149
Przypomnij sobie, drogi Przypomnij sobie moje słowa. Jest to przepowiednia, że sławę zdobytą w bitwie z Tatarami przyjdzie okupić strasznym nieszczęściem, że promień tej sławy będzie miał jaskrawy, krwawy zachód, po którym nastąpi noc niczym nieukojonej rozpaczy. [przypis redakcyjny]
150
Oh! niechaj pierwej Marią Przeczucie Marii nie jest dokładnie określone. Podobnie jak później Wacław (II, 6) słyszy «w całym swoim ciele głos: Zdobędziesz ty trumnę», ale ten głos nie mówi czyją i dlatego Wacław w bitwie rozmyślnie szuka swojej, tak też i Maria tutaj ma tylko ogólne przeczucie nieszczęścia, ale w kogo ono ugodzi bezpośrednio, dobrze nie wie. Lęka się przede wszystkim oczywiście śmierci Wacława. [przypis redakcyjny]
151
Cieszyć się twą radością () umierać przed tobą Od dawna już zauważono, że te słowa Marii przypominają nieco słowa Zulejki w Narzeczonej z Abydos Byrona, wyrzeczone tam (I, 18) do Selima. Istotnie są podobieństwa frazeologiczne takie jak: With thee to live, with thee to die (żyć dla ciebie i w tobie umierać przed tobą albo zakończenie: To these alone my thoughts aspire: To Marii cała miłość, wszystkie Marii chęci. Warto też zwrócić uwagę na to, że Zulejka czytuje Koran podobnie jak Maria Biblię. Poza tym jednak charaktery tych dwu postaci podobne do siebie nie są. [przypis redakcyjny]
152
Skoro mi szczęśliw wrócisz, mą harfę nastroję Podobnie w Korsarzu (I, 14) Byrona obiecuje Medora Konradowi: «or my guitar, which still thou lovst to hear, shall soothe or lull. [przypis redakcyjny]
153
Te, co nicht nie wyraził przywłaszczym uczucie te, co nicht znaczy: to, którego nikt. Te zamiast to stale też u Słowackiego, a w ogóle (jak stwierdza Brückner) pojawia się już od XVI w. [przypis redakcyjny]
154
przywłaszczym uczucie wyrażenie zgoła tu niejasne; znaczy, zdaje się: wyrazim, damy mu własny, właściwy wyraz. Uczucie, którego nikt nie zdoła wyrazić (słowami), wyrazimy w muzyce. [przypis redakcyjny]
155
Ah! z jak okropną trąby zagrały żałobą! Tak też przy pożegnaniu Medory z Konradem: «List! t is the bugle Juan shrilly blew». [przypis redakcyjny]
156
Padła w drogie objęcie Podobnie Medora: She rose she sprung she clung to his embrace itd. [przypis redakcyjny]
157
zostać niepodobna, chyba sławę skazić To samo czuje w analogicznej scenie Korsarz Byrona. [przypis redakcyjny]
158
zawdzięczając miłość zawdzięczać w znaczeniu pierwotnym: płacić wdzięcznością, nagrodzić, wywdzięczać się za co (por. Słownik Lindego). [przypis redakcyjny]
159
Ni czasu w marnych jękach przeciągać rozstanie domyślne: nie miał [czasu; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
160
złożył swą lubę W A.[autografie; Red. WL] swą labę zam. przekreślonego: skarb drogi; lubę prowinc. zam.: lubą. [przypis redakcyjny]
161
korzeni zakorzenia, zapuszcza korzenie. [przypis redakcyjny]
162
Swe kolczyste łodygi robaczliwej zdrzeni przypomina trochę: the salt-surf weeds of bitternes w Manfredzie Byrona (II, 1); zdrzeń (starop.): rdzeń. [przypis redakcyjny]
163
puzan rodzaj trąby, dziś puzon zwanej, ale Linde zna tylko puzan. [przypis redakcyjny]
164
Sunie się towarzystwo, i w szeregach wiara towarzystwo: towarzysze pancerni, szlachta; wiara: żołnierze. [przypis redakcyjny]
165
Pancerni i usarzy usarzy: husarze; ten wiersz jest bliższym objaśnieniem poprzedniego. [przypis redakcyjny]
166
To może dziki owoc zerwie potem wojna znaczy: to może sam kiedyś zostaniesz żołnierzem i zginiesz na wojnie. [przypis redakcyjny]
167
Zapał polskiego wzroku ugasza się łzami w związku z poprzednim wierszem: nie trwóż się: nie płacz, bo twoje łzy gaszą zapał żołnierzy. [przypis redakcyjny]
168
