237
snadnie (daw.) łatwo. [przypis edytorski]
238
chociaj dziś: chociaż. [przypis edytorski]
239
niecofnięty w swym ciemnym zawodzie. zawód tu: bieg życia, w sensie przeznaczenia. [przypis redakcyjny]
240
Rozdarłszy tło przyszłości, co mu na przeszkodzie znaczy, zdaje się: rozdarłszy tło ciemne swych myśli o przyszłości, co mu przeszkadzały w oddaniu się rycerskiej powinności, która teraz powinna być jedyną jego miłośnicą; rozdarłszy: zniszczywszy, usunąwszy wysiłkiem woli. [przypis redakcyjny]
241
na sztych się wydziera sztych: ostry koniec miecza; wydzierać się na sztych: szukać niebezpieczeństwa. [przypis redakcyjny]
242
Groźnym pewności wzrokiem pewności: pewności siebie; a groźnym oczywiście: dla wroga. [przypis redakcyjny]
243
trosków zob. obj. do w. 487. Zresztą Malczewski używa także formy: trosk np. trosk nie czując w II, 15. [przypis redakcyjny]
244
Jak szalony w szpitalu szczęsnym się nazywa robi wrażenie maniaka, któremu się tak właśnie zdaje, że jest szczęśliwym, jak innemu się będzie wydawać, że jest np. królem itp. [przypis redakcyjny]
245
Lecz gdy umysł () piekielne cierpienia Cały ten mocno zawiły ustęp wyszczególnia różne sytuacje, w których cierpienie ludzkie przekracza już zwykłą normę ziemską i staje się po prostu piekielnym. Jest trosk, bólów itd. mnóstwo w tym życiu, szczęście jest ułudą: to wszystko zwykła ziemska norma; z tym się człowiek jak najprędzej musi pogodzić, zrozumieć, że byt ziemski i cierpienie to jedno. Kto tego nie widzi, jest chyba ślepym albo wariatem. Lecz bywają takie cierpienia, że pogodzić się z nimi niepodobna. Tak np.: 1) gdy umysł, szlachetnej uległszy ponęcie itd.: to wyraźnie wypadek Wacława, (a także Miecznika, który uległ szlachetnej ponęcie wyprawy na Tatarów). 2) Gdy ptak itd.: tu już trudno określić, co poeta ma na myśli. Chłopię z pałeczką: pałeczka widocznie część jakiegoś przyrządu do chwytania ptaków. 3) Gdy sroższej od najsroższych itd. prawdopodobnie Wacław (Odwaga) w chwili, gdy na widok trupa żony i oznak najsroższej męki na jej twarzy (p. ustęp XVI) natychmiast poczuł w sobie gniazdo syczących węży, od razu stał się ziemi ohydą. 4) Gdy Złość itd.: tu nietrudno odgadnąć, że Złość to Wojewoda, a anielska dusza to Maria, ale co znaczy: wydrzeć życie ale pierwej sławę? Co znaczy, że jej (Marii) Obecność tarza się w ohydzie, a Przyszłość idzie otruta? Domyślać się znów tylko można, że Wojewoda, nim się na zbrodnię zdecydował, wprzód jeszcze, żeby uzyskać argumenty do starania się o rozwód, usiłował Marię zniesławić. Tak działał istotnie w stosunku do Gertrudy Komorowskiej Franciszek Potocki [obecność: teraźniejszość; słowa te mogą dotyczyć zarówno Marii, jak i Wacława; Red. WL]. Wydrzeć życie w kaduku: wyraz kaduk znaczył w języku dawnej palestry: spadek bezdziedziczny i beztestamentowy; wydrzeć w kaduku: wydrzeć bezprawnie. [przypis redakcyjny]
246
obecność tu: teraźniejszość. [przypis edytorski]
247
Czy te, lub inne jeszcze dotkliwsze katusze Poeta przypuszcza, że takie lub tym podobne wizje nawiedzały pod wpływem nieokreślonego przeczucia wyobraźnię Wacława. [przypis redakcyjny]
248
ciennik u Lindego w pierwszym znaczeniu: zasłona od słońca lub świecy, w drugim: miejsce cieniste. Używa też tego wyrazu Zaleski w wierszu pt. Przechadzka poza Rzymem (Augustowskie cienniki). [przypis redakcyjny]
249
w słomianej dziedzinie w chatach krytych słomą. [przypis redakcyjny]
250
wodoskok fontanna (wyraz znany Lindemu). [przypis redakcyjny]
251
ochłonąć ogarnąć; Linde zna wyraz ochłonąć tylko w tym właśnie znaczeniu. [przypis redakcyjny]
