Бярозаўшчыны гэта і няпросты лёс драматурга Міколы Арахоўскага. Ён нарадзіўся ў 1950 годзе ў Сяльцы. Тут і жыў, памёр у красавіку 1997 года. Напісаў шэраг адметных пес Напярэдадні, Машэка, Куку, якія сталі падзеяй у тэатральным жыцці краіны. Шкада, што так мала было адведзена часу Міколу Арахоўскаму. Несумненна, талент яго мацнеў і развіваўся, і ў сваіх драматургічных памкненнях ураджэнец Сяльца ўзышоў бы і на новыя вышыні. Зямляк Міколы Арахоўскага паэт Алесь Разанаў, які сёння аднолькава цікава піша вершы па-беларуску і па-нямецку. Фенаменальная зява ў літаратурным жыцці дваццатага стагоддзя: беларускі паэт паспяхова засвойвае нямецкі літаратурны Алімп!.. 3 Сяльца і празаік Віктар Супрунчук.
Бяроза багатая не толькі ўраджэнцамі, якія засведчылі сябе на ніве прыгожага пісьменства. Родам са старажытнага паселішча нарадзіўся ў студзені 1900 года вядомы гісторык савецкіх часоў Павел Горын (Каляда). У 193136 гады ён зяўляўся прэзідэнтам Акадэміі навук БССР. Пасля загадваў кафедрай гісторыі СССР Маскоўскага дзяржаўнага ўніверсігэта. Памёр у 1939 годзе. Імем Горына названы вуліцы ў Бярозе і Пружанах.