Маці позна ўвечары, ці на другі дзень, памагаючы бабулі прыбіраць сляды банкета, бурчала: Галоўнае, дзе такія песні бяруць Я колькі жыву, такіх не чула. Абы-што! Не злуйся, донечка, цярпліва зносіла папрокі Домна. І мне ж хочацца трохі радасці Я ж такое цяжкае жыццё пражыла, адна удавою траіх сыноў выгадавала
Маці апускала руку з венікам.
Ды па мне хоць кожны дзень гуляйце! Іграйце хоць на пілах, хоць на сякерах, хоць на балалайках Тыя ж зноў прыпруцца! Ды пачнуць плявузгаць абы-што.
Тыя значыла начальства, якое сапраўды неўзабаве зяўлялася як з-пад зямлі. Падязджалі, заходзілі ў двор, у дом. І ўжо за ўсё даставалася бабулі! Тут яны ўжо не ўпускалі магчымасці за ўсё адыграцца. Маўляў: Лёгка жывеш!.. Вядзеш амаральны лад жыцця Пеш, гуляеш
Дужа не падабаліся начальству гэтыя падазроныя пагулянкі, зборышчы, такое дэманстратыўнае вяселле. Кабеціна на пенсіі, па-іхняму, выгляд павінна мець скрушны, знясілены, сама павінна быць гарапашнай, сагнутай у крук, прыгнечанай нягодамі, але разам з там і руплівай, каб увесь астатак жыцця пакласці на дзяцей і ўнукаў.
А Домна проста жыла ў сваю ахвоту. І гром не забіваў яе за гэты грэх на роўнай дарозе, і зямля не правальвалася пад нагамі; наадварот статная, маладжавая, асабліва пасля пары чарачак абрыкосаўкі, босыя ногі ступалі па зямлі лёгка, спіна была разагнутая, вочы маладыя і румянец на шчоках. І вось гэта чамусьці асабліва раздражняла начальнікаў, нават успрымалася імі, як асабістая знявага. Паводзіны Домны абуралі іх не менш, а, бадай, нават і больш, чым перазахаванне Андрэя. Такім жыццём яна збівала з панталыку іншых, зяўлялася жывым узорам, уводзіла ў сумненне: а раптам сапраўды чалавек створаны для волі? Тады што ж гэта атрымліваецца? Што зусім не абавязкова да пацямнення ў вачах рваць жылы, свету белага не бачыць за працай? Так, чаго добрага, гледзячы на яе, і іншым захочацца такога ж жыцця, усе пачнуць спяваць і ніхто працаваць не будзе.
І не сорамна вам, старым? Чаму вы малых навучыце? Дзеці са школы ідуць, чуюць Які вы прыклад падаеце падрастаючаму пакаленню?
Гэта быў любімы аргумент падрастаючае пакаленне.
Я вашае пакаленне паганаму не вучу, звыкла абаранялася Домна. Вашае Яно такое ж нашае, як і тваё. У цябе ў самой вунь унук чаму ён навучыцца? Піць, гуляць сярод белага дня? Хіба па вашых законах песні няможна спяваць? Зноў вашых Антысаветчынку разводзіш? Супрацьстаўляеш сябе і дзяржаву? Законы такія ж нашыя, як і вашыя, яны для ўсіх пісаны.
Адступіцеся! Я ведаю, што вам трэба Андрэя выкапаць.
Не выкапаць! Не выкапаць. А культурна, па ўсіх нормах і правілах беражліва перазахаваць. Вось тады будзе іншая справа. Тады ты зноў аўтаматычна станеш заслужанай удавой, і калі ласка можаш з чыстай душою піць, гуляць, спяваць, знарок заводзілі Домну. А так чым ты славутая? нічым. Якія ў цябе заслугі перад грамадствам? ніякіх.
Я і так удава франтавіка!
