18
Trudno tu rozstrzygnąć, czy Żona uważa eter za środek trzeźwiący, czy kojący, nasenny. Doświadczenia Krasińskiego z zażywaniem eteru pochodzą z okresu późniejszego. [przypis redakcyjny]
19
co masz zwrot będący kalką z fr. quas tu? w znaczeniu: co ci jest? [przypis redakcyjny]
20
jagody tu: policzki. [przypis edytorski]
21
Typowo romantyczna sceneria: noc księżycowa w pobliżu kościoła, godzina bliska północy, zjawia się upiór Dziewicy. [przypis redakcyjny]
22
Fabrykant Niemiec jest dla hrabiego Henryka uosobieniem filisterstwa i prozaiczności, bezduszności i zmaterializowania. Jest to zarazem wyraz przekonań samego Krasińskiego, dzielonych przez niego wraz z wieloma romantykami. [przypis redakcyjny]
23
kilka tort kilka tortów. [przypis edytorski]
24
boś dużo gości sprosił Mąż przed spotkaniem z Dziewicą sam zabiegał o to, aby chrzest wypadł okazale. [przypis redakcyjny]
25
czokoladowe czekoladowe. [przypis edytorski]
26
z cyfrą z inicjałem. [przypis edytorski]
27
chrzczony z wody tzn. bezpośrednio po urodzeniu przez kogoś z otoczenia, bez udziału kapłana i liturgicznego obrzędu, przez pokropienie wodą i wymówienie formułki chrztu. Zabieg taki dopuszczany jest przez przepisy Kościoła katolickiego w przypadku, kiedy niemowlę rodzi się słabe i istnieje obawa, iż może nie dożyć do właściwego obrzędu chrztu. [przypis redakcyjny]
28
nie dostaje brakuje mu czegoś. [przypis edytorski]
29
złe chwile nudy znany bohaterom romantycznym stan depresji, melancholii, zniechęcenia, znużenia, zwany przez Francuzów maldusiécle (chorobą wieku). Kleiner w przypisie wylicza bohaterów romantycznych, którym znana była ta dolegliwość: Oberman E. P. de Sénancoura, René Chateaubrianda, Childe Harold Byrona, Lambro i Kordian Słowackiego. G. Sand pisała w związku z Obermanem o cierpieniach moralnych, które dadzą się podzielić na trzy kategorie: Primo namiętność napotykająca przeciwności w swoim rozwoju, a więc walka człowieka z otaczającą go rzeczywistością. Secundo świadomość wyższych uzdolnień przy braku woli, która mogłaby je uczynić przydatnymi. Tertio świadomość miernych uzdolnień, świadomość jasna, oczywista, nieodparta, ujawniona. Te trzy kategorie cierpień moralnych można wyjaśnić i zamknąć w trzech imioniach: Werter, René, Oberman (Eseje, Warszawa 1958, s. 32). [przypis redakcyjny]
30
Kleiner wskazał, iż wprowadzenie tego dzikiego akompaniamentu towarzyszącego ukazaniu się widma Dziewicy wiąże się z wpływem romantycznej opery Karola Marii Webera Freischűtz (Wolny strzelec), którą poznał Krasiński już w 1826 r.; wywierała ona później na niego silne wrażenie. W operze tej ukazywaniu się duchów, strachów, niedopyrzów towarzyszy niespokojna muzyka. [przypis redakcyjny]
31
Żona reaguje na upiora Dziewicy zgodnie z naturą zjawiska. Zapach siarki wskazuje na piekielne pochodzenie zjawy, zapach grobowy płynie od jej stroju wziętego z umarłych dziewic. Kleiner zwraca uwagę na fakt, że takie jednoczesne a odmienne widzenie zjaw pozaziemskich przez dwie osoby występowało już niejednokrotnie w literaturze (np. u Szekspira w Hamlecie, u Goethego w balladzie Erlkönig). [przypis redakcyjny]
32
nie potwarzaj czasownik od: potwarz; chodzi o rzucanie fałszywych i obraźliwych oskarżeń. [przypis edytorski]
33
Aluzja do biblijnego podania o pochodzeniu człowieka stworzonego z gliny oraz o uwiedzeniu pierwszej kobiety, Ewy, przez szatana ukrytego w postaci węża. Mąż wypowiadając te słowa nie zdaje sobie sprawy z tego, że sam pada ofiarą pokus szatańskich upostaciowanych w Dziewicy. [przypis redakcyjny]
34
wilią w wigilię, poprzedniego dnia. [przypis edytorski]
35
