Миграция экономикалық және мәжбүрлі дәл көші-қон кезінде есептелмеуі мүмкін, білім мен әлеуметтік жағдайдың да өзгеруі қалыпты.
БҰҰ әр он жыл сайын халық санағы мен тұрғынүй қорын есептеу бойынша жаңа раунд бастайды. Кейбір дамыған елдер санақ көрсеткіштерін электронды есептеуге көшкен. Бұл мәліметтер ай сайын түрлі тіркеу орындарынан енгізіліп отырады. Сондықтан Дания, Финляндия, Австрия және басқа да бірқатар елдерде халық санағы деген ұғым атымен жоқ. Дегенмен басқа елдерде санақ жүргізушілер әр үйге бас сұғып, әрбір тұрғын мен қонақтың санақ құжаттарын толтырып шығады.
БҰҰ Статистикалық комитеті халық санағы бойынша әдістемені жасап, соны барлық елге ұсынады. Әр ел өзінің сауалдарын анықтап, санақ бланктерін даярлайды. Мәліметтерді жинау бойынша ұйымдастыру мен ақпараттандыру жұмысын жүргізеді. Сосын оларды өңдеп, БҰҰ мен басқа да қолданушыларға қорытынды цифрларды ұсынады.
Әдетте санаққа дайындық екі жыл бұрын басталады. Оған арнайы институттар қатысады. Біздің жағдайда Статистика агенттігінің Алматыдан Астанаға көшуіне байланысты санақты жарым-жартылай жасақталған Халық санағы департаменті әзірледі. 2008-жылы оңтүстіктегі бір қалада пилоттық санақ жүргізіп көрдік. Мен ол кезде Агенттіктің модернизациясымен басым қатып жүрген. Сондықтан пилоттық санақ сол өңірдің тәжірибесіне сүйеніп өткізілді.
Санаққа бір жыл қалғанда Санақ департаменті директорының, Санақ бойынша орынбасардың да менің кабинетіме келістері жиіледі. Жарнама үшкезеңдік болуы тиіс, ол бәрін қамтуы керек; санақ бланктеріндегі сауалдар тізімі қызықты, нақты, жылдам толтыратындай болуы керек; санақ жүргізушілер мен қызметкерлерін бланктерді өңдейтін сканермен жұмыс істеуге үйрету керек. «Керек» деген ұзақ тізім Санақ департаментінде онсыз да адам саны аз еді
Ақырында бланктерге жазылатын сұрақтар тізімін жасауға, нұсқаушылар мен санақ жүргізушілерге арналған нұсқаулықты оңтайландыруға өзім атсалыстым. Санақтың логотипі, «Әркім маңызды» слоганы таңдалып, жарнаманың барлық бөліктері мұқият әзірленді.
«Әркім маңызды» слоганын мен ойлап таптым. Артынан әлемдік санақ үшін де дәл осындай слоган таңдалғаны белгілі болды. Бірақ, ағылшын тілінде. Мен елім үшін марқайып қалдым.
Санақ бюджеті 2007-жылы бекітілген. Ол кезде Агенттікке енді келгем. Статистика жүргізушілер жұмысының бүге-шігесін әлі білмейтінмін. Сондықтан, біздің алдымыздағы Агенттік қызметкерлері жасаған бюджетпен жұмыс істедік. Бланктер бағасы 15 теңге, бұны Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі ұсынып, бекітіп берді. Егер Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі белгілі бір тауар не қызметке баға ұсынса, мемлекеттік органдар мүлтіксіз келісетін. Әйтпесе, министрлік бюджетіңізге қол қоймайды. Санақ сауалдары бұл кезде әлі жасақталмаған еді. Агенттік мысал болатын бланктің түрін ұсына алмады. Себебі, қызметкерлердің өзі бланкті қалай жасауды білмеді. Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі мысал ретінде Орталық сайлау комиссиясы бланктерінің бағасын алды ақ-қара түсті, жұқа қағазда, мәтіні жарты бет 18 теңге. Министрлік біздің бюджет қызметкерлеріне 15 теңгенің ішіне тасымал және басқасы кірмейтінін айтқан. Келесі жылы үстіне қосамыз дейді. Келесі жылы бюджетке санақтың жарнамасына деп тек бір телевизиялық роликке жететін сома қосылған.
