Аднак пакуль гэтага не адбываецца, я назіральнік. Я спакойны, як спакойны глядач у кіно, ведаючы, што гісторыя на экране зусім да яго не мае дачынення. Праўда, крыху трывожыць сэрца, але ж потым забываецца ў віхуры наступных будняў, як, дарэчы, і ўсё чужое, іншароднае, не сваё. Калі-нікалі мне здаецца, што зза сваёй прафесіі і абыякавасці я пачынаю думаць, што жыццё і ёсць тое самае заварожваючае кіно, часам без вялікіх фантазій. І мы мільгаем у ім, як звычайныя персанажы. Мы ёсць і ў той жа час нас няма. Дакладней, мы ёсць, а вось нас і няма. І таму я спакойна адношуся да гэтага невычарпальнага экрану жыцця: не мільгаю без патрэбы, не малюю непатрэбных зігзагаў, не прахаджуся, пакідаючы непатрэбныя сляды.
Таму што я назіральнік. І, чым больш ужываюся ў гэты бяспечны панцыр, разумею, што быць назіральнікам таксама мастацтва. Умець настроіць сябе, увайсці ў ролю, сыграць сваю ўласную гульню. Назіральнік, як акцёр, іграе з сабой. У мяне атрымліваецца, і я іграю. Іграць умею, а вось жыць не.
Сорамна прызнацца, аднак я, відаць, пражыў палову жыцця і толькі цяпер зразумеў, што пражыў яго ў сваім свеце ідэалаў і мараў, не бачыў нічога вакол, не заўважаў, што жыву паза агульным жыццём. Гэта і загубіла мяне пры першым з ім сутыкненні. Першым жахлівым сутыкненні, якое разбурыла ўсё каханне, мары. Карабель адправіўся ў плаванне і разбіўся, не прайшоўшы і паловы шляху. Няма сэнсу будаваць новы, дакладна такі ж карабель, не зразумеўшы, чаму ж разбіўся той. Вось дзе яшчэ адна прычына, чаму я стаў назіральнікам. Я нарэшце вырашыў паглядзець на жыццё, гэта значыць на той шлях, якім плыў мой карабель. І разабрацца, чаму я не навучыўся жыць у гэтым свеце так, як жывуць іншыя. Можа, я проста мала што ведаў аб свеце, у якім жывуць усе.
Такім чынам, я назіральнік. Ціхі амерыканец. Чалавек, якога няма. Пісьменнік, які піша невядома для каго. Кінакамера. Голас. Люстэрка ў пыльным калідоры жыцця. Альбо проста стомлены чалавек, які не расчараваўся ў жыцці, не, але для якога жыццё на імгненне замерла ў цяперашнім. І я жыву ў ім.
Відаць, так заклейваюць пластырам агідную рану, каб яе ніхто не бачыў.
Вось і ўсё на сёння: мне трэба на кінастудыю, чытаць цітры. Гэтую працу я выбраў, напэўна, таму, што яна не перашкаджае мне быць назіральнікам. Яна не прыносіць шмат грошай, але яна простая, безаблічная, спакойная. Кожны раз я адпраўляюся без вялікай радасці, але і без напружання. Замыкаю сваю ўбогую кватэру, зняць якую мне дазваляе гэтая праца, і іду па абшарпанай лесвіцы ўніз, на вуліцу.
Вечар прахалодны, пахне восенню: у жніўні заўсёды пахне восенню. Ад чаго ўзнікае гэты водар, я ніяк не магу здагадацца. Проста ён ёсць, вось і ўсё. Гэтак жа, як заўсёды на адным і тым жа месцы, на лаўцы ля падезда, сядзіць пяны Іваныч. Гэта ён здае мне кватэру, што засталася ад жонкі. Ён падзяліў гэтую двухпакаёўку на дзве, калі яшчэ не так піў і думаў пра жыццё, а цяпер здае адну мне, а другую майму суседу патолагаанатаму. Сустракаючы нас, ён жартуе: пасля смерці будзе каму ўскрыць цела і каму прачытаць некралог душы. Але пакуль ён жывы і здае дзве кватэры, грае на баяне на мясцовых вяселлях, а ў вольны час пе. Калі меркаваць па яго заўсёды чырвоным твары, вольнага часу ў яго дастаткова.
