177
Berezowo miasto na Syberii, nad rzeką Ob, miejsce zsyłek. [przypis edytorski]
178
kamerpaź (z niem.) paź nadworny, pełniący służbę przy boku monarchy. [przypis edytorski]
179
Aleksander I Romanow (17771825) cesarz Rosji (od 1801), król Polski od 1815 (Królestwo Polskie), syn i następca Pawła I; przeciwnik Napoleona Bonapartego podczas wielkiej inwazji na Rosję (1812). [przypis edytorski]
180
klucz (daw.) większy majątek ziemski, złożony z kilku wsi lub folwarków. [przypis edytorski]
181
w 1825 roku w spisek grudniowy nieudane powstanie wszczęte w grudniu 1825 przez tzw. dekabrystów, rewolucjonistów szlacheckich dążących do obalenia jedynowładztwa i zmiany ustroju. [przypis edytorski]
182
Enfantin, Barthélemy Prosper (17961864) francuski socjalista utopijny, teoretyk i jeden z założycieli saintsimonizmu; ogłosił się wybrańcem Boga, przez swoich zwolenników był nazywany ojcem; jego liberalne poglądy nt. praw kobiet i małżeństwa spowodowały zamknięcie ośrodka paryskiego przez władze (1832), w związku z czym zamieszkał w podparyskim Menilmontant z 40 uczniami. [przypis edytorski]
183
kodycyl późniejszy dodatek do testamentu zawierający rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci, bez ustanowienia spadkobiercy. [przypis edytorski]
184
Mikołaj I Romanow (17961855) cesarz rosyjski i król polski (od 1825), syn Piotra I, brat i następca Aleksandra I. [przypis edytorski]
185
konkury (daw.) starania się o rękę kobiety. [przypis edytorski]
186
bałaguła (daw., reg.) furman, woźnica. [przypis edytorski]
187
Order Świętej Anny order carski przyznawany w Imperium Rosyjskim; od 1831 na przedostatnim miejscu w hierarchii orderowej; dzielił się na cztery klasy. [przypis edytorski]
188
szpicruten gruby, długi kij, którym wymierzano karę chłosty buntownikom w carskim wojsku; skazaniec był prowadzony pomiędzy dwoma szeregami żołnierzy i bity z obu stron. [przypis edytorski]
189
okres retorycznie ukształtowane zdanie złożone, stanowiące całość znaczeniową. [przypis edytorski]
190
Krzyż Żołnierski Świętego Jerzeg dawny wojskowy order rosyjski, ustanowiony w 1769. [przypis edytorski]
191
renegata odstępca; osoba, która zmieniła wiarę, narodowość, przekonania polityczne. [przypis edytorski]
192
włościański (daw.) chłopski. [przypis edytorski]
193
Czerkasski, Władimir Aleksiejewicz (18241787) rosyjski działacz państwowy, w 185860 członek komisji badającej sytuację chłopów w związku z przygotowywaniem do reformy uwłaszczeniowej w Rosji; w 186366 dyrektor naczelny Rządowej Komisji Spraw Wewnętrznych w Królestwie Polskim, uczestniczył w opracowaniu przepisów uwłaszczeniowych. [przypis edytorski]
194
infamia (z łac.) kara utraty czci, zwykle związana też z ograniczeniem podejmowania czynności prawnych. [przypis edytorski]
195
Towiańsk, Andrzej (17991878) mistyk, filozof, prawnik; założyciel sekty skupiającej wyznawców jego mesjanistycznych poglądów (tzw. Koła Sprawy Bożej), która wywarła duży wpływ m.in. na Mickiewicza. [przypis edytorski]
196
fideikomis (z łac. fidei comissum: powierzone w zaufaniu) rodzaj zapisu testamentowego polegający na nieformalnym poleceniu przez spadkodawcę, by spadkobiorca przekazał część spadku osobie trzeciej. [przypis edytorski]
197
popas (daw.) postój w czasie podróży w celu nakarmienia koni i odpoczynku. [przypis edytorski]
198
koncept (daw.) żart; pomysł. [przypis edytorski]
199
incognito w tajemnicy, nie ujawniając własnej tożsamości. [przypis edytorski]