252
Bór w lewo strumień w prawo a oni w półkole. Tatarzy radzi się potykają w polu równym, pułki swe wokoło zgromadziwszy szykiem zakrzywionym, który pospolicie ludzie rycerscy marsowym tańcem zowią, a na pierwszym potkaniu tak gęste strzały puszczają, jako najgęstszy grad. Kronika Gwagnina, tłumaczenia Paszkowskiego, kar. 593. Tatarowie zaś zwykłym tańcem, a na kształt półmiesiąca zakrzywionym szykiem, różnie się rozstrzelili. Kronika Marcina Stryjkowskiego, karta 345 [Kronika Gwagnina, tłumaczenia Paszkowskiego: Aleksander Gwagnin (zm. 1614), rodem Włoch z Werony, (otrzymał później indygenat [indygenat:obywatelstwo, uznanie obcego szlachectwa; Red. WL]) naprzód żołnierz, kawaler przepasany i dowódca jazdy Jego król. Mości, na starość dziejopisarz i geograf, autor wydanej w r. 1578 u Wierzbięty w Krakowie: Sarmatiae Europeae descriptio; Kronika Marcina Stryjkowskiego. Która przedtem nigdy światła nie widziała, kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi wyszła po raz pierwszy w Królewcu 1582 r.; J. U.]. [przypis autorski]
253
uchybiony chybiony. [przypis redakcyjny]
254
wskakać Linde formę tę podaje jako już wyszłą z użycia. Tu wskaka, nie wskacze, dla rymu. [przypis redakcyjny]
255
księżyce, buńczuki półksiężyc: godło wiary w Mahometa; buńczuk: ogon koński na drzewcu; godło władzy. [przypis redakcyjny]
256
z bodźców odzienie z kolców. Ale bodziec znaczy także: podnieta, i tu ta dwoistość znaczenia [została; Red. WL] wyzyskana. [przypis redakcyjny]
257
koncyrz właśc. koncerz: długi, prosty miecz używany przez polską husarię. [przypis redakcyjny]
258
zachęca ich () naciera por.: Commanding, aiding, animating all w Larze Byrona (II, 15). Sytuacja jednak podobniejsza w Korsarzu, gdzie Konrad jest w podobnym zupełnie położeniu jak Wacław tutaj i Seid podobną gra rolę jak tutaj Han; zachęca ich błąd; powinno być zachęca je (hufce). [przypis redakcyjny]
259
z sromotą ze wstydem. [przypis edytorski]
260
Harmonią jego myśli Tu czegoś brakuje; trzeba się domyśleć: jest (harmonią jego myśli). Zdaje się, że Wacław odczuwa telepatycznie chwilę mordowania Marii (Pisk gołębia pod dziobem jastrzębi). [przypis redakcyjny]
261
Że już jego przeczucie na nim się nie ziści Przeczucie to mówiło: Zdobędziesz ty trumnę, ale nie mówiło czyją. Wacław szuka tedy śmierci, chcąc, żeby to przeczucie sprawdziło się na nim, a nie na Marii. Gdy ta śmierć zdawała się wyraźnie przed nim uciekać: smutku tylko doświadczył z tej dziwnej korzyści. [przypis redakcyjny]
262
Czemuż choć jednej strzały nie mieli w kołczanie,/ Coby jadem jaszczurki utkwiła się w ranie. Tatarzy strzały swe jadem jaszczurczym napuszczają. Paszkowski, Dzieje tureckie, kar. 15, patrz Słownik Lindego, pod wyrazem jaszczurka. Nie znalazłszy bowiem tej książki w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego, nie byłem w sposobności sprawdzenia tego wypisu [Marcin Paszkowski, tłumacz dzieła Gwagnina na język polski oraz poeta okolicznościowy i autor poematów historycznych, między innymi jednego pod tytułem: Dzieie Tureckie y utarczki Kozackie z Tatary. Tudziesz też o narodzie, obrzędziech, nabożeństwie, gospodarstwie etc. tych pogan. Kraków, 1615 in 4°. Tam na str. 14. opisując broń tatarską na wojnie wymienia Paszkowski także Y Saydak pełno strzały iadem napuszczony i dodaje: O czym Naso poeta on Rzymianin sławny/ Tam mieszkając napisał, bo był świadek iawny./ Hostibus in mediis, interque pericula versor,/ Tanquam cum Patria pax sit adempta mihi,/ Qui mortis saevo geminent ut vulnere causas,/ Omnia vipereo spicula felle linunt./ (Lib. 1 de Ponto.), (Co się na polski ięzyk tak wyłożyć może: W przyśrzodku nieprzyjaciół, y między Pogany/ Mieszkam iakbym z oyczyzny wiecznie był wygnany./ Którzy przyczyny śmierci sowite zmyślaią,/ A strzały swe iaszczurczym iadem napuszczaią; nie byłem w sposobności zam.: nie miałem sposobności; J. U.]. [przypis autorski]
