44
mężnego towarzysza wierny szeregowy towarzysz: szlachcic, właściciel konia i pachołka, tutaj szeregowego. [przypis redakcyjny]
45
łagodniejsza ziemia mniej ubita, niebrukowana, mniej twarda. [przypis redakcyjny]
46
I pstrym swoim proporcem nim sławy dostąpią () jak orły się kąpią kąpią się w świetle, zanim przy pomocy swych lanc z pstrymi proporcami (chorągiewkami) zaczną się kąpać w sławie. [przypis redakcyjny]
47
Ten uśmiech w którym może choć część zachwycenia, Z jakim wybrani słyszą Cherubinów pienia Wyraz zachwycenia, który dlatego może tak jest ujmującym w pięknej twarzy, że jeszcze coś piękniejszego zwiastuje, nie pozwala utrwalić żadnym opisem swego ślicznego zapomnienia się; a tylko pędzel Rafaela, w obrazie Ś-tej Cecylii, zatrzymać go potrafił w całym uroku, jakiemu się nikt, prócz wyobraźni nie wpatrywał. Ś-ta Cecylia, lubownica muzyki, wystawioną jest w tym malowidle wśrzód narzędzi muzycznych, w chwili, gdy ją dochodzi odgłos Anielskiej harmonii; i nie masz słów, które by opowiedzieć umiały uczucie, jakim uderzona jej postać: zdaje się, że jej dusza rozpierzcha się i żeni z każdym z tych słodkich dźwięków, kiedy wdzięczna skromność hamuje ją zamyśleniem, że nie warta tak niepojętego szczęścia, a wśrzód rozkoszy nieznanych jej sercu wkrada się smutek, że już muzyka ziemska bawić ją przestanie. Największa prostota panuje w całym układzie tego obrazu, twarz nawet Ś-tej Cecylii mniej ładna niż twarze niewiast w innych obrazach tego malarza, sama jedynie myśl geniuszu świeci od wieków w tym szacownym płótnie i nieopisanym wdziękiem do siebie pociąga. Obraz ten znajduje się w Bolonii i jest policzony przez znawców w rzędzie najsławniejszych Rafaela, a co do swego poetycznego wrażenia i mego widzi mi się, najpiękniejszy, jaki wydało malarstwo [Smutek, że już muzyka ziemska bawić ją przestanie: por. słowa Marii (w w. 5525); w ogóle z tego przypisu widoczne, że portret Marii pod jasności wrota wzbijającej ducha wiary kształtował się w wyobraźni Malczewskiego pod wpływem św. Cecylii Rafaela; J. U.]. [przypis autorski]
48
znikli () w przepaść zapadli się. [przypis edytorski]
49
krążąc parowy dziś popr. N. lm: parowami; parów: dolina o płaskim dnie i stromych zboczach. [przypis edytorski]
50
kopyta bez stali niepodkute. [przypis edytorski]
51
ni spocząć nie znajdzie wzrok nie znajdzie niczego, na czym mógłby spocząć. [przypis edytorski]
52
buriany (ukr. a. ros.) a. burzany (w formie spolszczonej): skupiska roślinności, wysokich traw, ale też pokrzyw, łopuchów czy ostów, porastających nie tylko step, ale również obejścia wiejskie. [przypis edytorski]
53
zacwierka dziś: zaćwierka; forma właściwa autorowi pochodzącemu z Wołynia. [przypis edytorski]
54
zardzały dziś: zardzewiały. [przypis edytorski]
55
koście dziś popr. forma M. lm: kości. [przypis edytorski]
56
Tam znajdzie pełne ziarno może to przeciwstawienie robactwa, rozległego w epoce dopiero co minionej, pełnemu ziarnu w rodzajnym popiele epok dawniejszych należy rozumieć symbolicznie. W takim zaś razie powierzchnia pól, po której błądzi Rozpacz, oznaczałaby teraźniejszość. [przypis redakcyjny]
57
Jak Rozpacz bez przytułku [podobnie; Red. WL] w Giaurze [Byrona; Red. WL]: «Woe without name, or hope, or end». [przypis redakcyjny]
58
Chociaż ten czarny żupan Zdanie przyzwolone [okolicznikowe przyzwolenia, ze spójnikiem: chociaż, pomimo że; Red. WL] nie jest tu jasno uzasadnione. Oczywiście też nie ten żupan nosił niegdyś jasne barwy, tylko Miecznik. Prof. Brückner uważa czarny żupan za metonimię znaczącą tyle co Miecznik (Przegląd Warszawski 1923, str. 46). [przypis redakcyjny]
59
kir czarna materia, oznaka żałoby. [przypis edytorski]
60