200
fama pogłoska; rozgłos. [przypis edytorski]
201
eparchia we wschodnim chrześcijaństwie terytorium podległe biskupowi, czyli odpowiednik zachodniej diecezji. [przypis edytorski]
202
Jan Chryzostom, czyli Złotousty (ok. 350407) biskup Konstantynopola, pisarz i słynny kaznodzieja, teolog; święty prawosławny i katolicki. [przypis edytorski]
203
Bazyli Wielki a. Bazyli z Cezarei (329379) pisarz wczesnochrześcijański, twórca jednej z pierwszych reguł zakonnych, święty prawosławny i katolicki. [przypis edytorski]
204
chędogi (daw.) czysty, porządny. [przypis edytorski]
205
feldjegier a. feldjeger dosł.: strzelec polny, w carskiej Rosji kurier wojskowy, także żołnierz żandarmerii, dokonujący aresztowań i eskortujący więźniów. [przypis edytorski]
206
pur sang (fr.) czystej krwi. [przypis edytorski]
207
Dymitr Wiśniowiecki Bajda (zm. 1563) kniaź ukr., wódz kozacki, przywódca wielu wypraw łupieskich przeciwko Turkom i Tatarom. Uważany za jednego z założycieli Siczy Zaporoskiej, bohater kozackich pieśni. W 1563 próbował wpływać na wybór hospodara wołoskiego, wpadł w pułapkę i został przewieziony do Stambułu, a tam stracony. Według podań ludowych, powieszony na haku za żebro, wyrwał jednemu ze strażników łuk i jeszcze przez trzy dni strzelał do swoich oprawców, a nawet zranił samego sułtana. [przypis edytorski]
208
sztych rycina odbita z obrazu wyrytego na metalowej płycie. [przypis edytorski]
209
pletnia (daw.) pleciony bicz z bydlęcej skóry. [przypis edytorski]
210
Elle ne se rend pas/ La Commune de Paris! (fr.) Ona się nie poddaje, Komuna Paryska! [przypis edytorski]
210
Elle ne se rend pas/ La Commune de Paris! (fr.) Ona się nie poddaje, Komuna Paryska! [przypis edytorski]
211
Bewusstsein, Selbslbewutsstsein (niem.) świadomość, samoświadomość. [przypis edytorski]
212
Pflichtbewusstsein (niem.) poczucie obowiązku. [przypis edytorski]
213
Pflicht (niem.) obowiązek. [przypis edytorski]
214
delirium stan zaburzenia świadomości, w którym występują halucynacje. [przypis edytorski]
215
Katkow, Michaił (18181887) rosyjski dziennikarz, wydawca i działacz polityczny, wpływowy publicysta, jeden z twórców nowoczesnego nacjonalizmu rosyjskiego; prowadził zaciekłą kampanię nacjonalistyczną, antydemokratyczną i antypolską. [przypis edytorski]
216
afront obraza, zniewaga. [przypis edytorski]
217
ergo (łac.) więc, a zatem. [przypis edytorski]
218
Fräulein (niem.) panna. [przypis edytorski]
219
tren ciągnąca się po ziemi część sukni. [przypis edytorski]
220
chignon (fr.) kok, fryzura kobieca z włosów związanych z tyłu głowy; daw.: przypinany warkocz. [przypis edytorski]
221
Kleopatra, właśc. Kleopatra VII Filopator (6930 p.n.e.) ostatnia królowa Egiptu, słynna z urody i uroku osobistego. [przypis edytorski]
222
Zimowy Pałac petersburska rezydencja carów, zbudowana przez Piotra I. [przypis edytorski]
223
Michajłow, Michaił Łarionowicz (18291865) rosyjski pisarz, tłumacz, publicysta; w 1861 zesłany na Syberię. [przypis edytorski]
224
Arystoteles (384322 p.n.e.) grecki filozof i przyrodoznawca, najwszechstronniejszy z uczonych staroż., osobisty nauczyciel Aleksandra Wielkiego. [przypis edytorski]
225
Święty Synod, właśc. Świątobliwy Synod Rządzący kolegialna instytucja zwierzchnia Kościoła prawosławnego w Rosji, istniejąca w czasach Imperium Rosyjskiego zamiast urzędu patriarchy, mająca na celu uzależnienie władz kościelnych od władzy państwowej; z ramienia cara funkcję kontrolną nad Synodem sprawował urzędnik bez święceń, w randze oberprokuratora. [przypis edytorski]