263
Postrzega, że to męstwo samotnego męża Por. w Korsarzu (II, 6): Seyd perceives, then first perceives how few compared with his, the Corsairs roving crew. [przypis redakcyjny]
264
Targa kłaczystą brodę Podobnie w Korsarzu (11, 4) o Seidzie: he tore his beard. [przypis redakcyjny]
265
Miecze wznoszą () rozsieką Ogólna dyspozycja przebiegu bitwy w Marii przypomina bitwę w Grażynie Mickiewicza. Wojsko mniemanego Litawora zastaje również nieprzyjaciół uszykowanych i Grażyna podobnie jak Wacław uderzywszy na oślep w środek ściany nieprzyjaciół, wywołała wśród nich zrazu popłoch zaciekłością swego męstwa. Dopiero gdy zauważono, że ciosy jej są zadawane słabą jakby niewieścią ręką, sytuacja się zmieniła i stała się dla Grażyny krytyczną, podobnie jak tu dla Wacława. [przypis redakcyjny]
266
Szparko bieżący pośpiech o szybkość w obawie domyślne: widać; pośpiech i szybkość [to] personifikacje. [przypis redakcyjny]
267
Tobie należy najprzód, napuszony Hanie W A.[autografie Malczewski napisał słowo] napuszony nad jakimś innym zamazanym wyrazem. Rola Miecznika tutaj, odpowiada zupełnie roli Czarnego Rycerza w bitwie Grażyny z Krzyżakami. I ten w podobnym momencie rzucił się na komtura i przez powalenie go odwrócił losy walki. [przypis redakcyjny]
268
obces (daw.) gwałtownie, natarczywie. [przypis edytorski]
269
Polacy, Tatarzy, w bezczynnym zachwyceniu Źródłem ogólnym takich pojedynków jest monomachia Aleksandrowa z Menelausem w III ks. Iliady Homera. [przypis redakcyjny]
270
zmudzić ociągać się. [przypis redakcyjny]
271
święconym utopił żelazem zam. święcone utopił żelazo (licencja dla rymu do: razem.); święcone żelazo: por. w. 336 I mignie mu pod oczy święconym obrazkiem. [przypis redakcyjny]
272
tułup długi kożuch z rękawami. Tu przen. zam.: tułów. [przypis redakcyjny]
273
Krótko już trwała walka Short was the conflict w Larze II, 4. [przypis redakcyjny]
274
Więcej legło, płochliwych straż tylna dopada w A.[autografie] płochliwych zam. przekreślonego: a resztę. [przypis redakcyjny]
275
Opodal od nich w kurzu Ten obraz pobojowiska przypomina analogiczny obraz w Larze II, 16. [przypis redakcyjny]
276
wpośrzód trupów, co już robak wierci domyślne: co je już robak wierci. [przypis redakcyjny]
277
Chodź, nie drzyj przypomina frazeologicznie apostrofę z Korsarza (I, 10) Stranger! if thou canst and tremblest not behold (Por.: w. 1109). [przypis redakcyjny]
278
to zlękniesz się siebie [domyślnie:] spostrzegłszy, że jesteś moralnym monstrum. [przypis redakcyjny]
279
do stalowych piersi, twój kaftan wełniany kaftan wełniany przeciwstawiony stalowym piersiom świadczy, że cała ta apostrofa zwraca się do stanu mieszczańskiego, którego byt zawisł od współbraci (szlachty) męstwa. [przypis redakcyjny]
280
Bo w życiu choć ta jedność () znużeniem por. Where weakness, strength, vice, virtue, sunk supine, alike in naked helplessness recline (Lara [Byrona] I, 29). [przypis redakcyjny]
281
Chłodząc odkrytą głowę w A.[autografie] zam. przekreślonego: Kąpiąc w rosie swą głowę. [przypis redakcyjny]
282
ponuremu zięciu zam.: zięciowi, analogicznie do: ojcu (lic. poet.). [przypis redakcyjny]