Франтавікі ўсе ў брацкіх магілах, ці пад помнікамі з зоркамі, а твой Андрэй пад крыжам. Так што афіцыйна ніякая ты не ўдава, няма ніякіх ільгот і правоў ануліраваны!
Тут не вытрымлівала Петрыкава маці і ўступалася за свякруху. Ах, бессаромнікі! Чаго вы яе дзяўбеце, як коршакі?! Нявіннага чалавека! Вы ж калі пастаўлены над людзьмі, дык павінны шкадаваць іх! Як гэта так каб ні каліва шкадавання! Хоць бы падумалі, як ёй адной было траіх дзяцей падымаць; яна ж і праўда мнагадзетная маці
Само сабой, даставалася і нявестцы.
Не выдумляй! Мнагадзетная маці гэта калі дзеці малыя, а ў вас вунь якія бугаі! ды яшчэ такія нядружныя Браты Карамазавы!
Калі канчалася ўсё, уціхамірвалася і адбывала начальства, маці пачынала ўжо ўсурёз злавацца на Домніных сыноў.
І чаму яны не памірацца ніяк? Што яны ўсё дзеляць? Сорамна на ўвесь горад Абы-што!
Петрыку вельмі шкада было ў такія хвіліны добрую бабулю, такой няшчаснай яна выглядала. Ох, донечка, не кажы Гора проста. Так мучалася з імі, адна гадавала, а яны вунь Малыя былі, дык золата, а не дзеці, такія дружныя, лагодныя, сам галодны, а брату аддасць А падраслі як сурочыў хто, бы які чорны кот паміж імі пабегаў! І чаго ім не хапае? хутчэй сама ў сябе, чым у свякрухі, пытала маці. Асобна жывуць Я далібог не ведаю, радавацца мне, калі ён прыязджае, ці плакаць, казала яна, пераскочыўшы ў думках на прыезды свайго мужа Марка.
4
Прыезды Марка былі хоць і рэдкія, затое ўсе незабыўныя. Каму-каму, а Петрыку ўражанняў хапала. Пачаць хоць бы з таго, што бацька блытаўся ў сынавым узросце. Заўсёды ў яго з падарункамі атрымліваліся казусы. Калі Петрыку было два гады, бацька прывёз яму новенькі школьны ранец, набіты кедравымі шышкамі з карычневымі арэхамі, такімі цвёрдымі, што нават дарослыя з цяжкасцю раскусвалі іх. Зярняты не хацелі вылузвацца, ліплі да зубоў разам з шкарлупкаю, а збянтэжаны бацька пераконваў усіх, што яны проста недасушаныя, а так вельмі ж карысныя па колькасці вітамінаў. Маці толькі ўздыхнула: Вітамінаў, і схавала ранец у шафу.
У чатыры гады сын ужо ганяў па двары мячык і ўмеў чытаць і пісаць друкаванымі літарамі бацька абявіўся з прыгожым пакункам. Там ляжалі былі ніколі тутэйшым людам не бачаныя памперсы, паўзункі, пінеткі Соску не забыў? спытала маці, а ён, збянтэжаны, кашляючы, апраўдваўся: Фінскі камплект! Вельмі дорага каштуе
Ён кожны раз бянтэжыўся.
Затое ў пяць гадоў атрымаўся перабор: бацька прыехаў сапраўды з мехам за плячыма, толькі замест грошай там было адзенне: унты, кажух і вялізная пухнатая вушатая шапка са скуры невядомага звера; калі бацька пачаў яе на Петрыку мерыць, той схаваўся ледзь не да пояса.
У свой апошні прыезд, гэтым летам, Марк падараваў сыну пісталет, які страляў струменямі вады, акрамя таго абявіў, што больш нікуды не паедзе, ні ў якую Сібір, а застанецца назаўсёды дома.
Усё! Хопіць! казаў цвёрда, рашуча. Падурэў, Марка, і годзе! Колькі можна людзей смяшыць Пара, пара за розум брацца. На роднай зямліцы Дзе нарадзіўся, там і згадзіўся. Вось так яно, брат Пятрок! Цяпер мы з табою зажывем! казаў абміраючыму ад шчасця сынку, які круціў у руках свой пісталет, прыціскаў яго да грудзей.