226
Czetji Mineje (scs.) prawosławne zbiory żywotów świętych, hymnów, modlitw i kanonów, ułożone na każdy dzień kalendarza liturgicznego, przeznaczone do domowej lektury. [przypis edytorski]
227
Czto diełat' (ros.) pol.: Co robić, tytuł książki N. Czernyszewskiego. [przypis edytorski]
228
Aleksander II Romanow (18181881) cesarz rosyjski; twórca wielu liberalnych reform, m.in. uwłaszczenia chłopów w Rosji i Królestwie Polskim; zginął w zamachu bombowym. [przypis edytorski]
229
Wielopolski, Aleksander, margrabia Gonzaga-Myszkowski (18031877) polski polityk konserwatywny, ziemianin, zwolennik ugody i współpracy z Rosją; podczas powstania listopadowego związany z A. Czartoryskim; w 1861 mianowany dyrektorem Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego; pokłócony z tymczasowym wojskowym namiestnikiem Królestwa Polskiego, złożył dymisję i wyjechał do Petersburga, gdzie zyskał przychylność dworu i wrócił w czerwcu 1862 jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego; inicjator nadzwyczajnego poboru do wojska (tzw. branki) w styczniu 1863, w celu pozbycia się z kraju radykalnej młodzieży, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania styczniowego. [przypis edytorski]
230
ładan a. ladanum (labdanum) żywica o balsamicznym zapachu otrzymywana z niektórych gatunków roślin należących do rodzaju czystek (Cistus), znana od starożytności, używana jako kadzidło. [przypis edytorski]
231
prognostyk znak, zapowiedź; przepowiednia. [przypis edytorski]
232
Gdy los pomieszał mu szyki, otruł się zgodnie z oficjalną wersją chory na grypę Mikołaj I dodatkowo przeziębił się i zmarł na zapalenie płuc, choć od razu zaczęły krążyć pogłoski, że popełnił samobójstwo, zapewne z powodu fatalnego przebiegu wojny krymskiej. [przypis edytorski]
233
Scyt dziś popr.: Scyta, członek koczowniczych ludów zamieszkujących w starożytności stepy środkowej Eurazji, na płn. i wsch. od Morza Czarnego. [przypis edytorski]
234
stoicyzm kierunek filozoficzny zalecający sumienność w obowiązkach, zachowanie umiaru i spokoju wewnętrznego niezależnie od okoliczności zewnętrznych, zapoczątkowany w III w. p.n.e. w Atenach przez Zenona z Kition. [przypis edytorski]
235
Diogenes z Synopy (413323 p.n.e.) filozof gr., przedstawiciel cyników; według jednej z legend chodził po mieście w dzień z zapaloną latarnią, a pytającym, co robi, odpowiadał: szukam człowieka. [przypis edytorski]
236
Spartakus (zm. 71 p.n.e.) niewolnik rzymski, gladiator, przywódca krwawo stłumionego powstania niewolników. [przypis edytorski]
237
Szlisselburg tu: Twierdza Szlisselburska, położona na wyspie u wypływu rzeki Newy z jeziora Ładoga; od 1730 do 1917 pełniła funkcję carskiego więzienia politycznego. [przypis edytorski]
238
czerń (daw., pogardl.) motłoch, pospólstwo. [przypis edytorski]
239
Obruczew, Władimir Aleksandrowicz (18361912) rosyjski wojskowy, publicysta i demokrata; aresztowany jako członek tajnego stowarzyszenia kolportującego w 1861 gazetę Великорусс (Wielkorus); reakcja tłumu, o jakiej mowa, nastąpiła podczas publicznego ceremoniału ogłaszania mu wyroku (4 lata katorgi), na placu Mytnym 31 maja 1862. [przypis edytorski]
240
Gdybym wam był mówił przykład użycia czasu zaprzeszłego, wyrażającego czynność wcześniejszą niż opisana czasem przeszłym lub, jak w tym przypadku, niezrealizowaną możliwość. [przypis edytorski]