103
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
104
chycić – dziś popr.: chwycić. [przypis edytorski]
105
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
106
tedy (daw.) – więc, zatem. [przypis edytorski]
107
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
108
uradzać (daw.) – radzić, rozmawiać. [przypis edytorski]
109
onej (daw.) – tej. [przypis edytorski]
110
truchła (daw.) – trumna. [przypis edytorski]
111
kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza. [przypis edytorski]
112
zadżgali – dziś popr.: zadźgali. [przypis edytorski]
113
wolej (daw.) – lepiej. [przypis edytorski]
114
pątlik – siatka do podtrzymywania włosów. [przypis edytorski]
115
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
116
wedle (daw.) – według. [przypis edytorski]
117
nie był w możności (daw.) – nie miał władzy. [przypis edytorski]
118
pierwej (daw.) – wcześniej. [przypis edytorski]
119
kajać się – tu: wyrażać żal za grzechy. [przypis edytorski]
120
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
121
krużganek – zadaszenie z kolumnadą obiegające budynek bądź jego wewnętrzny dziedziniec. [przypis edytorski]
122
czeladź (daw.) – służba. [przypis edytorski]
123
wykusz – część budynku wystająca z fasady a zaczynająca się na pewnej wysokości nad ziemią. [przypis edytorski]
124
potnieć – dziś: pocić się. [przypis edytorski]
125
ozwać się (daw.) – odezwać się. [przypis edytorski]
126
szranki – ogrodzenie placu, na którym odbywał się turniej rycerski a. pojedynek. [przypis edytorski]
127
jagody (daw.) – policzki. [przypis edytorski]
128
szmelcowanie – metoda konserwacji metalu, polega na kilkakrotnym pokryciu go olejem jadalnym i każdorazowo wypaleniu. Powstaje wówczas twarda, szklista powłoka. [przypis edytorski]
129
Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
130
skórznie (daw.) – wysokie, skórzane buty. [przypis edytorski]
131
zadni (daw.) – tylny. [przypis edytorski]
132
tępa podkowa – autentyczny herb: złoty krzyż pod białą podkową na niebieskim tle. [przypis edytorski]
133
toporzysko – drewniana rękojeść topora a. siekiery. [przypis edytorski]
134
następować (daw.) – atakować. [przypis edytorski]
135
nasamprzód a. najsamprzód (daw.) – najpierw. [przypis edytorski]
136
paliców – dziś popr.: palców. [przypis edytorski]
137
zdarzyć – tu: obdarzyć. [przypis edytorski]
138
chmyz (daw.) – słabeusz (często stosowane do zwierząt). [przypis edytorski]
139
żywo (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
140
czeladź (daw.) – służba. [przypis edytorski]
141
puklerz – okrągła, wypukła tarcza. [przypis edytorski]
142
dosięże – dziś: dosięgnie. [przypis edytorski]
143
bark – ramię. [przypis edytorski]
144
trójgrany (daw.) – o trójkątnym przekroju. [przypis edytorski]
145
mizerykordia – (od łac. misericordia czyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych. [przypis edytorski]
146
krzepkość (daw.) – siła. [przypis edytorski]
147
fechtunek (z niem.) – szermierka. [przypis edytorski]
148
sztych – pchnięcie. [przypis edytorski]
149
lubo (daw.) – chociaż. [przypis edytorski]
150
zapamiętać się (daw.) – zamyślić się a. zająć jedną rzeczą, nie zwracając uwagi na nic innego. [przypis edytorski]
151
raz (daw.) – cios. [przypis edytorski]
152
wraz (daw.) – zaraz, jednocześnie. [przypis edytorski]
153
pomiarkować (daw.) – zorientować się, zauważyć. [przypis edytorski]
154
opona (daw.) – zasłona. [przypis edytorski]
155
tercja – jedna z godzin liturgicznych, sygnalizowanych kościelnymi dzwonami, ok. 9.00 rano. [przypis edytorski]
156
wota – tu: śluby, ślubowania. [przypis edytorski]
157
wydążyć (daw.) – zdążyć, nadążyć. [przypis edytorski]
158
godniej – tu: lepiej. [przypis edytorski]
159
odjąć (daw.) – zabrać. [przypis edytorski]
160
szkarłatny – ciemnoczerwony. [przypis edytorski]
161
łacniej (daw.) – łatwiej. [przypis edytorski]