Пакуль бацька раскладваўся, сын не адліпаў ад яго. У пакоі пахла мужчынскім духам, віном, тытунём, ветрам Бацька быў рослы, дужы, складны. Загарэлы абветраны твар. Барада кольцамі з адлівам сівізны. Куртка-штармоўка. Моцныя рукі. У Петруся засталося ў памяці, як зусім маленькага бацька саджаў яго да сябе на калені, напінаў мускул рукі, даваў сыну памацаць і, задаволены, казаў: Бачыш, які я дужы? Я магу на нашым аэрадроме самалёты з далоні запускаць, і Петрык верыў.
У доме панаваў непрывычны гармідар. Бацька быў вясёлы, узбуджаны, на сябе не падобны. І ўсім перадавалася яго радасць. Маці ззяла, Домна мітусілася.
Вось і добранька І правільненька Паплаваў і годзе, пара прычальваць Ты ўжо не малады, вунь барада, як у Зміцера, сівая
Бацька выходзіў на двор. Пятрок, як зачараваны, ішоў следам. Бацька набіраў у грудзі паветра, азіраўся: Якая прырода! Якая прыгажосць! казаў узбуджана. А вось і ты, мой абрыкосік! Колькі я гэты ствол адпаліраваў, па ім лазячы! Кожны сук ведаю Неяк маці папрасіла абрыкосаў нарваць, дык я ўсе абарваў, і спелыя, і зялёныя Смех і грэх! Тваіх гадоў быў, такі ж малы, неразумны Вось тут во стол стаяў. Вячэралі за ім Сёрбаем зацірку з аднаго чыгунка Вясна, абрыкос цвіце, вечар, прыцемкі, а пчолы гудуць над галавой!.. Уяўляеш яшчэ не спяць! Такое не забываецца. Вучыся, сынок, працавітасці ў пчол.
Памацаў шурпатую кару камля, дзелавіта адзначыў: Пабяліць трэба было б, каб не шэрхла.
А калі вярталіся ў дом, заключыў: Прырода вялікая рэч! Запомні, сын. Заўсёды любі і беражы родную прыроду.
Усё гэта страшэнна падабалася Петрыку. Асабліва тое, як прыгожа, паэтычна бацька ўмее казаць пра будзённыя рэчы.
Калі селі за стол не пад абрыкосам, а ў пакоі бацька, адкаркоўваючы пляшку, лёгка абыйшоўся без нажа, скалупнуў адным пазногцем вялікага пальца. Затым устаў з поўнай чаркай у руцэ і нізка, так, што гарэлка з чаркі закапала на падлогу, пакланіўся Домне.
Дзякую, матуля, дарагая-каханая, што нарадзіла мяне, выхавала, дала шчасце бачыць усю прыгажосць свету і зямелькі роднай
Ай, адступіся! махнула рукой Домна, саромеючыся клаўнады, якая адбывалася ў кожны сынаў прыезд. Скажы лепш, што з братамі думаеш рабіць? Калі вы мірыцца будзеце? З братамі? Бацька выпіў, выцер рот. Гэта яшчэ тыя браты Яны мне во з такіх гадоў (правёў далонню ніжэй калена) у пячонках сядзяць. Раз сказаў нагі маёй не будзе ні ў таго, ні ў другога. Маё слова цвёрдае. Але чаму? шчыра не разумела маці. Павінна ж быць прычына!
Паэзіі няма ў душах. Палёту думкі. Паэзія, каханне, прыгажосць для іх пустыя гукі. Сыночак, пачынала прасіць Домна, памірыцеся! Няможна так жыць, сорамна. Пра сына падумай, як яму жыць, як такое слухаць? У школу пойдзе, дражніць будуць, хто за яго заступіцца?