Не абмежаваўшыся публікатарскай дзейнасцю, С. Я. Вальфсон прасоўваў ідэі новай маралі ў жывой аўдыторыі. У лютым 1929 г. ён выступіў на камсамольскім дыспуце «Ці патрэбна нам сяброўства?», які адбыўся ў Мінску з удзелам прэзідэнта Беларускай Акадэміі навук У. М. Ігнатоўскага. У сваім уступным слове дакладчык заклікаў зал распрацоўваць новыя формы сяброўства[66], «падпарадкаваныя клясе і рэволюцыі»[67]. У кастрычніку 1929 г. на запрашэнне рэдакцыі газеты «Чырвоная змена» ён рыхтаваўся да ўдзелу ў дыскусіі «Якой павінна быць камсамольская сямя». Але па загадзе зверху яна была спынена, так і не распачаўшыся[68].
Новы погляд на псіхалогію сэксуальнасці прапанаваў беларускаму грамадству вучань С. Я. Вальфсона, з 1923 г. выкладчык, а з 1929 г. прафесар БДУ Б. Э. Быхоўскі. На адно з найбольш актуальных пытанняў для савецкіх вучоных 1920-х гг. пра магчымасць сумяшчэння фрэйдызму і марксізму ён даў станоўчы адказ, але з пэўнымі абмежаваннямі. Пры вывучэнні феномена сямі малады беларускі сацыёлаг выкарыстоўваў метад псіхааналізу, які лічыў матэрыялістычным, маністычным і дыялектычным вучэннем. У 1923 г. ён выступіў у падтрымку тэорыі сублімацыі палавой энергіі ў сацыяльную дзейнасць, а таксама патлумачыў сэксуальныя неўрозы і фізіялагічную рэгрэсію чалавека прычынамі сацыяльнага характару[69]. Быхоўскі працягваў даследаваць з пазіцый фрэйдызму сацыялогію шлюбу і сямі, што не перашкаджала яму крытыкаваць стваральніка псіхааналізу, напрыклад, за біялагізацыю сацыяльных зяў. Ён, у прыватнасці, пісаў, што «для нас сэксуальнае заўсёды зяўляецца сацыяльнай праблемай, яно ўплывае на культуру, трансфармуецца ў залежнасці ад канкрэтных грамадскіх умоў табу і падобныя да яго культурныя зявы сацыягенныя»[70]. У 1926 г. у Мінску выйшла кніга «Метапсіхалогія Фрэйда», у якой першы беларускі фрэйдамарксіст выдзеліў прымальныя і непрымальныя кампаненты (у тым ліку прынцыпы працы псіхічнага апарату) вучэння З. Фрэйда, вызначыў перспектывы яго выкарыстання і развіцця ў рамках марксісцкага вучэння[71].
Але ўпершыню магчымасць публічнага выказвання ўласных поглядаў на будучыню сямейна-шлюбных адносін 20-гадовы Быхоўскі атрымаў 7 кастрычніка 1921 г. у Мінску на пасяджэнні ячэйкавых арганізатараў жанаддзелаў. Студэнт БДУ вельмі красамоўна і дасведчана для свайго ўзросту тлумачыў актывісткам жаночага руху: «Палавое каханне гэта цалкам здаровая і натуральная зява, і нам, камуністам, трэба глядзець на яго менавіта так. Гэта не нізкае, жывёльнае. Сапсаванай трэба называць жанчыну, якая ўстрымалася, а не тую, што здзейсніла палавы акт. Не можа быць ніякіх дэкрэтаў аб каханні. Каханню трэба даць вольнае натуральнае развіццё. Камуністы не прарокі, мы не ведаем, што з гэтага атрымаецца. Чалавек па натуры шматшлюбны. Гісторыя нам гэта даказвае. Адна з форм шматшлюбнасці гэта асабістае вольнае каханне як лепшы сродак таварыскай спайкі. Мне могуць запярэчыць, што гэта прастытуцыя. Але мы раз і назаўсёды ўстанавілі, што прастытуцыяй зяўляецца акт продажу жанчынай ці мужчынам уласнага цела. Рэўнасць асуджана на знікненне пры камуністычным ладзе разам з сямёй і шлюбам». Не ўсе з прысутных былі гатовыя пагадзіцца з падобным радыкальным пераглядам традыцыйнай палавой маралі. У пратаколе пасяджэння мы чытаем: «Крэйндзель, Сапун, Меляхавіцкая запярэчылі лектару, што не можа быць шматшлюбнасці, не можа каханне быць заснавана выключна на палавым сужыцельстве»[72].