A. Jung podkreśla wagę tej sceny: () zrozpaczona, porzucona matka błogosławi go przed Bogiem na poetę; ale błogosławieństwo jest męką, ale błogosławieństwo jest przekleństwem, które odtąd jak duch zemsty nawiedza rodzinę i pędzi Męża od upadku do upadku. () W ten sposób słynne powiedzenie Freiligratha, przez wielu rozumiane fałszywie, że poezja jest przekleństwem zostało wszechstronnie poetycko umotywowane i przewija się przez całą sztukę. Ponieważ poezja ukazuje się tu istotnie jako życie dla śmierci, choć zarazem jako śmierć za życia (s. 28). [przypis redakcyjny]
36
towarzystwo tu: (w dawnym znaczeniu) społeczeństwo. [przypis edytorski]
37
dźbłem zamiast: źdźbłem. Wyd. Libery i Sawrymowicza tłumaczy tę formę wymową poety. [przypis redakcyjny]
38
U wiszaru na urwisku, na nawisłym cyplu góry. [przypis redakcyjny]
39
zrzenice źrenice, oczy; twarz Dziewicy przemienia się w trupią czaszkę z pustymi oczodołami. [przypis edytorski]
40
Pod wpływem strachu i poczucia niemocy Mąż odzyskuje jasność spojrzenia, rozeznanie własnej sytuacji. [przypis redakcyjny]
41
Od tej chwili serce hrabiego Henryka jest skazane na piekło, tj. udręki piekielne; sygnały tego przekleństwa rozsiane są dalej po całym tekście. [przypis edytorski]
42
Podobne pokusy przeżywa Manfred Byrona, za nim zaś Kordian Słowackiego, kiedy znajdują się na szczytach alpejskich. Tu obraz urwiska skalnego połączony został z obrazem wzburzonych bałwanów. Scena ta jest jakby zapowiedzią innej, w której hrabia Henryk, stojąc na odłamku baszty nad przepaścią, w chwilę przed skokiem mówi o otchłani wieczności. [przypis redakcyjny]
43
A więc scena chrztu i otrzeźwienia Męża z pokus szatańskich odbywają się równocześnie. [przypis redakcyjny]
44
Dramat układasz problem uprawnień artysty do poetyzowania realnego życia, do tworzenia literatury z cierpień innych ludzi, spleciony z zagadnieniem szczerości artysty, nurtował Krasińskiego w tym okresie bardzo silnie. Głos odzywający się skądsiś nazywa Mąż głosem Szatana, jest to bowiem głos krytycyzmu i sceptycyzmu. Ten typ romantycznych rozterek Męża, które są wyrazem rozterek własnych Krasińskiego, potraktował Słowacki satyrycznie w Fantazym. [przypis redakcyjny]
44
Dramat układasz problem uprawnień artysty do poetyzowania realnego życia, do tworzenia literatury z cierpień innych ludzi, spleciony z zagadnieniem szczerości artysty, nurtował Krasińskiego w tym okresie bardzo silnie. Głos odzywający się skądsiś nazywa Mąż głosem Szatana, jest to bowiem głos krytycyzmu i sceptycyzmu. Ten typ romantycznych rozterek Męża, które są wyrazem rozterek własnych Krasińskiego, potraktował Słowacki satyrycznie w Fantazym. [przypis redakcyjny]
45
Imainuj imaginuj (z fr. imaginer), wyobraź sobie. Grupa głosek ge, gi w wyrazach pochodzenia obcego była wymawiana często jako je, ji, i, np. jeografia, jenerał. [przypis redakcyjny]
46
jakóbiny przenośnie: rewolucjoniści. Nazwa pochodzi od klubu rewolucyjnego z czasów rewolucji francuskiej 1789 r., którego członkowie zbierali się w kościele św. Jakuba w Paryżu. W l. 17921794 objęli władzę i działali w duchu konsekwentnego rewolucjonizmu burżuazyjnodemokratycznego. Plotka, którą powtarza Żona Doktora, wprowadza nowy element do dramatu. Ukazuje Męża już nie tylko w jego sytuacji rodzinnej, ale i w społecznej, przy czym czytelnik otrzymuje tu pierwszą informację, w jakim wzajemnym stosunku pozostaje Mąż i jakobini rewolucjoniści. [przypis redakcyjny]
47
Głosy obłąkanych charakteryzują okres zamętu, dezorganizacji, epokę zbliżającej się katastrofy. Kleiner zwraca uwagę, że pomysł wydaje się zbliżony do powieści Lourdoueixa (wydanej bezimiennie w r. 1817) pt. Les Folies du siècle. (Szaleństwa wieku) reprezentują różne postaci w szpitalu wariatów: bonapartysta, legitymista, fanatyk zgody, człowiek uważający siebie za lud i wobec tego za władcę. Przypomina też Kleiner, że szpital wariatów zjawia się jako motyw literacki już w XVIII w. (np. w Doświadczyńskim Krasickiego), że Słowacki w Kordianie również wprowadził podobną scenę. Biograficzne źródło inspiracji mogła stanowić wizyta Krasińskiego w szpitalu obłąkanych w Döblingu koło Wiednia w lecie 1833 r. [przypis redakcyjny]