i przeszłe żale, obecne zgryzoty pokrył kir () sromoty To znaczy, że myśl w grożącej teraz sromocie czarniejszą chmurą okrywała czoło Miecznika niż wszystkie inne dawniejsze i obecne troski i zgryzoty; [sromota: wstyd, hańba; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
61
A w twarzy smutek, czoło co schyla w cichości Smutek, który czoło schyla w cichości. [przypis redakcyjny]
62
Podobna do owoców umarłego morza Wiele pięknych przyrównań czytać można w angielskich poetach do tych szczególnych owoców, które rosnąć mają nad brzegami jeziora Asphaltes, znanego pod imieniem Martwego Morza. »Like to the apples on the Dead Seas shore, All ashes to the taste«. Byron. Harolds pilgrimage. Canto III. »Like Dead Sea fruits, that tempt the eye, But turn to ashes on the lips«. T. Moore. Lalla Rookh, I. 222 [Like to the apples () taste: Podobne do jabłek na wybrzeżu Martwego Morza, w dotknięciu [smaku; Red. WL] czysty popiół. (Byron: Wędrówki Childe Harolda. Pieśń III). Like Dead Sea fruits () lips: Podobne do owoców Martwego Morza, które kuszą oko, lecz na wargach zmieniają się w popiół. (Lalla Rookh, najsławniejszy poemat Thomasa Moora); J. U.]. [przypis autorski]
63
mozoła forma żeńska zam. męskiej [mozół; Red. WL] w owym czasie [w XVIII, XIX wieku; Red. WL] pospolita. Por. Karpińskiego Laura i Filon: Czy w każdym roku taka z kochania jak w osiemnastym mozoła?. [przypis redakcyjny]
64
widzi tu w znaczeniu: spodziewa się. [przypis edytorski]
65
Księga Żywota Pismo Święte, Biblia. [przypis redakcyjny]
66
nad przepych świata () widniejsze oczywiście widniejsze [bardziej widoczne lub: bardziej jaśniejące; Red. WL] niebu czy Bogu; do nieba związane zam. przywiązane, lub też związane z niebem; drży nić: drga głębokie uczucie religijne. [przypis redakcyjny]
67
A że nad przepych świata () zniżonej Pokory Wyrażenie to, stosowne do ducha religii chrześcijańskiej, nie jest może niewłaściwym i co do sposobu, pod jakim się przedstawiają oku w znacznej wysokości utwory dumy lub dowcipu człeka, sama nawet piękność natury, którą mu dojrzeć pozwolono. W podróży mojej na szczyt góry Mont-Blanc, gdzie przez dwie godziny pobytu doznałem uczuć, jakich już zapewne w życiu moim nie doświadczę, w podróży tej straciłem żywy z oczów i z myśli dziedzinę, na której panuje człowiek, i tylko z jego siedziby przedmioty białej farby, a te właśnie, których swą władzą odmienić nie zdołał, rozróżnić się dawały: i tak, widoczne były jeziora: Genewskie, Neuchatel, Morat, Bienne itd., jakby rozciągnięte na mroku żagle, kiedy domy, miasta nad ich brzegami stojące, barwy, blaski, ciemną mgłę tworzyły; podobnie rozpoznać było można lodozwały (glaciers), kiedy łąki, lasy, góry nawet znacznej wyniosłości, lecz niższego rzędu, w szary koło nich mieszały się tuman. Nic jednak wspanialszego i dzikszego, jak widok z góry Mont-Blanc; ale gdy różny zupełnie od znajomych widoków, inaczej go sobie wyobrazić niepodobna, jak wystawując się uniesionym przez jakiego dobrego czy złego ducha w chwili, gdy Bóg Chaos utwarzał. Wszystko, co dziełem człeka, znika przez swoją małość; tysiące gór olbrzymich z granitowymi szczytami lub śnieżnymi tarczami, niebo prawie czarnego koloru, słońce przyćmione, blask rażący od śniegu, rzadkie powietrze, a stąd krótki oddech i szybkie bicie pulsu, nadludzkim jakimś czuciem i uczuciem przejmują śmiertelnika: i pewny jestem, iż oprócz innych przyczyn, nawet dla niezmiernej różnicy tego dziwnie górnego widoku a słabości naszych zmysłów, nikt by go długo znieść nie potrafił. Niech to wspomnienie nadzwyczajnego zajęcia, jakiego doświadczyłem na tej ogromnej i odosobnionej górze, nie będzie powodem żadnemu z naszych młodych wędrowników do przedsięwzięcia tej podróży; oprócz wielkiego bardzo trudu i niebezpieczeństw, koniecznie do tego zamiaru przywiązanych, jeszcze jego pomyślny skutek od wielu obcych nam okoliczności zależy. Trzy dni pogody bez najmniejszej chmury i niezbyt rozmiękłe śniegi prawie potrzebniejszą pomocą niż najcierpliwsza wytrwałość i najmocniejsze piersi; bez tych jednak warunków tylko na zgubę narazić się można i byłoby najszkodliwszym uporem nie słuchać ostrzeżeń przewodników, którzy wszędzie w Szwajcarii a szczególniej w Chamouni pełni są odwagi i rozsądku [prawie potrzebniejszą pomocą domyślnie: potrzebniejszą są tu pomocą; J. U.]. [przypis autorski]