Маусым Шілде Тамыз 2008-жылы бланктерге, басқа да санақ құралдарына байқау жариялау керек. Сауалдар тізімі дайын емес. Агенттік ішінде талас-тартыс жүріп жатты, біресе салалық министрліктерден тізімге қосымша ұсыныстар түседі.
Қыркүйек. Тізім дайын. Байқау жариялауға болады.
Үшеуі бірден кірді Санақ департаменті директоры және менің екі орынбасарым. «Бланктерді басып шығару үшін алты вагон қағаз керек, біздің елде мұндай қағаз жоқ. Елде бланктерді жылдың соңына дейін толық басып шығаратын типография жоқ». Үшеуі де абдырап қалған.
Не істейміз? Модернизация жасаймыз деп Санақ дейтін ауқымды іске қанша уақыт пен ресурс кететінін алдын ала есептемегенбіз. Мен Үкіметке барып көмек сұрауым керек дегенді ойламаппын. Мен басшы болғандықтан, проблеманың бәрін өзім шешуім қажет деп ойладым.
Қызметкерлерімнің Қазақстанда бланк әзірлейтін мүмкіндігі жоғын тағы бір пысықтап алып, сол кезде Ресей Федерациясы Президентінің байланыс пен бизнес бойынша кеңесшісі болып жұмыс істейтін досыма хабарластым. Ол бір аптадан кейін хабарласты. Екі ірі типография бар деді. Бірі Мәскеуде, біреуі Санкт-Петербургте. Мәскеудегісі бос емес. Санкт-Петербургтегі басып беруге дайын деді.
Тендер жарияланды. Бюджеттік департаменттің принципшіл директоры Санкт-Петербургтің «Полет» типографиясын өткізбей тастады. Себебі, тендерге қатысу үшін типографияның жұмыс өтілі үш жыл болуы тиіс екен. Ал, «Полет» небәрі екі жыл он ай ғана жұмыс істеп жатыр екен. Тендерді «Таик» деген типография жеңіп алады. Бұл типографияның байқау құжаттары дұрыс рәсімделген. Бірақ, «Таиктың» осынша бланкті басып шығаруға өз қауқары жеткіліксіз. Қаржы полициясы 2009-жылдың сәуіріне дейін тергеуді бастағанша біз «Таик» тендерді ұтып ап, «Полетті» субмердігерлікке алды деп ойлағанбыз.
Жұмыс күн сайын қызып жатыр 100 мың бланк басылды С1 бланктерін басу аяқталды. С6 бланктері дайын. Санақ бойынша орынбасарым «Полет» типографиясымен жұмыс істеп жүр. Оның міндеті бланктердің басып шығарылуын қадағалау. Бір жылдан кейін Қаржы полициясының ықтиярымен оның міндеті өзіне «қылмыс» болып таңылды.
Желтоқсан айын орталап қалғанбыз.
Машиналар кеденде тұрып қалды.
Қазақстан мен Ресей Кедендік одаққа біріккен. Бірақ, екі ел арасындағы кедендік тазалық сол күйі сақталған. Бұл Одақтан тыс елдерге қарағанда жылдам әрі қарапайым жүргізіледі. Бірақ, бәрібір уақыт пен күш-қайратыңды жеп қояды. Кейде жағдай ушығып жатады.
Мен кеденге қоңырау шалайын.
Қажет емес. Өзіміз шешеміз.
2009-жылы қыста қарлы боран көп болды. Жолдың бәрін қар басып қалып жатты. Жүк тасымалы кешікті. Оның ішінде Ресейден де кешіктірілді.
Санақ бойынша орынбасарым есеп береді: бланктердің негізгі партиясы жеткізілді. Азғантайы қалды, олар дайын, буып-түйілген. Қаңтарда жеткізіп береді.