Прывітанне, артыст! Іваныч карцінна, як Чаплін у нямым кіно, падымае ўверх кепку, відаць, уяўляючы яе элегантным капялюшам. І ўвесь час заве мяне артыстам. Я не спрачаюся. Пакуль Іваныч не напіўся да чорцікаў, ён, можна сказаць, бяскрыўдны чалавек.
Выпі з намі, артыст! кожны раз запрашае ён, хоць і ведае, што я не згаджуся: мне ж працаваць.
Піць я не пю, але заўсёды падыходжу да іх на пяць хвілін. Яны смешна спрачаюцца: Іваныч, мастак з трэцяга падезда і спіты настаўнік літаратуры, які, калі Іваныч лаецца, выбівае пальцамі на лаўцы дроб, а потым, нібыта просячы прабачэння за яго, кажа: «У тэксце прысутнічаюць знакі замоўчвання!» Мастак смяецца. Іваныч корчыць грымасу.
Аб чым сёння? пытаю я з усмешкай.
Мой пункт погляду будзе немнагаслоўны!.. урачыста абвяшчае Іваныч.
Мы давімся смехам, але не смяёмся ўслых: навошта крыўдзіць чалавека. Іваныч любіць гучныя, «вучоныя» фразы, але нічога не разумее ў іх, таму заўсёды трапляе ў непрыемнае становішча. Тады ён злуецца, можа ўспыхнуць і, пакрыўдзіўшыся, выдаць сваю «каронную» фразу: «Няма чаго смяяцца, трэба глядзець у будучыню, а не ўзад!»
Калісьці мастак сказаў мне, што раней Іваныч быў упраўдомам, адтуль і гэты пылок «вялікіх» спрэчак тыпу: «Пачнём азеляненне двара! За Радзіму!»
І што штыкі, што лапаты пафас адзін
А цяпер Іваныч, паступова пянеючы, сядзіць на лаўцы. Успамінае ён сваё мінулае ці ўжо не памятае нічога?.. Альбо стары настаўнік, што пачынае блытаць Гогаля з Горкім, на што Іваныч дабрадушна памкнуўся супакоіць яго, што ўсе яны на адну літару пачынаюцца. І толькі калі ва ўсіх у свядомасці вырысавалася гэтая літара, настаўнік ускочыў з месца, расчырванелы, пакрыўджаны. На гэты раз без «знакаў замоўчвання» не абышлося ні з аднаго, ні з другога боку.
Але гэта ў мінулым. Зараз яны нешта разглядаюць.
Мой пункт погляду будзе немнагаслоўны!.. ізноў паўтарае Іваныч. Карціна дзіўная!.. ён нават вымаўляе некаторыя словы па складах ці то ад значнасці, ці ад таго, што яму ўжо цяжка вымавіць слова цалкам.
Я падыходжу бліжэй і бачу невялікую карціну: мора, стары дамок і прыгожая, нібыта прыплыўшая здалёку, там, дзе пачынаецца рай, лодка. Побач стары марак у рванай куртцы і разбітых ботах стаіць перад ёй, нібыта перад залатой рыбкай, што выйшла з казачных глыбіняў.
У мяне перацінае дух. Я адчуваю, што маё мінулае ўладарнай рукой маніць мяне да сябе. Я дастаю кашалёк.
Вось усё, што ёсць. За карціну. Мастак здзіўлена глядзіць на мяне.
Што з табою?
Я пераводжу дыханне, аднак адчуванне горкага камка ў горле не праходзіць.
Хопіць за карціну?
Мастак хуценька зграбае грошы да сябе ў замасленую кішэнь спяцоўкі. Усе маўчаць. Я забіраю карціну і літаральна ўзлятаю на свой чацвёрты паверх. Я стараюся на яе не глядзець. Зараз мне нельга гэтага рабіць. Нельга, нельга зараз нічога ўспамінаць
Перад тым, як выйсці з падезда, я раблю глыбокі ўдых, каб крыху супакоіцца.