162
próżno (daw.) – bezskutecznie. [przypis edytorski]
163
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
164
komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy. [przypis edytorski]
165
zaprzeć się – zaprzeczyć, nie przyznać się. [przypis edytorski]
166
rozjuszyć (daw.) – rozwścieczyć. [przypis edytorski]
167
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
168
nierad (daw.) – niechętny. [przypis edytorski]
169
tedy (daw.) – więc, zatem. [przypis edytorski]
170
odstąpić – odejść od kogoś. [przypis edytorski]
171
zadżgał – dziś popr.: zadźgał. [przypis edytorski]
172
pewnikiem (daw.) – na pewno. [przypis edytorski]
173
onę (daw.) – tę. [przypis edytorski]
174
nuż (daw.) – szybko i gwałtownie (wykrzyknienie). [przypis edytorski]
175
bogdaj (daw.) – chociaż. [przypis edytorski]
176
bez przestanku (daw.) – bez przerwy. [przypis edytorski]
177
samowtór (daw.) – tylko we dwóch. [przypis edytorski]
178
tęższy (daw.) – silniejszy. [przypis edytorski]
179
głową nałożyć – zginąć. [przypis edytorski]
180
żywie (daw.) – żyje. [przypis edytorski]
181
wszędy (daw.) – wszędzie. [przypis edytorski]
182
kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza. [przypis edytorski]
183
wieczerza (daw.) – kolacja. [przypis edytorski]
184
roków (gw.) – lat. [przypis edytorski]
185
wedle (daw.) – według. [przypis edytorski]
186
prawo kanoniczne – prawo kościelne. [przypis edytorski]
187
starszy (daw.) – tu: przełożony. [przypis edytorski]
188
dziedzina (daw.) – ziemia, gospodarstwo, dziedzictwo, coś, co się dziedziczy. [przypis edytorski]
189
po próżnicy – na darmo. [przypis edytorski]
190
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
191
hoży – zdrowo wyglądający, urodziwy. [przypis edytorski]
192
rozpatrzyć się (daw.) – rozeznać się. [przypis edytorski]
193
rad (daw.) – zadowolony. [przypis edytorski]
194
włość (daw.) – posiadłość. [przypis edytorski]
195
mozoł – trud, wysiłek. [przypis edytorski]
196
spłonąć (daw.) – zaczerwienić się. [przypis edytorski]
197
żeniaty – dziś popr.: żonaty. [przypis edytorski]
198
wprzód (daw.) – najpierw, wcześniej. [przypis edytorski]
199
dla – tu: ze względu na. [przypis edytorski]
200
wprzódy (daw.) – wcześniej. [przypis edytorski]
201
kaleta – noszony przy pasie skórzany woreczek na pieniądze lub inne drobiazgi. [przypis edytorski]
202
szelma – osoba sprytna a nieuczciwa. [przypis edytorski]
203
odrwić (daw.) – oszukać. [przypis edytorski]
204
maństwo (daw.) – posiadłość, zarząd; od man – lennik, hołdownik. [przypis edytorski]
205
prawy (daw.) – prawdziwy. [przypis edytorski]
206
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
207
kapituła – rada sprawująca władzę w zakonie. [przypis edytorski]
208
na stronie – obok, tu w sensie: neutralni. [przypis edytorski]
209
rojny (daw.) – liczny. [przypis edytorski]
210
niepośledni (daw.) – nie byle jaki. [przypis edytorski]
211
Janusz I Starszy (Warszawski) – (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły. [przypis edytorski]
212
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
213
Ziemowit IV – (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator. [przypis edytorski]
214
Aleksandra Olgierdówna – (ok. 1370–1434), córka wielkiego księcia Litwy Olgierda, siostra Władysława II Jagiełły, żona księcia mazowieckiego Ziemowita IV. [przypis edytorski]
215
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
216
komtur – zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy. [przypis edytorski]
217
niechybnie (daw.) – na pewno. [przypis edytorski]
218
odwłoka (daw.) – zwłoka. [przypis edytorski]
219
wszak (daw.) – przecież. [przypis edytorski]
220
na współkę – dziś popr. wspólnie bądź na spółkę. [przypis edytorski]
221
niezwalczony – niepokonany. [przypis edytorski]
222