Біздер қабылдау-жеткізу актілеріне қол қойдық. Бланктер жеткізілді. Сапасы тамаша. Жарнамалық өнімдер әр қалаға таратылды баннер, билбордтар елдің көзіне түсетін жерге ілінді. Жарнамалық роликтер теледидардан көрсетіліп жатыр. Парақшалар ұшақ қалталарына салынды, логотипі бар жарқын түсті жапсырма қағаздар автобустарға жапсырылды.
Қаңтар Ақпан 2009-жылы өңірлерде оқыту басталды Мен телевидениеге жиі барам бұл да жарнаманың бір бөлігі. Жан-жақты жарнамалық кампания өз ісін істеп жатыр. Қызметкерлер таныстарынан естігенін айтып келеді: жарнама елдің бәріне жетті: естімеген көрді, көрмеген естіді. Басқа министрліктерден келіп жарнамалық кампания тамаша жүріп жатқанын айтып, тәжірибемен бөлісуді сұрайды. Әрине, біздің мақсатымыз тек жарнама емес, оның нәтижесі елдің Санаққа қатысуы. Дегенмен, көңіл тоқ.
2009-жылдың 27-ақпаны Санақ басталды. Санақ бойынша учаскелер ел ішін қамтыды. Жалданған санақ жүргізушілер негізінен студенттер, көк мойынорамал тағып, санақтың логотипі бар көк сөмкелерін асынып, көше-көшеде жұмыс істеп жатыр.
Кей министрлер «арызданып» жатты. Уақыттары жоқ, ал санақ жүргізушілер бланк толтыр деген «шабуылын» бастап кетті дейді.
Санақ жүргізушілермен болған хикаяларды жергілікті және орталық газеттер басып жатты. Біреу санақ кезінде атасын тауып алыпты. Біреулер қараусыз қалған, әлеуметтік тұрғыда қамтылмаған қарияларды тауыпты. Санақ жүргізуші қыз түнделетіп үй-үйді аралайды. Санаққа қатысқан жігіт оны шығарып салады. Сөйтіп, үйленеді. «Санақ менің өмірімдегі тамаша оқиға болды», дейді санақ жүргізуші қалыңдық.
6-наурыз Санақ бітті.
Менің Статистика агенттігіне келген 2007-жылғы 28-ақпаннан бастап Санақ біткенге дейінгі, яғни 2009-жылғы 6-наурызға дейінгі мезетті бүкіл команда, күллі Агенттік тек бір деммен өткердік. Бәрі модернизацияға қатысты. Ортақ іске әрбірі өзінше үлес қосқанын сезінді.
Басты цифрды санаудың бірінші есебі елдегі тұрғындар санын анықтау, Санаққа параллельді түрде жүрді. Бірінші цифрлар бар. Ух дедік. Ол кезде проблеманың бәрі алда күтіп тұрғанын білмедік
Тергеу
2009-жылдың сәуір айын орталай Санаққа қатысы бар жандарды Қаржы полициясына шақырта бастады. Мен, менің екі орынбасарым, Санақ департаменті мен Бюджеттік жоспарлау қызметкерлері, заңгерлер. Мен Қаржы полициясы тиісті сұрақтарын қойып, сонымен бәрі бітеді деп ойлап едім. Бірақ, қысым үдей берді.
Сол сәтте ұжымдық үрей деген қандай болатынын көрдім. Басында қызметкерлер Қаржы полициясына барып келген соң маған кіріп, не сұрағанын, не деп айтқанын тәптіштеп баяндайтын. Сұрақтары кәдуілгі сұрақтар болып көрінді. Сосын қызметкерлер маған кірмейтін болды. Шамасы, тергеушілер жағдайды ушықтыруға тырысты. Қорқытып, үркітіп, басшылық қылмыс жасады, ал түрмеге сендерді отырғызады деп қоқан-лоққы жасап, басшылықпен араласпа дегенді айтса керек.