89
Żonę zmiotła kosa oczywiście kosa śmierci. [przypis redakcyjny]
90
karabela rodzaj szabli o rękojeści uformowanej na kształt głowy orła, noszonej na co dzień przez szlachtę polską; rodzaj broni szczególnie charakterystyczny dla sarmatyzmu. [przypis edytorski]
91
Alboż choć raz do serca me dziecię przytulił? naturalnie wojewoda. [przypis redakcyjny]
92
O! co tak, to najlepiej Poeta stara się w sposobie mówienia Miecznika odtworzyć jak najwierniej język potoczny, codzienny. Więc: trza (w. 331), taż to (w. 373) i podobnie też tutaj. [przypis redakcyjny]
93
wysunie raźna młodzież należąca do przeciwnej wojewodzie partii; Miecznik grozi tu Wojewodzie tzw. zajazdem. [przypis redakcyjny]
94
dzwony się odezwą na trwogę lub też pogrzebowe. [przypis redakcyjny]
95
czapkę głębiej wmiesił wtłoczył [wcisnął; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
96
swobodę z ojca powziął łona w A[autografie; Red. WL]. przekreślone: z matki wyssał łona. [przypis redakcyjny]
97
letszy formy stopnia wyższ. letszy obok lżejszy używano wówczas i w literackim języku, np. Trembecki w Zofiówce. [przypis redakcyjny]
98
barania () czapka () miga () czerwonym płomieniem czapki kozackie miały zwisające dno z czerwonego sukna. [przypis redakcyjny]
99
Oddałby, nim kur zapiał, bo świsnął z wieczora świsnął: poleciał, wyruszył galopem (por. w. 36: I jak wiatr świsnął stepem z pilnymi rozkazy). oddałby, świsnął, jako 1 os., zam. oddałbym, świsnąłem, charakterystyczny prowincjonalizm kresów ruskich, wprowadzony rozmyślnie. [przypis redakcyjny]
100
Ale że czart na stepie tumany wyprawiał lud ukraiński wichry nocne, które stają się przyczyną zmylenia drogi, przypisuje złośliwemu działaniu czarta; por. Goszczyński Zamek Kaniowski; tuman tu w podwójnym znaczeniu: mgła i omamienie (por. otumanić kogoś). [przypis redakcyjny]
101
To żeby was z Jejmością Bóg od złego zbawiał Poprzedniego zdania, ekskuzy swojej kozak już nie kończy. Wymówiwszy słowo czart, przerywa ją, żeby od razu odpędzić zły urok. Poeta sposób mówienia kozaka odtwarza z całym realizmem. [przypis redakcyjny]
102
krasnych czapek sława krasnych: czerwonych (z czarnym barankiem) [właśc. sława noszących takie czapki kozaków; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
103
Nie czcza tylko ciekawość () zapory cały ten opis objawów zewnętrznych tego, co się w tej chwili dzieje w Marii przypomina mocno następujący ustęp w Pani jeziora (II. 32) Waltera Scotta: «In Ellens quivering lip and eye (w ocknionym wejrzeniu) had Douglas markd the hectic strife, where death seemd combatting with life (życie w przesileniu) for to her cheek, in feverish flood one instant rushd the throbbing blood». (Jej lica płomień zajął spod serca zapory). I tutaj też jest scena między ojcem i córką. [przypis redakcyjny]
104
Na głośno grzmiące słowa słuch miał przytępiony tzn. przez wrodzoną hardość udawał małą wrażliwość na łajanie (miecznika). W A.[autografie; Red. WL] grzmiące na miejscu przekreślonego: brzmiące. [przypis redakcyjny]
105
zamęścia zam. ożenienia. Błąd pospolity w potocznej mowie i dlatego w ustach Miecznika nie rażący. [przypis redakcyjny]
106
tę, co umie kochać zam.: tę którą umie kochać. Poeta nie zauważył widocznie dwuznaczności. [przypis redakcyjny]
107