Spytko z Melsztyna – (1364–1399), wojewoda krakowski, poległ w bitwie z Tatarami nad Worsklą. [przypis edytorski]
223
wodzić (daw.) – prowadzić. [przypis edytorski]
224
knecht (daw.) – żołnierz piechoty niemieckiej. [przypis edytorski]
225
kociełek – dziś popr.: kociołek. [przypis edytorski]
226
gorzeć (daw.) – palić się. [przypis edytorski]
227
wedle (daw.) – obok. [przypis edytorski]
228
zawdziać (daw.) – przywdziać, ubrać. [przypis edytorski]
229
prawy (daw.) – prawdziwy. [przypis edytorski]
230
kabłączasty (daw.) – krzywy, wygięty w kabłąk. [przypis edytorski]
231
niewyprawny (daw.) – z niewyprawionej skóry. [przypis edytorski]
232
skończyć – tu: umrzeć. [przypis edytorski]
233
zmóc (daw.) – pokonać. [przypis edytorski]
234
sadź a. szadź – biały osad powstały z zamarzniętej mgły. [przypis edytorski]
235
niemocen (daw.) – słaby, chory, pozbawiony sił. [przypis edytorski]
236
płowy (daw.) – o włosach: jasny. [przypis edytorski]
237
gardlany – dziś popr.: gardłowy. [przypis edytorski]
238
wzwyczaić się (daw.) – przyzwyczaić się. [przypis edytorski]
239
matactwo – oszustwo, kłamstwo, wybieg. [przypis edytorski]
240
Jan Luksemburski – (1296-1346), król Czech od 1310, zginął w bitwie pod Crécy. Źródła podają, że był wtedy niewidomy, a walczył przywiązany do dwóch rycerzy. [przypis edytorski]
241
rad (daw.) – zadowolony. [przypis edytorski]
242
blanki – zwieńczenie muru obronnego. [przypis edytorski]
243
cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia. [przypis edytorski]
244
począć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
245
halebardą – dziś popr.: halabardą. [przypis edytorski]
246
mór (daw.) – zaraza. [przypis edytorski]
247
Herr Jesus! (niem.) – Panie Jezu [przypis edytorski]
248
bywaj (daw.) – okrzyk żądający przybycia, zwł. w chwili niebezpieczeństwa. [przypis edytorski]
249
luty (daw.) – groźny, srogi. [przypis edytorski]
250
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
251
rad (daw.) – zadowolony. [przypis edytorski]
252
rybitwa (daw.) – rybak. [przypis edytorski]
253
grobla – wał ziemny przecinający jezioro bądź bagno, usypany w celach komunikacyjnych. [przypis edytorski]
254
okrąglak – okorowany pień drzewa. [przypis edytorski]
255
młakach – teren podmokły. [przypis edytorski]
256
niepodobny (daw.) – niemożliwy. [przypis edytorski]
257
przeto (daw.) – więc, zatem, toteż. [przypis edytorski]
258
bawić (daw.) – przebywać. [przypis edytorski]
259
o ziem – dziś popr.: na ziemię. [przypis edytorski]
260
prawić (daw.) – mówić, opowiadać. [przypis edytorski]
261
poczesny – tu: szanowny. [przypis edytorski]
262
zdrożyć się – zmęczyć się drogą. [przypis edytorski]
263
cięgiem (daw.) – ciągle. [przypis edytorski]
264
jąć (daw.) – zacząć. [przypis edytorski]
265
Anna Danuta – (1358–1448), córka księcia trockiego Kiejstuta i Biruty, żona księcia mazowieckiego Janusza (było to najdłużej trwające małżeństwo w dziejach dynastii). [przypis edytorski]
266
dwie połowie – dziś popr.: dwie połowy (pozostałość tzw. liczby podwójnej). [przypis edytorski]
267
niepośledni (daw.) – nie byle jaki. [przypis edytorski]
268
Fryz a. Fryzyjczyk – mieszkaniec Fryzji, krainy nad Morzem Północnym, obecnie stanowiącej pogranicze Niemiec, Danii i Holandii. [przypis edytorski]
269
udać się (daw.) – spodobać się. [przypis edytorski]
270
łgać (daw.) – kłamać. [przypis edytorski]
271
tur – wymarły dziki ssak z rzędu parzystokopytnych. [przypis edytorski]
272
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
273
wiano – posag. [przypis edytorski]
274
komes – tu: wyższy urzędnik. [przypis edytorski]
275
chudopachołek (daw.) – niezamożny szlachcic. [przypis edytorski]
276
kasztelan – średniowieczny urzędnik, odpowiedzialny za ściąganie podatków, obronę i sądownictwo na terenie kasztelanii, to jest jednostki administracyjnej średniego szczebla. [przypis edytorski]
277