Можна меркаваць, што тэматыка прац першай паловы 1920-х гг. іншага беларускага сацыёлага С. З. Кацэнбогена была таксама вызначана новай дзяржаўнай сямейна-шлюбнай палітыкай. У іх загадчык кафедры сацыялогіі і першабытнай культуры БДУ, які да таго часу паспеў заняць шэраг высокіх пасад у беларускай савецкай выканаўчай уладзе, закрануў найбольш вострыя праблемы генеаноміі раздзела сацыялогіі, які вывучае развіццё форм шлюбу і сямі. Да гэтых праблем ён адносіў неўпарадкаваныя палавыя адносіны, групавы шлюб, экзагамію, матрыярхат, а таксама ўзростава-палавыя класы альбо групы. Пра іх Кацэнбоген распавёў 30 кастрычніка 1923 г. у сваёй актавай прамове на ўрачыстым сходзе БДУ, выдадзенай тады ж у выглядзе асобнага артыкула. Не менш увагі прамоўца надаў у сваім выступе завочнай палеміцы з прыхільнікамі тэорыі адвечнасці парнага шлюбу, манагаміі. Адстойваючы погляд на палігамію як на ўніверсальны для ўсіх этнасаў перыяд у іх развіцці, Кацэнбоген разумеў яе як неадемны складнік першабытнага камунізму. Ён даводзіў, што гэтая форма сямейна-шлюбных адносін была ўласцівая не толькі экзатычным паўднёвым культурам, але і старажытным кельтам, германцам і славянам. З гэтага натуральна вынікала непазбежнасць вяртання да палігамных адносін чалавечай супольнасці на новым узроўні на камуністычнай стадыі яе развіцця[73].
Больш разняволенай, чым на ўрачыстым сходзе БДУ, была атмасфера пасяджэння гісторыка-сацыялагічнай секцыі навуковага таварыства пры ўніверсітэце, якое адбылося 11 лютага 1923 г. С. З. Кацэнбоген прапанаваў удзельнікам сходу даклад, у якім зрабіў сацыялагічны аналіз «этнаграфічнага рамана» французскага пісьменніка афрыканскага паходжання Р. Марана «Батуала»[74]. Даклад выклікаў «жывыя і цікавыя дэбаты», бо Кацэнбогена ў рамане прыцягнула не яго антыкаланіяльная накіраванасць, а «суцэльная свабода палавых адносін у адсталых плямёнаў падчас значных гадавых свят, асабліва падчас свята прысвячэння юнакоў і дзяўчат у сапраўдныя, дарослыя члены племені»[75]. Увесь пафас выступу Кацэнбогена быў накіраваны на падтрымку тэорыі першабытнага грамадства Л. Г. Моргана («моргана-энгельсаўскай канцэпцыі»), у прыватнасці яго тэзіса аб неўпарадкаваных палавых адносінах, што і даказваў раман Р. Марана. Адначасова малады беларускі сацыёлаг крытыкаваў заходніх вучоных на чале з адным з заснавальнікаў сэксалогіі Э. А. Вестэрмаркам, якія лічылі, што ў першабытным грамадстве існаваў «абасоблены шлюб» (Sonderehe).
Разняволенасці пасяджэння навуковага таварыства пры БДУ 11 лютага 1923 г. паспрыяў падбор цытат з рамана Р. Марана, якія прапанаваў дакладчык яго ўдзельнікам. Вось адна з іх, дзе апісваецца абрад ініцыяцыі ў цэнтральнаафрыканскім племені: «Усе гэтыя крыкі, усе гэтыя бязладныя танцы павінны былі толькі падрыхтаваць тое, што ўсе чакалі: танец кахання, які танчаць толькі ў гэты вечар, калі дазволена аддавацца распусце На Ясігінджы быў надзеты велічэзны фалус з размаляванага дрэва Драўляны фалус падскокваў пры кожным яе руху Мужчыны скінулі кавалкі матэрыі, якія апяразвалі іх сцёгны, жанчыны скінулі свае пярэстыя фартухі, у каго яны былі. Грудзі мужчынскія і жаночыя удараліся адна аб адну. Дзеці пераймалі рухі дарослых завязвалася барацьба, чуліся хрыплыя воклічы. Часам целы выцягваліся на зямлі, паўтараючы ўсе рухі танца Над усімі ўладна панавала толькі жаданне»[76]. У іншым месцы свайго выступлення С. З. Кацэнбоген прапанаваў погляд на абразанне[77] як на абрад ініцыяцыі хлопчыкаў-падлеткаў: «старажытны і сівы, як само чалавецтва»[78]. Вучоны працягваў даследаваць палігамныя формы адносін на канкрэтна-гістарычным матэрыяле ў некаторых іншых працах[79].