jeszcze słuch łoskotem drga dźwięcząc przygłuszony Jeszcze drga słuch od dźwięku puzonów i szczęku broni, aczkolwiek przygłuszonego łoskotem (?) i tupotem koni. [przypis redakcyjny]
169
kroplami żal spada kroplami łez; (por. drops of sadness w Korsarzu [Byrona; Red. WL] I, 15). [przypis redakcyjny]
170
I cicho jak modlitwa w łono Boga płynie podobne porównania w Narzeczonej z Abydos: Soft, as the memory of buried love, Pure, as the prayer which childhood wafts above (I. 7). [przypis redakcyjny]
171
On Conrads stricken soul () rest Na ogłuszoną ciosem duszę Konrada przyszło wyczerpanie i odrętwienie prawie że ją ukołysało do snu (Byron, Korsarz III, 22). [przypis redakcyjny]
172
niezbędna zgryzota zgryzota, której nie można zbyć; której nie można się pozbyć. [przypis edytorski]
173
w niezbędnej zgryzocie niezbędnej zapewne w znaczeniu: nieuniknionej, której się nie można zbyć. Profesor Brückner (1. c. str. 42) przypuszcza, że ę jest w tym wyrazie błędem składacza, że poeta miał na myśli stary wyraz: niezedny, który Linde tłumaczy: sprośny, plugawy, brzydki, przytaczając szereg przykładów tego znaczenia. Prof. B. natomiast daje mu znaczenie: przykry. Przytaczamy to ze względu na powagę autora, nie sądząc jednak, żeby miał słuszność; Chmurne na polu niebo domyślne: zamiast niej (osłody) znajdziesz chmurne niebo itd. [przypis redakcyjny]
174
w piękne mirtów i cyprysów kraje do Włoch. [przypis redakcyjny]
w piękne mirtów i cyprysów kraje do Włoch. [przypis redakcyjny]
175
u nich poeta pisze tak zamiast po prostu: tam (w tych krajach), myśląc widocznie o mieszkających tam ludziach. [przypis redakcyjny]
176
Stoją w bieli tj. jako marmurowe pomniki. [przypis redakcyjny]
177
bohatyr dziś: bohater. [przypis edytorski]
178
Bogów i bohatyrów pająków siedliska tj. zwaliska bogów i bohatyrów, a siedliska pająków. [przypis redakcyjny]
179
jeśli dawnych rzeczy myśl w tobie głęboko co poeta przez to rozumie, trudno na pewno orzec. Może trzeba uzupełnić: głęboko uśpiona. Czyli: jeśli masz sentyment dla rzeczy dawnych, to przyniosła by ci może ulgę w niezbędnej zgryzocie kontemplacja tych ruin dawnej świetności; jeżeli nie to może przynajmniej w śliczny błękit włoski wpatrzywszy twe oko, słodycz w rozpaczy znajdziesz itd. [przypis redakcyjny]
180
do znaku doszczętnie. [przypis edytorski]
181
To siedź w domu to zam.: więc, zatem. [przypis redakcyjny]
182
Czy z Ziemi Świętej wracasz Stary sługa Miecznika, który wysłuchał całej powyższej jeremiady [jeremiada: narzekanie, biadanie; Red. WL] nieznanego pacholęcia, tyle z niej zrozumiał, że chłopiec narzeka na ukraińskie pola, przeciwstawiając im jakieś ciepłe kraje. Przypuścił więc, że najpewniej ma na myśli Ziemię Świętą. [przypis redakcyjny]
183
I Śmierć mi zostawiła czarne w piersiach blizny zapewne śmierć wszystkich bliskich; por.: Ja wszystkim obcy itd. [przypis redakcyjny]
184
Bo wpływ mego Anioła grób w blasku zobaczy Słowa bardzo niejasne. Prawdopodobnie znaczą: Bo pod wpływem anioła mego losu grób ujrzę w blasku tj. jako coś bardzo pożądanego, zbawczego; [albo, na zasadzie niespójnej wewnętrznie, wieloznacznej składni wypowiedzi właściwej medium czy jasnowidzowi: pod wpływem mojego Anioła, w blasku (jasnowidzenia) przewidzę (zwiastuję) czyjąś śmierć; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
185
Na smutek, co się skarży Smutek jest tu uosobiony (w pacholęciu) [raczej: na smutek, na który się skarży pacholę mało zważają obecni przy tej skardze; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
186
wyszczerzył () wzrok wytrzeszczył [oczy; Red; WL]. [przypis redakcyjny]
187