48
przeklęstwo przekleństwo. W tekście dramatu często pojawia się to słowo i jest ono znakiem oddziaływania na losy bohaterów złowrogiego fatum. Szaleństwo Marii (przy czym określenie jej przemiany jako szaleństwa, obłędu jest dyskusyjne) oraz późniejsze doświadczenia, które dotkną Orcia i samego Henryka są prezentowane w aurze fatalizmu. [przypis edytorski]
49
niestety niestety w poprzednich wyd. Bibl. Nar. niestety. [przypis redakcyjny]
50
Wizję szalonego Boga, pomysł niezwykle śmiały, zestawia Kleiner ze słowami wstępu do Irydiona: Bogi i ludzie szaleją. Tam jednak mowa o bogach starożytnego świata. Tu wizja oszalałego Chrystusa utrzymana jest w stylu apokaliptycznym. [przypis redakcyjny]
51
może chcesz widzieć syna Mąż stara się sprowadzić na ziemię swoją żonę, opętaną poezją, przypominając o roli społecznej kobiety w rodzinie; nie przynosi to jednak pożądanego skutku. [przypis edytorski]
52
zawiesił w poprzednich wyd. Bibl. Nar.: zaświecił. [przypis redakcyjny]
53
Część druga opatrzona była w wyd. I i II następującym epigrafem: Du Gemisch von Koth und Feuer. Faust, Goethe. (Ty mieszanino błota i ognia). Jest to cytat niedokładny. Faust w dramacie Goethego mówi do Mefista: Du Spottgeburt von Dreck und Feuer (Z ognia i gnoju ty pomiocie w przekł. F. Konopki). Kleiner opatruje epigraf uwagą: Zastosowanie tych słów do mieszaniny ziemskości i anielstwa w Orciu jest dość dziwne. Trzeba jednak przypomnieć odpowiednie miejsce ze wstępu do Części I, gdzie mowa o poecie: Kto ci dał życie tak nikczemne, tak zwodnicze, że potrafisz udać Anioła chwilą, nim zagrząźniesz w błoto. Tu więc słowa epigrafu odnoszą się również raczej do tego, co stanowi istotę poety w ogóle, a bardziej zdają się dotyczyć Męża, który daje się porwać marzeniom o sławie, marzeniom górnym, w istocie zaś prowadzącym do upadku. O wstępie do Części II pisze A. Jung: Nic nie przewyższa piękna drugiej uwertury, w której fatalny los dziecka dźwięczy lirycznie, tak że w finale może być powiedziane: Poeta jest wszystkim i dlatego też wcześnie powraca w wszechświat (Der Dichter ist Alles, daher kehrt er auch früh in das All zurück)(s. 31). [przypis redakcyjny]
54
łakoci w wyd. I i II: łakocie. [przypis redakcyjny]
55
poliszynel (z fr. polichinelle) pajac, od włos. pulcinella kogucik. Jedna ze stałych postaci komicznych włoskiej komedii ludowej (commedia dellarte). [przypis redakcyjny]
56
W XIX w. cieszyła się popularnością teoria F. Galla (17581828), według której istnieje związek między kształtem ludzkiej czaszki a zdolnościami, cechami intelektualnymi człowieka. Teoria ta, mająca charakter pseudonaukowy, nazywała się frenologią. [przypis redakcyjny]
57
Magnetyzer człowiek posiadający umiejętność wprawiania ludzi w stan magnetyczny (hipnotyczny) zbliżony do naturalnego snu. W wieku XIX stosowano magnetyzowanie Jako zabieg leczniczy. [przypis redakcyjny]
58
ukląc dziś poprawna forma: ulkęknąć. [przypis edytorski]
59
Kleiner przypomina, że jest to aluzja do poglądu, iż grzech Adama sprowadził upadek całej natury. [przypis redakcyjny]
60
Scena ta ma cechy wspomnienia z dzieciństwa Z. Krasińskiego, tak jak w ogóle w postaci Orcia dostrzec można duży udział stylizowanego pierwiastka autobiograficznego. [przypis redakcyjny]
61
Modlitwa Orcia zwrócona do Marii jest według A. Junga jeszcze jednym dowodem, że to imię, umieszczone w dedykacji i noszone przez Żonę, jest aluzją do symbolicznego sensu imienia Maria. To aluzyjne imię jawi się w swej uroczej wieloznaczności niby rozpryskująca się w głębi sceny wspaniała raca. Porównaj tylko modlitwę Orcia na cmentarzu (s. 26). [przypis redakcyjny]
62
zawczoraj przedwczoraj. [przypis edytorski]
63
słabieje współcz. słabnie. [przypis edytorski]