Арыгінальны погляд на ўзаемаадносіны палоў праз прызму маралі прапанаваў у 1926 г. аспірант кафедры фізіялогіі жывёл БДУ Я. Я. Кіпель. Як і многія іншыя вучоныя-прыродазнаўцы, ён быў прыхільнікам натуралістычнага падыходу, які лічыў чалавечую мараль працягам законаў прыроды, у прыватнасці біялагічнай эвалюцыі. Знаходзячыся пад уплывам ідэй Г. Спенсэра і Ч. Дарвіна, Кіпель лічыў, што мараль іншымі сродкамі (сацыяльнымі, культурнымі) вырашае тыя ж задачы, якія вырашаюцца з дапамогай біялагічных механізмаў на больш нізкіх прыступках развіцця жыцця. Дапамога слабым і хворым, узаемадапамога, супрацоўніцтва, салідарнасць, эмпатыя, нарэшце, каханне усе гэтыя рысы сустракаюцца ў свеце жывёл, асабліва ў вышэйшых і «грамадскіх» (г. зн. тых, што жывуць у зграі альбо статку). У рэфераце, абароненым у 1926 г. у БДУ і ў дапрацаваным выглядзе выдадзеным у 1953 г. у Нью-Ёрку, Кіпель піша: «Нагляданьні над жыцьцём жывёлінаў паказалі, што сямя ў стварэньні маральных праяўленьняў ня мае значаньня. Калі ў вароньняй сямі забіць саміцу, дык самец пакідае дзяцей і адлятае. Значыць, яму патрэбна толькі саміца, але не сямя»[80]. Падобны натуралістычны погляд на каханне дэрамантызаваў яго, пазбаўляў гэтае тонкае пачуццё таямніцы і загадкавасці.
Нягледзячы на шматлікія спасылкі на творы Маркса, рэферат, у якім Я. Кіпель выклаў свае погляды на паходжанне маралі, выклікаў шматлікія спрэчкі спачатку на кафедры фізіялогіі, а потым у парткаме ўніверсітэта. «Доўга мне ўспаміналі гэты рэферат: нават на судзе пракурор цвердзіў, нібы я меў намер рэвізаваць вучэнне Маркса»[81].
Тэарэтычныя пошукі ў галіне адносін паміж паламі ў Савецкай Беларусі падсумавала навукова-папулярная брашура беларускага ўрача-гігіеніста З. Ц. Шміта, падрыхтаваная ў 1930 г. У ёй аўтар, паводле яго слоў, спалучыў сацыялагічны і біялагічны падыходы да асэнсавання вызначаных праблем. Мінскі ўрач прапанаваў чытачам ужываць слова «каханне» толькі ў двукоссі як буржуазнае (са спасылкай на Стэндаля ён называе чатыры тыпы гэтага састарэлага пачуцця: каханне-пал, прыгожае каханне, пачуццёвае каханне, нарэшце, ганарлівае каханне). Фізіялагічнай асновай шлюбу, на думку Шміта, зяўляецца «плоцьны поцяг». Дзетанараджэнне ён разглядаў як «прадукт біолёгічнага падзелу працы». У ліку найважнейшых умоў стварэння камуністычнай сямі аўтар называе: вызваленне жанчыны з «кухонных путаў», перанясенне функцыі выхавання дзяцей у калектыў і ўцягванне жанчыны ў вытворча-грамадскую працу. Як урач Шміт выступаў за сэксуальнае выхаванне дзяцей, а таксама забарону ўступаць у шлюб па медыцынскіх паказчыках.