Jednak to rzadko ludzi jak pan Wojewoda rzadko ludzi zam. mało ludzi albo raczej skrót zam.: rzadko się spotyka ludzi. Zachodzi wątpliwość, komu te dwa wiersze przypisać. W autografie rozmieszczenie cudzysłowów i prócz tego jeszcze odstępy na szerokość jednego wiersza między tym, co mówi Miecznik a tym, co mówi jego córka wskazują, że poeta wkłada te słowa w usta Marii. Atoli w I wyd. cudzysłowy przydzielają je Miecznikowi. Czy zatem poeta rozmyślił się przy korekcie, czy też tylko nie zauważył omyłki składacza? Wszak nie zauważył też braku cudzysłowu zamykającego o cztery wiersze niżej. Skłaniamy się do tej drugiej alternatywy i przywracamy omawiany dwuwiersz Marii. W ustach Miecznika jako ironia nie licowałby z jego usposobieniem, bez ironii byłby już nadto naiwny i zresztą wówczas słowa: lecz mnie ciebie szkoda byłyby już stanowczo niezrozumiałe. Jeżeli te słowa wypowiada Maria, w takim razie odnoszą się one oczywiście do Wacława, z myślą o niebezpieczeństwie, na jakie go ojciec naraża. [przypis redakcyjny]
108
przed siecią nie złapiesz szczupaka wariant przysłowia: nie łap ryb przed niewodem. [przypis redakcyjny]
109
zagrać w straszaka gra w karty, pospolita i teraz jeszcze w Małopolsce pod mianem ferbla. [przypis redakcyjny]
110
wżdy (starop.) przecie, oto. [przypis redakcyjny]
111
wzad poza siebie; [wzad się oglądam; Red. WL] tj. na niebezpieczeństwo grożące ze strony Wojewody. [przypis redakcyjny]
112
mataczyny wyraz używany w starszej polszczyźnie (por. Linde); dziś: matactwa (krętactwa). [przypis redakcyjny]
113
na tle przezroczystym () kołysanej Tu pierwszą część zdania należy rozwinąć, w drugiej przestawić szyk: I na tle przezroczystym rozlanej na twarzy pociechy jaśniały słodkie sny duszy kołysanej przez nadzieję. [przypis redakcyjny]
114
Z jakąż lubą rozkoszą w A.[autografie; Red. WL] lubą zam. przekreślonego: żywą. [przypis redakcyjny]
115
drzący forma charakterystyczna dla języka Malczewskiego; dziś: drżący. [przypis edytorski]
116
115
drzący forma charakterystyczna dla języka Malczewskiego; dziś: drżący. [przypis edytorski]
116
Z jakże pyszną opieką () obroną Tutaj wyrazy opieka i obrona służą do odmalowania gestu, w którym utulenie przybierało równocześnie jakby kształt osłonienia. [przypis redakcyjny]
117
luzak służący, pacholik pancernego towarzysza. [przypis redakcyjny]
118
Szczęściem niewiast Jest to jakby inaczej trochę wyrażona myśl W. Scotta: «When lovers meet in adverse hour, tis like a sun-glimps through a shower; a watery ray, an instant seen the darkly closing clouds between» (Rokeby IV. 27). [przypis redakcyjny]
119
W () dzikim świecie wiatr pociechę wodzi tzn. żadna pociecha nie jest stałą. [przypis redakcyjny]
120
tą razą zam. tym razem, prowincjonalizm pospolity do dziś dnia, napotykany zresztą i u pisarzy na ogół poprawnych, np. u Koźmiana w Pamiętnikach. [przypis redakcyjny]
121
to się nie zabawim to nie zabawimy zbyt długo. [przypis redakcyjny]
122
Skoro dom mój uczciło takie lube goście to goście (gościę?), niby archaizm, dowolnie jednak wymyślony przez poetę. [przypis redakcyjny]
123