szczebrzuch – słowniki podają znaczenie: wiano panny młodej. Sienkiewicz prawdop. skontaminował to ze słowem ”brzeszczot”. [przypis edytorski]
278
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
279
pofolgować (daw.) – potraktować łagodniej. [przypis edytorski]
280
nie stanie (daw.) – nie będzie więcej. [przypis edytorski]
281
bez pochyby (daw.) – niechybnie, na pewno. [przypis edytorski]
282
krzypota (daw.) – kaszel, u Sienkiewicza konsekwentnie: choroba. [przypis edytorski]
283
ostali (daw.) – zostali. [przypis edytorski]
284
wonczas (daw.) – wówczas, w tym czasie. [przypis edytorski]
285
nad raniem – dziś popr.: nad ranem. [przypis edytorski]
286
wedle (daw.) – według. [przypis edytorski]
287
rozjadło (daw.) – rozjuszyło, wprawiło we wściekłość. [przypis edytorski]
288
kniaź – książę. [przypis edytorski]
289
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim – (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle. [przypis edytorski]
290
któren – dziś popr.: który. [przypis edytorski]
291
naleźć – dziś popr.: znaleźć. [przypis edytorski]
292
by – tu: choćby. [przypis edytorski]
293
nastawać (daw.) – upierać się przy czymś, domagać się czegoś. [przypis edytorski]
294
cnić się (daw.) – tęsknić za czymś, martwić się, nudzić. [przypis edytorski]
295
tedy (daw.) – więc, zatem. [przypis edytorski]
296
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
297
Przemysław Oświęcimski – (ok. 1365–1406), książę cieszyński, zginął zamordowany w podróży. Kronika Długosza podaje błędną datę zajścia (1 stycznia 1400) lepiej, bo z dokładnością do miesiąca, dopasowaną do czasu akcji powieści. [przypis edytorski]
298
opat – przełożony w męskim zakonie kontemplacyjnym. [przypis edytorski]
299
laga – laska, kij. [przypis edytorski]
300
Przemysław I Noszak – (ok. 1336–1410), książę cieszyński, bytomski i siewierski. [przypis edytorski]
301
Jan II Raciborski, zwany Żelaznym – (ok. 1365–1424), książę raciborski od ok. 1380. [przypis edytorski]
302
Jerzy Chrzan – morderca księcia Przemysława Oświęcimskiego, stracony w publicznej egzekucji. [przypis edytorski]
303
nasadzić (daw.) – nasłać. [przypis edytorski]
304
niedziela (daw.) – tydzień. [przypis edytorski]
305
nieprzezpieczno (daw.) – niebezpiecznie. [przypis edytorski]
306
godnie (daw.) – porządnie, solidnie. [przypis edytorski]
307
kasztel (daw.) – zameczek, niewielka twierdza. [przypis edytorski]
308
następować (daw.) – atakować. [przypis edytorski]
309
zatraceny (z czes.) – zatraceni, skazani na potępienie (przekleństwo). [przypis edytorski]
310
proga – dziś popr.: progu. [przypis edytorski]
311
ćwiek – gwóźdź. [przypis edytorski]
312
wadzić (daw.) – przeszkadzać. [przypis edytorski]
313
łacniej (daw.) – łatwiej. [przypis edytorski]
314
zlisić (daw.) – zrazić, zniechęcić. [przypis edytorski]
315
w rzeczy (daw.) – w rzeczywistości. [przypis edytorski]
316
inak (daw.) – inaczej. [przypis edytorski]
317
jagody (daw.) – policzki. [przypis edytorski]
318
nierad (daw.) – niechętnie. [przypis edytorski]
319
światami chodzić (daw.) – daleko podróżować. [przypis edytorski]
320
tyny (daw.) – ogrodzenie, tu: mur. [przypis edytorski]
321
powsinoga (daw.) – włóczęga. [przypis edytorski]
322
jucha (daw.) – krew, tu jako przekleństwo. [przypis edytorski]
323
zyszczeć (daw.) – zyskać. [przypis edytorski]
324
siła (daw.) – wielu. [przypis edytorski]
325
chwacki (daw.) – śmiały, dzielny. [przypis edytorski]
326
bogdaj – oby (od: Boże, daj). [przypis edytorski]
327
widny (daw.) – tu: widoczny. [przypis edytorski]
328
razić (daw.) – uderzać. [przypis edytorski]
329
mowny (daw.) – gadatliwy. [przypis edytorski]
330
zabaczyć (daw.) – zapomnieć. [przypis edytorski]
331
krzynę (daw.) – trochę. [przypis edytorski]
332
ugwarzyć (daw.) – porozmawiać. [przypis edytorski]
333
gotować się (daw.) – przygotowywać się. [przypis edytorski]