() a kto się pyta o sprawy czyje () śmiech pusty znaczy: każdemu co by się pytał o to, co się kryje pod tą czy ową maską, odpowie tylko wrzawa, śmiech pusty. [przypis redakcyjny]
188
Matrony, księża, oszusty W I wyd. i za nim we wszystkich dotychczasowych wyraz księża zastąpiony kropkami. Autograf jednak wskazuje wyraźnie, że wyraz ten został usunięty nie przez poetę, tylko przez cenzora. Przekreślony bowiem został tym samym atramentem, którym na rogu każdej stronicy cenzor Łubkowski kreślił swój podpis: Łub. Tymże atramentem jest napisany na marginesie obok wyrazu księża znak korektowy. Wobec tego zgodnie z intencją poety przywracamy tekst autografu. [przypis redakcyjny]
189
łodzie czernią na wodzie zam. czernią się. [przypis redakcyjny]
190
kulik korowód sań, w których jeżdżą od dworu do dworu zamaskowani i poprzebierani w różne kostiumy uczestnicy balów, urządzanych w tzw. ostatki karnawału, czyli zapusty. [przypis redakcyjny]
191
skąd my i czyje czyje: komu służymy. [przypis edytorski]
192
uderzą w pary puszczą się parami w taniec. [przypis redakcyjny]
193
Wróżki, Diabli, nie oszusty w puchary [domyślnie; Red. WL] uderzą w puchary, [wzniosą toast]; nie oszusty: w przeciwieństwie do weneckich zapustów w Polsce maskowanie się ma jedynie żart na celu, nie zaś użycie sekretne zakazanej swobody (por. w. 6923). [przypis redakcyjny]
194
dworzec tu: dwór, dom szlachecki. [przypis edytorski]
195
larwa (daw.) maska. [przypis redakcyjny]
196
() myśl wzięła tańcować () wzięła (lud.): zaczęła. [przypis redakcyjny]
197
Aż wykrojone usta zadmuchawszy błędnie (gallicyzm): zam. aż, gdy wykrojone usta zadmuchały. [przypis redakcyjny]
198
A gdy się troski do duszy wkradną Mowa tu o duszy Marii. Ta pierwsza strofa pieśni jak również i refren: Bo na tym świecie () itd. zapowiadają śmierć Marii. Pierwszych pięć wierszy strofy maluje stan jej duszy w obecnej chwili; następne, pełne współczucia, życzą, żeby przynajmniej przed zgonem ukoił ją ktoś zapewnieniem, że spokojność wróci. [przypis redakcyjny]
199
Albo gdy nieba cud nad chorobą, gołąb () [można przypuszczać, że; Red. WL] tak nazywa poeta Marię. Życie jest chorobą; posiadanie takiej córki lub żony jak Maria jest cudem nad chorobą (por. w. 658: jak uśmiech ust kochanych w śmiertelnej chorobie); gołąb (tak w. A.[autografie], I. wyd. i u Lindego) od przeklęstw odleci: porzuci ten przeklęty padół; władzę życia zabierze z sobą () itd. Malczewski ma tu myśli Miecznika. Jemu to śmierć córki zabiera z sobą władzę (zdolność do) życia, wprzód nim mu zabierze życie samo (wprzód nim mu gromnica zaświeci). Z wyprawy na Tatarów powróci Miecznik zwycięski; ale niechże mu nikt z tego powodu i dla uśpienia boleści z powodu zgonu Marii tryumfu pieśni nie nuci, chybaby go równocześnie zdołał przekonać, że jego anioł [Maria; Red. WL] wróci [Podobnie można odnieść te słowa do Wacława, którego aniołem i gołębiem (w znaczeniu źródła łagodności i dobrego ducha) jest Maria; Red. WL]. [przypis redakcyjny]
200
przeklęstwo (daw.) dziś popr.: przekleństwo. [przypis edytorski]
201
A gdy kto chętny () Miecznik sam się zagrzebał w przepaść przez to, że chętny w drugich obronie, a łatwowierny równocześnie, dał się wojewodzie wyprowadzić w pole. Ale krótka będzie radość Wojewody. Sąd Ostateczny jest w niebie i nawet silna głowa (w znaczeniu esprit fort) Wojewody na myśl o tym posępnie kiedyś się rzuci; Niech z ust życzliwych Wszystkie strofy jednakowo kończą się aktem współczucia. Nawet wojewodzie życzy poeta, żeby go ktoś pocieszył wśród zgryzot sumienia, słowami: «Wróci wesołość wróci!« Bo cierpienie uważał za godne współczucia, bez względu na to, jaka jest tego cierpienia przyczyna. [przypis redakcyjny]