Suto stoły zastawić nie szczędzić korzeni O guście przodków naszych w korzennych zaprawach wiele ciekawych opisów czytać można w szacownym i zajmującym zbiorze: Pamiętniki o dawnej Polsce, przez Juliana Niemcewicza [Pamiętniki o dawnej Polsce ściśle: Zbiór pamiętników o dawnej Polsce wydawany przez J. U. Niemcewicza w 5 tomach, w latach od r. 18221833. Malczewski przed wydaniem Marii mógł znać tomy I-III; J. U.]. [przypis autorski]
124
Na () zimnym rycerza ramieniu zimnym, bo okrytym stalą. [przypis redakcyjny]
125
Giętką kibić nie ciśnie zdarzający się u Malczewskiego nie ten raz tylko błąd: przeczenie z biernikiem [wpływ jęz. ukr. a. ros.; Red WL]. [przypis redakcyjny]
126
O! jak z spłonionych liców patrzał Mowa oczywiście o licach Wacława, spłonionych radością, w przeciwieństwie do bladości Marii. Znaczy to: okiem jakby wybiegającym ze spłonionych liców; liców zam. lic: forma w XVIII w. i na początku XIX w. prawie powszechna. Podobnie nawet: uczuciów, pojęciów itp. [przypis redakcyjny]
127
I słodki w górę uśmiech Maria, niższa zapewne dużo od Wacława, miała wzrok i twarz całą wzniesioną ku niemu w górę. [przypis redakcyjny]
128
To słabszy, wietszy, bielszy domyślne: i stał się [słabszy itd.; Red. WL]; wietszy stopniowanie od wiotki. [przypis redakcyjny]
129
Gdym w stepowej () pustyni Podobnie mówi o sobie Manfred (Byrona): «My joy was in the Wilderness to breath». [przypis redakcyjny]
130
koń bił się w znaczeniu: przebijał się. [przypis redakcyjny]
131
zaletny pełen zalet; także: zalotny (Słownik Lindego). [przypis redakcyjny]
132
zrzenice dziś: źrenice. [przypis edytorski]
133
czytał tajemnice zam. czytałem, tak samo jak w w. 510: ja oddychał i w. 514: ja się błąkał. Mówi zatem Wacław podobnie jak kozak (w. 382). [przypis redakcyjny]
134
tarń według prof. Brücknera Malczewski chyba tarń mylnie napisał zamiast pospolitego cierń albo dawnego tarn. Linde jednak przytacza przykłady używania w starszej polszczyźnie tarń i tarnie (to) obok cierń i (to) ciernie. [przypis redakcyjny]
135
Tobie mdłym pachnąć kwiatem zdanie zdefektowane; znaczy zapewne: żeby mnie ranić, a tobie już tylko pachnąć. Chyba że pachnąć [to; Red. WL] błąd zam. pachnąc. [przypis redakcyjny]
136
i więcej niż tobie bo ty masz przynajmniej ostoję w twojej religijności. [przypis redakcyjny]
137
nie służy żartować nie służy: nie wychodzi na dobre. [przypis redakcyjny]
138
Toby się ojców zamek Poeta, starając się odtworzyć język potoczny, często wprowadza to w znaczeniu: przeto, więc; por. w. 521, 527, 529. [przypis redakcyjny]
139
posoka krew. [przypis edytorski]
140
Toby w sercu osiadły ten dym i ich Cienie ich tj. tych popalonych zamków i pozabijanych ludzi; w sercu osiadły: tj. zaciążyły na sumieniu. [przypis redakcyjny]
141
jak tylko, żeś moją, oświadczył Wojewoda. [przypis redakcyjny]
142
prywata prywatny interes, prywatne sprawy, korzyści. [przypis edytorski]
143
bez chluby nie chwaląc się tym. [przypis redakcyjny]
144
istność tutaj: rzeczywistość albo też może: w których wspomnieniu umysł chciałby całe jestestwo zanurzyć (pogrążyć). [przypis redakcyjny]
145
gdy jemu już zadość gdy mu (sercu) się stało już zadość. [przypis redakcyjny]
146
letko lekko; Malczewski używa zresztą obu form. [przypis redakcyjny]
147
bez twego spomnienia to znów może znaczyć, albo: bez wspomnienia o tobie, albo: bez twojej pamięci o mnie. [przypis redakcyjny]
148
Gdym chciała ciebie stłumić ciebie zam. myśl o tobie. [przypis redakcyjny]