68
Gdzie Przyszłość do Przeszłości () biegnie () łączyć się w spojrzeniu Przyszłość szczęśliwa zlewa się z szczęśliwą przeszłością, co się odbija w zachwyconym spojrzeniu. [przypis redakcyjny]
69
rozbłąkana od: rozbłąkać się, według Lindego: ze wszystkim się zabłąkać zawikłać. Kniaźnin mówi o rozbłąkanych włosach. [przypis redakcyjny]
70
w spólnictwie niedoli, czując trwogę świętą tj. w poczuciu, że spod owego prawa, które byt utożsamiło z cierpieniem, nie była wyjęta nawet Rodzina Najświętsza. [przypis redakcyjny]
71
Jak promyk, co z obłoków () te dwa wiersze znajdują się także w wierszu: O jak przykro (por. obj. do w. 24). [przypis redakcyjny]
72
parość gałąź wyrastająca u nasady pnia. [przypis redakcyjny]
73
Ah! jakże to boleśnie () wrócić znaczy: jakże boleśnie jest cofać się myślą do chwili, w której nieszczęście będące teraz już za nami było przed nami i było do odwrócenia, jakże boleśnie cofać się do tej chwili myślą tylko, w poczuciu, że w rzeczywistości wrócić już do niej nie można. [przypis redakcyjny]
74
gorszki dziś: gorzki. [przypis edytorski]
75
ulotne przemijające. [przypis edytorski]
76
gdzież to się podziała () nie wraca Te trzy pytania i odpowiedzi mają rytm piosenki. [przypis redakcyjny]
77
mruczał na swą nikczemność narzekał, że [jest; Red. WL] maleńki. [przypis redakcyjny]
78
szlubny tak zawsze pisze Malczewski; dziś: ślubny. [przypis redakcyjny]
79
brzmić dziś: brzmieć. [przypis redakcyjny]
80
Płynąć będzie tajemnie w umarłe uczucia telepatyczny niejako wpływ duchowy na uczucia umarłe zresztą tylko w tym sensie, że bezpłodne, nieczynne, skoro im wyrwano ich przedmiot. [przypis redakcyjny]
81
dźwigać więzy być w niewoli. [przypis edytorski]
82
pannom umieją wyskoczyć zam. do panien. [przypis redakcyjny]
83
twego domyślnie: męża. [przypis edytorski]
84
I mignie mu pod oczy święconym obrazkiem Zdarzyło mi się widzieć szczególną w tym rodzaju pamiątkę. Na szabli Tureckiej, gdzie wzdłuż klingi wypisane były zdania z Alkoranu, znajdował się wyryty przy rękojeści wizerunek N. S. Panny z napisem polskim gockimi literami. Szabla ta należała do jednego Anglika, który ją we Włoszech nabył; dalekie więc, a zapewne nieraz i krwawe, odbywała podróże. Szkoda tylko, iż w napisie nie było ani roku, ani przez kogo zdobyta. [przypis autorski]
85
Przyjaźń? a nasze hufy nie z sobą na sejmie Możni panowie polscy nieraz przyprowadzali z sobą na sejmy hufce nadwornego wojska. Miecznik oczywiście swoją własną siłą zbrojną nie rozporządzał i mówiąc nasze hufy ma zapewne na myśli z jednej strony hufy wojewody, z drugiej zaś hufy jakiegoś możnego przeciwnika wojewody, którego sam był adherentem [adherent: zwolennik, stronnik; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
86
A nasze veto krzyczy jeszcze i w rozejmie Veto założone przeciwko jakiejś uchwale forsowanej przez stronnictwo wojewody trwa w mocy mimo chwilowego zawieszenia broni między nim a partią, do której należał miecznik. [przypis redakcyjny]
87
rańtuch długa chusta. [przypis redakcyjny]
88
Nigdy by w moje kopce wróg się nie mógł schować Nigdy by ktoś z wrogiego stronnictwa (w tym wypadku Wacław) nie mógł potajemnie przebywać w granicach (kopce graniczne) mego majątku. [przypis redakcyjny]