Усе трое сустракаюць мяне маўчаннем. Мне здаецца, яны нават працверазелі. Я ківаю галавой на развітанне і хутка іду да трамвайнага прыпынку.
І толькі седзячы ў трамваі, успамінаю, што ў мяне не засталося нават грошай на талон, я ўсё аддаў і не шкадаваў. Гэта мяне не хвалюе. Карціна Салодкая хваля эйфарыі на імгненне падняла мяне над светам, нібыта подых мінулага Можа, гэта апошняя спроба вярнуцца да сваіх мараў ці хаця б пра іх успомніць?.. Не ведаю, мне яшчэ цяжка разабрацца ў сабе, цяжка думаць пра сябе. І я думаю пра іншых тых, стомленых пасля працы, што едуць у гэтым вагоне трамвая. Усе едуць з працы, а я на працу. Аднак калі, здараецца, еду раніцай з працы, а яны на працу, твары тыя ж: засяроджаныя ў сабе, зноў стомленыя. Такое вось назіранне за канвеерам людской масы, якая не бачыць, не заўважае сябе, а я заўважаю, таму што я усё ж назіральнік.
* * *Пусть жизнь забвение и тьма,
Я без тебя сойду с ума
А жизнь одна,
А жизнь одна
Гэта Вера спявае. Заўсёды перад работай я заходжу да яе павітацца. Гэта значыць я заходжу, хітаю галавой, яна мяне заўважае і ўсміхаецца ў адказ. Вось так мы вітаемся. З Верай у нас даўняе знаёмства: калісьці я працаваў ахоўнікам у гатэлі, праўда, у другім горадзе, і дапамог ёй выблытацца з адной непрыемнай гісторыі. А яна дапамагла мне, у сваю чаргу, знайсці гэтую работу. На першы погляд, мы разлічыліся адно з адным, але засталося штосьці добрае, што можна назваць прыемным словам сяброўства.
Я люблю паслухаць, як яна спявае. Люблю сядзець і моўчкі ацэньваць, як яна спявае на сцэне; выкінуць з галавы гэты кабак і ўявіць іншае: у горадзе ноч, а я сяджу ў ціхім парку, адзін на лавачцы, і Вера спявае для мяне, толькі для мяне Спявае песні пра каханне, якія шчымліва апякаюць сэрца то холадам, то полымем. Калі ты страчваеш каханне, ты раптам разумееш, што страчваеш апору ў жыцці. Вось тады свет абвальваецца на цябе хваляй усіх сваіх шумоў, чужых галасоў, чужых жыццяў, смехам чужога шчасця, і гэта балюча і страшна.
Осень в городе, и дождь, и слякоть
Как тут не плакать, как тут не плакать
Гэтая песня адзіная, якую я не люблю, калі яе спявае Вера. Яна магла б выбраць песню і больш радасную. Хаця іншым падабаецца. Я азіраюся і заўважаю пары, якія рухаюцца ў такт мелодыі. Што ж, ім можна крыху і адцяніць сваё шчасце чужым болем.
У бар заходзіць Віктар, хуткім узмахам рукі падзывае Макса: відаць, не церпіцца выпіць. Падобна, Віктар і сёння будзе «навесяле». Хаця агучваць чарговы любоўны раман гэта яму наўрад ці перашкодзіць.
Рэжысёр прасоўвае галаву ў дзверы. Яго ўскудлачаную шавялюру і тоўсты мясісты нос бачна ў люстэрку ля стойкі.
Праз пятнаццаць хвілін пачынаем!
Мог бы і не крычаць. Можна падумаць, я не ведаю, навошта я сёння прыехаў праз паўгорада ў студыю. Хоць, відаць, у мяне сёння няма настрою. Хандра, зусім раскіс. Так не пойдзе. Трэба выбірацца з гэтай паветранай ямы ўспамінаў, навеяных карцінай. Што за карысць успамінаць тое, чаго не вярнуць ніколі? Толькі сэрцу растлумачыць гэта часам вельмі цяжка.